Қазақ мемлекеттігі әр жылдарда қазіргі Қазақстан аумағында мекендеген мемлекеттер тұтастай алғанда мемлекеттің қалыптасу

Қазақ мемлекеттігі — әр жылдарда қазіргі Қазақстан аумағында мекендеген мемлекеттер, тұтастай алғанда мемлекеттің қалыптасу кезеңдері.

Қазақстанның көне тарихы

Сақтар (б.з.д. VIII-III ғғ.)

Толық мақаласы: Сақтар

Қазақстандағы өмір сүрген тайпалардың ішінде аты-жөні жақсы сақталған тайпалардың бірі - сақтар. Археологиялық зерттерлеуге және жазба деректерге қарағанда б.з.б. VII-IV ғғ. сақ тайпалары Орта Азия және Қазақстан жерін мекендеген. Парсы жазба деректері бойынша, Орта Азия мен Қазақстан территориясында мекендейтін көшпелі тайпаларды жалпы атпен сақтар деп атаса, ал гректің атақты тарихшысы Геродот (б.з.б. V ғ.) сақтарды «азиялық скифтер» деп атаған.

Орта Азиядан шыққан сақ шабандозы, б.з.д. 300 ж.

Сақтар жылқы өсірген. Екі тұқымы болғаны анықталды, оның біреуі басы үлкен, аяғы жуан, денесі шомбал, жатаған жылқы, ал екіншісі шоқтығы биік бойшаң, сымбатты жылқы, оны қарулы жауынгерлер мінетін болған. Қой бағумен де айналысқан, олар қазақтың кәзіргі құйрықты қойлары тұқымына жақын болған. Түйе шаруашылығы да кең дамыды. Ал сиырдың көшпелі тіршілікке бейімделген мұндай тұқымының өзгеден айырмасы — өнімділігі төмен, тірілей салмағы аз, жемшөпті көп талғамайтын. Суықта сыр бермейтін, жүні қалың, тебін малы болды.

Қыстау маңындағы егіншілік сақтарды астықпен қамтамасыз еткен. Олар тары, арпа, бидай еккен. Оңтүстік Сырдария алқабында сақтардың Шірік-Рабат, Бәбіш Молда, Баланды секілді қоңыстарында табылған.

Сақ тайпалары арасында металл өндіру және оны өңдеу, әсіресе қола құюға байланысты кәсіпшіліктері дамыған. Б.э.д. 1 мыңжылдықта Қазақстан және Орта Азияны мекендеген сақ тайпалары темірден заттар жасауды меңгерді. Темір мен мыс, қалайы мен қорғасын, алтын мен күміс өндіру жоғары дәрежеде дамыған. Мәселен, Имантау кен орнында 3 млн. пұт мыс рудасы, ал Жезқазған мен Успенскіден 10 мың және 26 мың пұт руда өндірілген, сонда сол руданың көбісі сақтар заманында өндірілгені анықталды. Сақ зергерлері қоладан қанжарлар, оқ жебелері мен сүңгі ұштарын, аттың қайыс әбзелдерін, әшекейлер мен айна, қазандар мен құрбандық ыдыстарын жасаған.

Сақтардың археологиялық ескерткіштерінің бірі – Бәбіш Молда қаласы. Шірік-Рабат – апасиактардың («су жағасын мекендеген сақтар») астанасы. Бұл қала қазіргі Қызылқұм шөлінде, жерді алып жатқан төбеде орналасқан. Қаланың орнынан көптеген дуал, мұнара құрылыстар табылған. Алматы облысындағы Есік қорғаны – б. з. б. VIII-III ғғ. сақ моласы. Бұл молада әрі жауынгер, әрі малшы, әрі абыз адам жерленген. Ол алтын адам деп аталған. Онымен бірге қару-жарақ, басқа да шаруашылық құралдар көмілген.

Массагеттер (б.з.д. VIII-III ғғ.)

Толық мақаласы: Массагеттер

Массагеттерді қазіргі тарихшылар Орталық Азияның көшпелі тайпаларының одағы ретінде қабылдайды. Массагеттер сақтардың тайпалық одағымен тығыз байланысты болды. Археология ғылымында осы тайпалардың мәдениетін жалпы «сако-массагет шеңберінің мәдениеті» деген атпен біріктіру дәстүрге айналған. Тілдік және мәдени жағынан массагеттер скифтермен туыстас болды. Бұл тайпалық бірлестіктің сақтарға жақын орналасуын ескере отырып, оның қоныс аудару аумағын дәл анықтау мүмкін емес, бірақ сако-массагет шеңбері мәдениеттерінің негізгі таралу орталықтары Орталық және Шығыс аймақтары, Қазақстан, Жетісу, Арал аймағы және Памир болды.

Ежелгі деректерге сүйенсек, массагеттер Каспийден Әмудария өзеніне дейін өмір сүрген. Геродот оларды батыл жауынгерлердің үлкен тайпасы ретінде сипаттайды. Оның айтуынша, массагеттер садақтармен, найзалармен және айбалталармен қаруланған, олар мыс пен алтыннан бұйымдар жасаған. Олардың негізгі кәсібі - мал шаруашылығы және балық аулау болған. Геродот көбінесе массагеттерді скифтермен салыстырады, олар ұқсас киім киіп, ұқсас өмір салтын ұстанған. Олардың жалғыз құдайы - күн. Олар жылқыларды күн үшін құрбандыққа шалған.

Ежелгі дәуірде Орта Азия мен Қазақстан жерінде тайпа бірлестіктерінің ең күштісі массагеттер болды. Олар әрдайым көрші патшалықтармен қарым-қатынаста болып, жауласқанмен жағаласып, тойласқанымен табысып отырды. Көшпенді де еркін, ержүрек халықты табанына таптау үшін талай рет парсы, грек, қытай патшалары жорық жасаған. Жаулардың ешқайсысына да берілмей қайта өздеріне айықпас соққы беріп отырған. Скифтердің әйелдері де батыр, қайсарлықтарымен тарихта өз аттарын қалдырып отырды. Соның бірі, әйгілі әйел патшайым –Томирис. Массагеттер патшасы Томирис өз кезегінде ешкім тоқтата алмаған парсы патшасы Кирге қатты соққы беріп, әскерін талқандап, өзін қолға түсіріп басын алады.

Әлемнің жартысын жаулап алып, төрткүл дүниеге қаталдығымен, жойқын жаугершілігімен танымал болған Кир және одан кейінгі “жеңілмес” патшалар: Дари, Ескендір Зұлқайнар массагеттер даласына келгенде таулары шағылып, кері қайтып отырған. Қайсар-батырлықтың арқасында сақ-скиф, массагеттер кең байтақ Евразия даласын ешкімге бермей жайлап жатты.

Қаңлылар (б.з.д. III ғ. - б.з. IV ғ.)

Толық мақаласы: Қаңлылар

Б. з. б. II ғасырдың екінші жартысындағы «Халықтардың ұлы қоныс аударуы» деп аталып кеткен тарихи оқиғалардың нәтижесінде Орталық Азияда жаңа мемлекеттік бірлестіктер, соның ішінде Үйсін, Янцай, Қаңлы мемлекеттері қалыптасады. Қазіргі Қазақстан Республикасы аумағындағы жерлерде бірінші болып, б.з.б. IV ғасырдан бұрын біріккен Қаңлы мемлекеті болған.

Тарихнаманың ауқымды болғанына қарамастан, қаңлылардың зерттелуі әлі де қанағаттандырмайды. Бұған жазбаша деректемелердің мейлінше шектеулілігі себеп болды, оның үстіне деректер үздік-создық және қарама-қайшы, мұның езі мәселенің әркелкі түсіндірілуін туғызады. Мемлекеттің аумағы ұланбайтақ жерді: Ташкент жазирасы мен Сырдария, Жаңадария, Қуаңдария алабының ежелгі арналарын және Жетісудың онтүстік-батыс бөлігін қоса Оңтүстік Қазақстанды алып жатты. Ең құдіретті кезінде оған Сусе, Фумо, Юйни, Цзи, Юйцзянь сияқты бес «шағын иелік», сондай-ақ Янцай бағынды. Алайда олардың орналасуы даулы болып қалып отыр. Айтылған аймақта археологтар сол уақыттағы негізгі үш мәдениетті - қаңлы мәдениетіне баланатын Қауыншы, Отырар-Қаратау, Жетіасар мәдениетін атап көрсетеді. Осы мәдениеттерді 70—80-жылдары белсенді түрде өрістетілген зерттеу қаңлы тұрғындарының материалдық мәдениетінің сипаты, шаруашылығы, қоленері туралы деректерді едәуір толықтыра түседі.

Қытайдың тарихи хроникалық деректерінің ерекшеліктері мынадай: тек соларға ғана қарап бұл мемлекеттің пайда болған уақытын, оның нақты шекарасын, астанасы Битянь қаласының қайда екенін, тәуелді бес иеліктің қалай орналасқанын және басқа да көптеген нәрселерді айқын анықтау мүмкін емес.

Қаңлы мемлекеті мен оның иеліктерінің орналасу мәселелерінің тарихы И. Бичуриннен басталады, ол оның орналасқан жерін Сырдария өзенінің солтүстік жағындағы далалар деп белгілеген. «Шицзи» мәтініне «Давань туралы хикаяда» берген түсініктемесінде ол «Кангюй иелігі қазір қазақтың Ұлы жүзі мен Орта жүзі кешіп жүрген Сырдарияның солтүстік жағындағы далаларды алып жатыр» деп атап өткен. «Шицзиде» қаңлының орналасуы туралы былай делінген: «Қаңлы Даванның солтүстік-батысында шамамен алғанда 2000 ли жерде жатыр. Бұл — әдетте 20 000 әскері бар юечжиліктерге ұқсайтын көшпелі иелік. Кангюй Даваньмен шектес және күшінің аз болуына қарай оңтүстікте юечжилердің билігін, шығысында ғұндардың билігін таниды».

Қаңлы мемлекеті б.з. IІІ ғасырынан бастап құлдырады. Соған байланысты Қаңлы мемлекетінің вассалы болған, қаңлы князьдары билеген оңтүстік өңірдегі қала-қыстақтық аймақтар дербес елге айнала бастады. Сондай-ақ, олардың тіршілік және тұрмыстық формасының ерекшеленуіне байланысты олардың рухани мәдениеті өзіндік даму үрдісіне түсті. Сонымен, қаңлының оңтүстігі мен солтүстігіндегі тұрғындардың этникалық ерекшеліктері айшықтала түсті. Ал қаңлының солтүстігінде көшпенді немесе жартылай көшпенді өмір сүрген тұрғындардың дамуы үйсіндерге жақындасу бағытында болды. Демек, әлеуметтік өндіріс тіршілік формасындағы айырмашылықтардың алшақтауы ел ішіндегі біртұтастықты әлсіретті. Соның салдарынан Қаңлы мемлекеті б.з. V ғасырында ыдырай бастады, VI ғасырда Түрік қағанатының құрамына қосылды.

Үйсіндер (б.з.д. III ғ.-б.з. III ғ.)

Толық мақаласы: Үйсін мемлекеті

Үйсін мемлекеті - (б.з.д. VIIIғ - б.з. V ғасырда) Қазақстанды мекендеген тайпаларда мемлекеттіктің алғашқы белгілері болды.

Бұлар сақтардың этномәдени мұрагерлері үйсіндер болатын. Қазақ мемлекеттігінің тағы бір қайнар көзі үйсіндер мемлекеті болып есептеледі. Үйсіндерде ежелгі өркениетке тән дамудың барлық белгілері байқалды. Бұл қалыпты даму белгілеріне мемлекеттік билік жүйесін, жазудың болғандығын, тұрақты әскерді, елшілік жоралғыларын және т.б. жатқызуға болады. Сақ дәуірінде болған малға, еңбек құралдарына және тұрмыс бұйымдарына деген жеке меншік үйсіндерде де кең қанат жайды. Қоғамның билеуші және бағынышты топтарға бөлінуі мейлінше айқын байқалды. Қоғам — ру ақсүйектері мен тәуелді ұсақ өндірушілер, жартылай тәуелді құлдарға бөлінді. Жерді жеке иеленумен қатар иерархиялық иелену түрі де дамыды (рулық, тайпалық, қауымдық). Ежелгі үйсіндерде әлеуметтік-экономикалық қатынастар өтпелі кезеңге тән сипатта болды. Дамудың мұндай ерекше түрінің болу себебі экономикалық кұрылысқа байланысты. Жартылай көшпелі және жартылай отырықшы үйсін коғамында өндірістің екі негізгі түрі болды: мал және жер. Мал түріндегі байлықтың жиналуы, мал-мүлік, жиһазға жеке меншіктің, тауар алмасудың дамуына әкелді. Әйтсе де көшпелі қоғам ерекшелігіне сай — әлеуметтік қатынастар аса ірі және шағын дәулетті мал иелерінің жеке меншік қатынастары түрінде дамыды. Рулық құрылыстың ыдырауы барысында туындаған таптық қатынастар құлиеленушілік сипатқа ие болды. Дегенмен ежелгі үйсін қоғамында құлдың еңбегін пайдалану өзіндік ерекше түрде дамыды; яғни, құл еңбегі өндірістің негізгі тірегіне айналған жоқ, ал құл иелену классикалық түрге жете алмады. Жазбаша және археологиялық деректерден ежелгі үйсін қоғамында б.з.д. II—I ғасырлардың өзінде-ақ жекелеген адамдардың қолында байлықтың шоғырланғандығы байқалды. Қытай деректерінде: "Үйсіндерде жылқы көп. Олардың ең бай адамдарында төрт-бес мың жылқы болады", — деп көрсетілген.

Үйсін мемлекеті толассыз соғыстардан, ушыға түскен тақ таласы әсерінен әлсірей түсті. Нәтижесінде, үйсін жұрты VI ғасырдың орта шенінде құрылған Түрік қағандығының құрамына енді.

Сарматтар (б.з.д. VII ғ.-б.з. IV ғ.)

Толық мақаласы: Сарматтар

Сармат тайпалары Батыс Қазақстан аймағында өмір сүрген. Көне деректерде б.з.б. III ғасырдан бастап «Сармат» атауы кездеседі. Б.з.б. II ғасырда олар қазіргі Батыс Қазақстан жеріне еніп, Қара теңіздің солтүстік аймақтарына дейін жеткен. Сарматтар Жайық, Тобыл өзендерінің солтүстік сағаларынан Жем өзені мен Солтүстік Каспий маңы құмдарына дейін, Мұғалжар тауынан Дон өзеніне дейінгі орасан зор аумақты мекендеді. Сармат тайпалар одағына - роксоландар, аорсылар, сирактар және аландар жатады. Сармат тайпалары жөнінде деректер грек, рим тарихшылары Диодордың, Геродоттың, Үлкен Плиний мен Полибийдің еңбектерінде кездеседі. Мәселен, грек тарихшысы Диодордың айтуы бойынша «Сарматтар скифтердің жеріне басып кіреді де, жер-суын иемденіп, халқын қырғынға ұшыратады» делінген. Дегенмен, жазба деректерде сармат тайпалары жөнінде мәліметтер өте аз. Геродот «сарматтарды әйелдер басқарған» деп жазса, қазба ескерткіштер де сармат қоғамында әйелдердің үстемдік құрғанын нақтылай түседі. Барлық көшпелі тайпаларға тән тұрғындар санының өсуі тіршілік ету аясын кеңейтуді қажет етті. Осындай жағдайда олар өз көршілері скифтерге қарағанда Алдыңғы Азия, Солтүстік Кавказ бен Парфияға сәтті басқыншылық жорықтар жасаған. Б.з.б. I ғасырда Сармат тайпалар одағының бірі роксоландар сонау Мидия шекараларына дейін жетсе, кейіннен олардың ізін Арал теңізінің солтүстігін мекендеген аландар басып өткен.

Атырау облысы Аралтөбе қорымынан табылған сармат көсемі

Сарматтар жаулап алған елдердің саяси өміріне өз ықпалын жүргізіп отырды. Мәселен, роксоландар Понтия патшасы Митридатпен соғыста скифтерді жақтап, кейін Митридатпен одақтасып Римге қарсы соғысады. Жаулап алу барысында сармат тайпаларының бірі аорсылар римдіктерге көмектесіп, сирактарды талқандауға қатысқан. Ал сирактар ол кезде Боспор патшалығының одақтасы болатын. Алан тайпалары халықтардың ұлы қоныс аударуы кезінде ғұндарға қосылып, Испанияға дейін барды. Ғұндар Батыс Қазақстанды мекендей бастаған кезде сармат тайпалары олармен араласып, біріге бастады. Сарматтар иран тілді ел болған, алайда ғұндардың келуімен олар түркі тілінің ықпалына көшеді. Сарматтар жайлы жазба деректерге қарағанда жан-жақты, көлемді мәліметтерді негізінен археологиялық ескерткіштер береді.

Археологиялық ескерткіштері. Сарматтардың археологиялық ескерткіштеріне Сынтас, Целинный, Бесоба, Ақжар, Лебедевка, Володарка, Аралтөбе т.б. қорымдар жатады. Сармат ескерткіштері негізінен – қорымдар мен жекелеген обалардан тұрған. Оларда диаметрі - 60 метр, биіктігі – 4 метрден астам обалар жиі кездеседі. Б.з.б VII ғасырға жататын Орал өңіріндегі Целинный ескерткішіне қазба жұмысын жүргізу барысында 100-ден астам оба табылды. Бұл обаларда мәйіттің басын батысқа қарата, дөңгелек қабір шұңқырға бірінің үстіне бірін шалқасынан жатқызып, екі деңгейде жерлеу тәсілімен қойған. Сармат ескерткіштерінің тағы бір жақсы зерттелгені Елек өзені бойындағы – Сынтас қорымы. Қорымдағы бөренелерден салынған шатыр тәрізді құрылыстың ішінен 3 сармат жауынгерінің денесі және аң бейнесімен безендірілген сүйек қасықтар табылды. Мұндағы айырмашылықтар, ерте сармат кезеңінде мәйіттің басын оңтүстікке қаратып жерлесе, орта кезеңде мәйітті қабірде қиғаштап жерледі, ал соңғы кезеңде мәйіттің басы солтүстікке қаратылып, шалқасынан жерленген. Сармат ескерткіштері арасындағы биіктігі 2 метрге жуық Бесоба бастарын оңтүстік-батысқа қаратып, жатқызған абыз әйелдер жерленген. Сонымен қатар Батыс Қазақстан облысы Шыңғырлау ауданы Лебедевка қорымынан басы солтүстікке қаратылып, шалқасынан жерленген бай сармат әйелінің қабірі табылды. Әйелдің жанына ыдыс-аяқ, қару-жарақ пен еңбек құралдары және табиғат құдайы Дионистің басы бейнеленген мыс құмыра қойылған.

1999 жылы Атырау облысындағы Жем өзенінің сол жағалауына орналасқан б.з.б. II ғасырға жататын Аралтөбе қорымындағы қабірлер зерттелді. Қабірден өте бай салтанатты киімдер кигізіліп, айрықша құрметпен жерленген сармат көсемі мен әйелінің қаңқасы табылды. Олармен бірге қабірдің ішіне 2 жылқы, қару-жарақ пен ыдыс-аяқ, темірден жасалып, алтын оқамен оралған және ежелгі ұзын құлақ екі иттің басымен безендірілген аса таяқтың сынығы қойылған. Табылған заттардың ішінде ең маңыздысы – гректер жасаған қола құмыра және қыш амфора. Сонымен қатар түрлі пішіндегі алтын жалтырауықтар табылды. Алтын жалтырауықпен негізінен көшпелі ақсүйектер мен патшаның салтанатты және жерлеу киімдері әшекейленген. Аралтөбе қорғанындағы сармат көсемі қазақ жерінен табылған екінші алтын адам болып саналады.

Ғұндар (370-469)

Толық мақаласы: Ғұндар мемлекеті

Біздің заманымызға дейінгі 4-3 ғасырларда Қытайдың солтүстігі мен Орталық Азия жерін мекендеген тайпалық бірлестік ғұндар деп аталды. Олар көшпелі, жауынгер халық болған. Ғұндардың кезінде патриархалды-рулық қарым-қатынастық белгілері өте күшті болды. Ғұндар ішінара 24 руға бөлінген және әр рудың басында ағамандар тұрған. Сол уақытта ағамандар кеңесі мен халық жиналысы жұмыс істеген.

Ғұндар ер азаматтардың барлығын қатардағы жауынгер деп саналған. Жазба деректерде ғұндар билеушісінің шаньюй деп аталғаны көрсетілген. Елді шаньюй билесе, олардан кейін түменбасылар тұрған.

Ғұн мемлекеті б.з.д. III ғасырда көшпенді ғұн тайпаларын біріктірген Мөде хан кезінде Еуразиядағы ең мықты мемлекет болды. Тарихи деректерде, б.з.д 209 жылы Мөде хан әкесін өлтіріп, таққа өзі отырған делінеді. Мөде хан билікке келгелі ғұндар қатты күшейіп, аумағын кеңейте бастайды.

Жазба деректерге сүйенсек, ғұндар біздің заманымызға дейін 188 жылы қытай императоры Гао-Диды бағындырып, содан хань династиясы ғұндарға салық төлеп тұруға мәжбүр болған. Тарихта жауынгер халық ретінде аты қалған ғұндар бұдан басқа юечжа, ловфань, байянь, үйсін тағы да басқа тайпалардың жерін тартып алып, үстемдік еткен.

Қытаймен ғұндар арасындағы соғыс 300 жылға созылды. Б.з.д III ғасырда Қытай мемлекеті ғұндардан қорғану үшін Ұлы Қытай қорғанын сала бастады.

Сол замандарда ғұндардың әскер басы 300-400 мыңға жететін. Олар Байкалдан Тибетке, Шығыс Түркістаннан Хуанхэ өзеніне дейінгі жерді иелік етіп, мемлекет құрған. Алайда, ғұндардың билеушісі Мөде қайтыс болғаннан кейін елде өзара қақтығыс орын ала бастайды. Содан біздің заманымызға дейін 47 жылы Хулагу билігі кезінде ғұндар оңтүстік және солтүстік болып екіге бөлініп кетеді. Оңтүстік ғұндар Қытайға бодан болуға көнсе, солтүстік ғұндар орталық азия тайпаларымен одақтасып батысқа қоныс аударып, өз тәуелсіздіктерін сақтап қалады.

Дегенмен, Қытай үнемі қысым көрсете бергендіктен, ғұндар Тянь-Шань тауынан асып өтіп, қаңлы жеріне қоныстанады. Осылайша, кезінде ұзан-ғайыр жерді мекендеген ғұндар Орта Азия мен Қазақстанға алғаш рет қоныс аударып келеді.

Ал, біздің заманымыздың 1 ғасырында ғұндардың екінші рет қоныс аударуы болды. 93 жылы қытайлардан қысым көрген солтүстік ғұндар өз жерінен ығыстырылып, тағы да батысқа қарай көшуге мәжбүр болады. Осылайша, ғұндар қазақ жері арқылы батысқа жылжиды. Ал олардың Қазақстан аумағына келуіне байланысты қаңлы тайпалары түркі тілін үйрене бастайды.

Ғұндар жалпы көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан тайпа. Олар әсіресе жылқы өсіріп, қой ұстаған. Оның ішінде асыл тұқымды жылқыларды қолда өсіріп, ат баптауды жетік меңгерген. Сонымен бірге,ғұндар аң аулап, отрықшылықпен айналысып, егін еккен. Ғұндар дәнді дақылдың ішінде тарыны көп өсірген.

Ғұндар жауынгер ғана емес, сондай-ақ керемет қолөнер шебері болған. Оларда қолөнер мен бейнелеу өнері жоғары деңгейде дамыған. Соның арқасында көшпелі халық зергерлік өнердегі полихром стилін дүниеге әкеледі. Ғұндар өмір сүрген заманда сауда қатынасы мен қолөнер жақсы дамыды. Олар металдан, сүйек пен мүйізден, тас пен саздан, ағаштан, керамикадан бұйымдар жасап, қолөнермен айналысқан.

Сондай-ақ, ғұндар ат үсті ойындарының негізін салған тайпа ретінде тарихта қалды. Жауынгер тайпаның халқы көктәңіріне табынып, ата-бабасының рухына сиынған. Тіпті, өздерінің дәстүрлі құқық жүйесін де қалыптастырған. Ғұндар қоғамында мал мен жерді жеке меншік ретінде пайдалану, алым-салық, жазу-сызудың пайда болауы таптық қоғам мен мемлекеттің пайда болуын туғызды.

Б.з. 1 мыңжылдығының басында ғұндар жергілікті тайпаларды бағындырып, Сырдария бойымен Арал өңіріне, орталық және батыс Қазақстан аймақтарына көшіп барады. Ал біздің заманымыздың 4 ғасырында Шығыс және Орталық Еуропа жеріне келеді. Сөйтіп, олар үш ғасыр уақыт ішінде Еуропа жеріне енеді.

Жужандар (402-552)

Толық мақаласы: Жужан қағанаты

Жүржан елі III ғасырдың соңында Үйсүн империясының Орта Азия аймағын басып алып өз билігін орнатты. Яғни, «аталарына тиесілі болған билікті қайтарып алды». Осылайша IV ғасырдың басында қазіргі Қазақстан мен Орта Азияда Жүржан мемлекеті (қытайша «жужан») пайда болды. Үйсүн империясы билеушілері қазіргі Шыңжан аймағында ғана өз биліктерін сақтап қалды және Солтүстік Қытай билігін де қолдарына алды. Олардың басты әскери күші табын тайпасы болған (қытайша «табгачи» немесе «тоба»).

Жүржандар (жужан) IV ғасырдың екінші жартысында (367 жылы) сол шығыс аймақты да жаулай бастады. Осы тұста «тоба мен жужандар соғысы» деген атауға ие тарихи оқиғалар орын алды. Ресейліктер тобгачтар мен жужандар сяньби халқынан, яғни маңғол тілділер деп бұрмалады. Қытайлық «Ляншу» дерегі мен «Наньши» дерегі жужандар хуньдарға туыс тайпа дейді, ал «Вэйшу» дерегі «жужандар суншу тайпасы» деп көрсетеді. Қытай жазбалары хуньдарды «сюнну» деп те атаған.

Жужан-гунн заманында хұңзақ халқының абар тайпасы Кавказға орнықты (қазіргі авар ұлты солардан қалыптасты). Маңғыстаулық маңғы тайпасының бір тобы Закавказеге сол заманда барды, олардың екінші үлкен бөлігі қазіргі Моңғолия аймағын мекендеді. Шыңғысхан заманындағы маңғы тайпасы сол жужандар заманында Маңғыстаудан барған маңғы тайпасы болатын (Шыңғысхан заманында маңғыл тайпасында тайджут руы болды, ал ол адайжұрт атауының қытайша жазбаға түскен нұсқасы болатын). Жужан-гунндердің Кавказдағы әскері абар мен маңғы тайпалары, қазіргі Маңғолия аймағындағы әскері маңғы мен жергілікті теле (деле) тайпасы болғанын тарихи жазбалар растайды.

Қол астындағы қидан-халхалар ықпалымен манжурлар «жужандық» түркілік тілін жоғалтты. Алайда, оларда қазақы белгілер әлі де бар деседі. Кейінгі IX-XI ғасырларда Қидан мемлекетін билеген сол манжур-жужандық династия. Оларды қытай дерегі «сяо» деп көрсетеді, дұрысы – «асұя» (Асылұя атауының қысқарған нұсқасы). Ал XVI ғасырда Қытайды басып алып, Манжур-Цинь империясын орнатқан ру «журжен» деп аталған. Олардың әскері қидан-халхалар болды, қазір маңғол санатындағы сол халхалар Маңғолияға XVI ғасырда ғана келіп орнықты. Оған дейін бұл аймақты тек қазақ тайпалары иеленді. Осы деректер жужандардың дұрыс атауы «жүржан» екенін, Шыңғысхан заманындағы «маңғыл» тайпасы Каспийден барған «маңғы» тайпасы екенін дәлелдейді (тайджут руы – адайжұрт, яғни адай руы). Шыңғысхан заманындағы маңғыл тайпасы мен қазіргі халха-маңғолдардың еш туыстық байланысы жоқ. Десе де, оларды билеген топтар өзара туыс және журжандық Асылұяның ұрпақтары болып табылады. Қытай дерегі қидандардың солтүстігінде татаб (татар) тайпасы отырғанын айтады. Олардың солтүстік шығысқа барғандары саха (якут-жахұт) халқын қалыптастырды, қалғаны – Шыңғысхан заманындағы татар тайпасы.

Эфталиттар (Ақ ғұндар) (?-565)

Толық мақаласы: Ақ ғұндар

Эфталиттер – V-VI ғасырларда барлық Орталық Азия аймағын біріктіріп тұрған қуатты мемлекет. Қазіргі кездегі барлық заманауи ғылым мен баспа беттері эфталиттердің Орталық Азиядағы өте үлкен империяны құрған батыл көшпенді тайпа болғандығын растайды. Оның шекарасы Каспий теңізінен Қашқарға дейін және Арал теңізінен Үндістанға дейін созылып жатты.

Эфталиттік шабандоз (тостағандағы сурет)

Жазбаша дереккөздердегі эфталиттер туралы мәліметтер өте көп; олар туралы латын, грек, сирия, армян, қытай, араб, орта және жаңа парсы дереккөздері, бұл жаңалықтардың көпшілігі Орта Азиядағы эфталиттердің үстемдік ету уақытына, V-VI ғасырларға жатады. Эфталиттердің пайда болу мәселесі өте күрделі. Дереккөздерде қарастырылып отырған кезеңдегі Орта Азияның көшпелі тайпаларына жататын бірнеше атаулар бар.Олардың ішіндегі ең маңыздылары -эфталиттер, хиониттер, кидариттер және ақ ғұндар. Бұл тайпалардың немесе халықтардың өзара, сондай-ақ кушандармен қарым-қатынасы әлі де айқын емес. Эфталиттер шығу тегі бойынша Орталық Азияның жергілікті көшпелі халқымен байланысты. Қытай дереккөздерінің мәліметінше, ол юэчжи тайпасынан шыққан. Эфталиттердің алғашқы қоныстанған жерлері, қытай дереккөздері бойынша Алтайдың оңтүстігінде және Хотанның шығысында, яғни Юэчжи қонысының шығысында орналасқан. Рас, Қытай дереккөздері эфталиттердің пайда болуының басқа нұсқасына да сілтеме жасайды, оған сәйкес олар гаогу тайпасының, яғни ұйғырлардың саласы болған, бірақ олардың тілі гаогу немесе түркі тілдеріне (яғни моңғол және түркі тілдеріне) ұқсамайтындығы айтылған. Сондықтан эфталиттер Шығыс Иран диалектілерінде сөйлейтін Шығыс массагет тайпаларының тобы болды деп болжауға болады.

Эфталиттердің әлеуметтік-экономикалық құрылымы туралы салыстырмалы түрде мәлімет аз. Қытай дереккөздері бойынша олар көшпенділер ретінде болған, эфталиттердің қалалары болмаған, олар шөпке бай жерлерде, киіз үйлерде өмір сүрді. Орталық Азияға кіру қарсаңында оларда алғашқы қауымдық жүйе болды. Олардың неке салты өте көне болды, халықтың қалың бұқарасы арасында полиандрия (көп күйеулілік) басым болды, бірнеше ағайындылардың бір әйелі болған. Әйелдің қанша күйеуі болғанын оның бас киіміндегі бұрыштар санынан білуге болады.

Таптық жіктелу жерлеу рәсімдерінде де байқалады: байлар тас жертөлеге жерленген, ал кедейлер жерге көмілген. Алғашқы қауымдық жүйенің ыдырау кезеңінде танымал эфталиттер 20 және одан да көп адамнан тұратын отрядтарға ие болды, отрядтар көшбасшымен бірге тамақтанды, онымен шайқастарға қатысты, онымен бірдей олжа алу құқығына ие болды, ол қайтыс болған жағдайда олар онымен бірге жерленді. Көшпелі эфталиттер жүйесінде таптық қоғамның қалыптасу процесі олардың Орта Азияны жаулап алғаннан кейін едәуір жеделдеді. Эфталиттердің ішінде таптық қоғамның дамуы феодализация жолымен жүрді. Эфталит мемлекеті - Орта Азияның алғашқы ерте феодалдық бірлестігі болды.

Юебан (Иобан мемлекеті) (160-490)

Юебан - қазіргі Қазақстанның оңтүстігінің орталық бөлігіндегі хунну халқының ежелгі мемлекеті. Біздің заманымыздың 160-шы жылдары құрылған. Қытайдағы қазақ тарихына қатысты ежелгі жылнамаларда Қытай зерттеушілері синолог Го Шиляңның сөздігіне сүйеніп, бұл атауды Йұрпан (Юебан) деп алып отыр. Йұрпан елі туралы Қытай деректерінде: «Йұрпан елі Үйсіннің солтүстік батысында... Олардың арғы аталары ғұндардың Теріскей Ғұн тәңірқұтына қарасты ұлыстан еді. Хән әулетінің арбалы-аттылары Доу Шян қуа соққылап Теріскей ғұн тәңірқұтын Жин-уей (Алтай) тауынан батысқа Қангуға (қаңғаларға) қарай асырғанда олардың еліне ілесе алмаған аш-арық адамдары Күсәннің солтүстік аймақтарын мекендеп қалды. Бұлар 200 мыңдай адам еді. Игілігіндегі жері мыңдаған ли келетін. Бұлардың тұрмыс салты және тілі қаңғылардікімен бірдей болды. Ал олардың адамдары өздерін хулардың қай-қайсысынан таза ұстайтын еді. Олар шаштарының ұзындығын қас сызығына дейін теңестіріп қиып, оның үстіне тортасы айырылған сарымай жағу арқылы жылтыратады. Әр күні үш мәрте жуынып ауыз шайқайды...».

Қазақстандық зерттеуші Ю.А.Зуев Қытай жылнамаларын зерттеген синологтардың еңбектеріне сүйене отырып, Йұрпан (ол бұл елді Юебань деп атайды) еліне қытайлық қолбасылардың тұтқиылдан және әртүрлі жолдармен шабуыл жасап, олардың шаньюйін үш мың лиден астам жерге дейін қуғындап, киіз үйлерін өртеп, он адамды, яғни басшыларын жерге тірідей көміп, ханшасының қолына кісен салып, думанды айғай шумен кейін оралғандарын» жазады.

Мұнан аңғаратынымыз, ежелгі Йұрпан (Юебан) елі қытайлықтардың ата жауы болған. Қытай сияқты үлкен елмен көрші болу оларға оңай тие қойған жоқ, олар Солтүстік Қытай мемлекеттерімен жауласып қана қоймай, елшілік қатынастар да орнатты. Тіптен олармен жужандарға қарсы әскери одақ құрып, келісімшарттар да жасады. Нығмет Мыңжан Иобан (Юебан) мемлекеті деп атайды. Оның түсіндіруінше «батысқа қарай босқан ғұндер алдымен үйсін жеріне келген, одан соң қаңлы еліне ауып барған. Осы барыста ғұндардың талай тайпасы үйсін елінде қалып қойған. Осы үйсін жерінде қалған ғұн тайпалары оңтүстік, солтүстік патшалықтары дәуірінде (V-VI ғасырларда) дамып, 200 мыңдай жан саны бар Иобан мемлекетін құрған. Бұл тарихи фактілер 200 мыңнан астам халқы бар, ұланбайтақ өңірге орналасқан Иобан мемлекетінің іргесін үйсін жерінде қалған ғұн тайпалары қалағандығын анықтайды.

Иобан мемлекетінің географиялық орны жөнінде «Солтүстік патшалықтар тарихы, батыс өңір шежіресі, Иобан мемлекеті тарауында» былай дейді: «Иобан мемлекеті үйсіндердің батыс солтүстігінде 10 мың 930 шақырым жерде Күшардың солтүстігінде орналасқан». Осы екі елдің арасын асқар тау бөліп тұрған, бұл таудың оңтүстігінде Күшар елі, солтүстігінде Иобан елі. Күшар мен Иобанның арасындағы асқар тау Тянь-Шань тауы екендігі анық.

Гаогюй (Телеуіттер) (480-540)

Толық мақаласы: Телеуіттер

Гаогюй — Қытай тілінен аударғанда бұл «биік арбалар» деген мағынаны білдіреді. Бұл одаққа Сиейанто тайпасы кіреді. Сейанто тайпасы туралы мәліметтер аз, олар шаньюй Халатоу бастаған 350-ші жылдары Раная Ян мемлекетінің аумағына қоныс аударған 35 мың хунну отбасы туралы айтылады. Бұл тайпа екі тайпаның - сие мен янтоның бірігуі арқылы пайда болғандығы да белгілі.

Ғасырдың соңында Ертісте Гаогюдің күшейгені соншалық, олардың билеушісі Афучжило мен оның ағасы Цюнки өз мемлекетінің құрылғанындығын жариялады. Шайқастар Гаогюй атты әскерінің мықтылығын көрсетеді, Моңғолияның солтүстік-батысы түгелдей дерлік оларға бағынады және олар шығыс Түркістандағы Тарим бассейні үстінен билік үшін жужандармен сәтті бәсекелеседі. Гаогюй бұрынғы сюзерендермен ғана емес, сонымен бірге Қытайдың Тоба-Вэй мемлекетімен және орта азиялық эфталиттермен де соғысады. Мұның бәрі VI ғасырдың басында Гаогюй одағы әлсіреп, қайтадан жужандарға бағыныштылығына әкеледі.

Осы уақыттан бастап қытай шежірелерінің беттерінен "гаогюй" атауы жоғалып, "арба" сөзінің түркі баламасы - теле пайда болды. Бұл атаудың шығу тегі туралы мәселені Л.П.Потапов көтеріп, ол терминді "динлин" этнонимінен алады. XIX ғасырда Қытайдағы орыс рухани миссиясының басшысы Иакинф Бичурин де осындай көзқараста болды. Осыған байланысты С.Г.Кляшторныйдың «теле» терминінің «тегрег» сөзімен байланысы туралы тұжырымы әділірек: түрік тілінен - «арба», арбаның қарақалпақша атауы «телеген» сияқты естіледі, сондықтан орыс тіліндегі нұсқасы да -арба.

Әдет-ғұрыптары: Олар көшпелі, далада жүреді, былғары киім киеді. Жужанжардан айырмашылығы көп спицалы биік дөңгелекті арбалармен ерекшеленеді. Қытайлықтардың пікірі бойынша гаогюйлер дөрекі, қатал болды, оларға патша өкіметі ұнамаған. Тума-туыстарымен тату-тәтті өмір сүреді, бір-біріне барлық жағынан көмектеседі. Шайқасқа түсер алдында сына түрінде кіріп, содан кейін шегініп, күрт бұрылып, қайтадан шабуылдайды. Күн күркіреген кезде олар қуанышты түрде айқайлап, белгілі бір жерден аспанға оқ жаудырады.

Күзде олар құрбандыққа қошқар шалады және дұға оқиды, ер адамдар айнала атқа мінеді, содан кейін талдың бұтақтарын алып, үстіне қымыз құйып, сол жерге қояды. Жерлеу кезінде ер адамдар қабір қазып, оған қолында садақ, белбеуде семсер және қолтық астына найзасы бар мәйітті қояды, бірақ қабірді көмбейді. Апаттар кезінде олар рухтарға жаппай дұға етіп, құрбандыққа қошқар шалады.

Қазақстанның ерте және орта ғасырлардағы мемлекеттері

Түрік қағанаты (552-603)

Толық мақаласы: Түрік қағанаты

Қытай деректері бойынша түркілер алғашында Қытай шекарасының батысында, Алтай тауларының етегінде өмір сүрді. Кейін түрік тайпаларының көсемі Бумынның басшылығымен иеліктерін Хуанхэ жағалауларына дейін кеңейтті. Қытай деректерінде түркілерге қатысты алғашқы мәліметтер 542 жылдан бастап кездеседі. Түркілер жужан қағанына салықты темір түрінде төлеген. Түркілер Алтайдан Хуанхэ жағалауларына дейін жеткен кезде Бумын ордасына 545 жылы Қытай елшілігі келеді. Осы сәттен бастап түркілер сол замандағы ірі мемлекеттердің бірі ретінде танылып, тарих сахнасына шығады. Қытай елімен бейбіт қарым-қатынас орнатқаннан кейін жужандардың тепкісін көрген түркілер оларға қарсы бас көтере бастайды. Бумын қалың қолмен жужандарға шабуыл жасайды. 552 жылы жужандар әскері талқандалады. Бумын түркі елінің қағаны болып жарияланады. Орталық Азиядағы жаңа мемлекет — Түрік қағанаты осылай пайда болды.

Түрік қағанаты Маньчжуриядан Босфорға және Сібірден Парсыға (Иран) дейінгі жерді алып жатты. Осындай орасан зор аумақты бағындырып қана қоймай, оған иелік ету қажет еді. Қағандар тек қолбасшы ғана емес, аса көрнекті билеушілер болды. Түрік қағанатында егіншілік пен қолөнер дамыды, түрлі діндер бір-бірімен үйлесім тапты. Қаған мемлекетті басқарды, жоғарғы сот міндетін атқарды, әскерге басшылық етті. Мемлекетті басқаруда тайпаның ақсүйек қауымына сүйенді. Әскери және азаматтық қызметтерді басқаратын шенеуніктер аппараты — ябғу, шад т.б. құрылды. Билеуші әулеттің жасы жағынан ең үлкені қаған сайланды. Мұның өзі кәмелетке жетпеген ханзаданы таққа отырғызудан сақтап, елдің қауіпсіздігін қамтамасыз етті. Билік үнемі тәжірибелі адамдардың қолында болды. Ұлы қаған ордасы түркілердің байырғы қонысы — Алтайда орналасты. Түрік мемлекетінде қарапайым халық бодун (мемлекеттің қатардағы құрамы) аталды. Үстем тап, яғни «бектер» ақсүйектер билік тобын құрады. Қаған ашина руынан шыққан түркі еліндегі ақсүйек қауымының ең таңдаулы өкілі саналды.

Қағанаттың негізін қалаушы Бум-қағанның мүсіні. Түркия

Түркілердің шыққан тегі бір болғандықтан, олардың жерге және соғыстан түскен олжаға құқықтары бірдей еді. Қауым ішіндегі бірлік таптық қарама-қайшылықтарды болдырмады. Ғалымдар түркілер тарихын зерттей келе, қатардағы бодундардың қаған билігіне қарсы көтерілген бірде-бір оқиғасын кездестіре алмаған. Түркі қоғамының бірлігі берік еді. Соғыста ерлік көрсеткендерге қатардағы жауынгер немесе ақсүйек тобынан болсын «ер» (жауынгер) атағы берілді. Бектің ерлерден тұратын тұрақты жасағы құрылды. Тіпті ең кедей ердің өзі бектің алдында еркіндігін сақтап қалды. Түркі тайпалары өз мемлекетінің шегарасында бірігіп, жаңа түркі халықтарының қалыптасу ошағына айналды.

Жаулап алғанға дейін бөлек жүрген тайпалар бейбіт өмірге көшіп, шаруашылығын дамытуға мүмкіндік алды. Түрік қағанатында дала тайпалары мен қала тұрғындары, будда, христиан дінін ұстанғандар және тәңірге табынушылар бейбіт өмір сүрді.

VI ғасырдың соңы — VII ғасырдың басында Қытайдың күшеюі билік басындағы түркі әулетінің өз ішінде қырқыстың басталуымен және даладағы сұрапыл жұтпен тұспа-тұс келді. Мұның бәрі қағанатты дағдарысқа ұрындырды. Түркілердің қарсылығын әскери күшпен жеңе алмаған Қытай 603 жылы дипломатиялық жолмен қағанаттың ыдырауына қол жеткізді. Біртұтас мемлекет Батыс Түрік және Шығыс Түрік қағанаттарына бөлінді. Қағанат ыдырағанмен қуатты мемлекет болып қала берді.

Батыс Түрік қағанаты (603-704)

Толық мақаласы: Батыс Түрік қағанаты

Ұлы Түрік қағандығы (552-603) ыдырап, оның екіге бөлінуі нәтижесінде пайда болған ерте ортағасырлық түркілер мемлекетінің бірі – Батыс Түрік қағандығы (603-704). Ұлы Түрік қағандығында саяси-әлеуметтік қайшылықтардың шиеленісуі, оның дербестікке ұмтылған жеке бөліктерінде оқшалану үрдісінің күшеюі Шығыс және Батыс қағандықтардың құрылуына алып келді (603). Жылнамашылардың жазбаларында Батыс Түрік қағандығы негізінен бұрынғы үйсін жерлерінде құрылған, демек, оның аумағы ендік бағытта Қаратаудың шығыс баурайынан Жоңғарияға дейінгі жерді алып жатты. Қағанаттың негізгі этникалық-саяси ұйытқысы – «он тайпа» он оқ бодунның мекендеген жері де осы еді. Сонымен қатар, ол Түрік қағанатының Шығыс Түркістан мен Орта Азиядағы (Самарқан, Маймург, Кеш, Нахшеб, Иштихан, Кушания, Бұхара, Амуль және Андхой) отырықшы-егіншілік жұрттарындағы басып алған барлық жерлерінің мұрагері болды. Батыс түріктеріне тәуелді деген аты ғана болған Соғды мен Бұхарада да қағанның өкілдері болды.

Батыс Түрік қағандығының іргесін қалаған жоғарғы қаған – Бумынның інісі Истеми (Естеми, Естемі) жабғу қаған болды. Истеми 552-553 жылдардан бастап батысқа жорық жасаған түрік әскерлерінің қолбасшысы еді. Ол осы жорығында Жоңғария мен Жетісу өңіріндегі және Сырдария алқабындағы түркі тілдес тайпалар мен ұлыстарды өзіне бағындырды. 558 жылы түріктер аварларды жеңіп, Еділ алабы мен Орал маңындағы бұлғар (болгар) мен өзге де түрік тайпаларын құрамына енгізді.

Батыс Түрік қағандығының территориясы: Алтай тауынан Тянь-Шань тауына дейін, шығыста Баркөлден бастап Батыста Арал теңізі мен Каспий теңізіне дейін созылған кең алқапты алып жатты. Осы ұлан-байтақ территорияны мекендеген түркі тілдес тайпалар: үйсін, қаңлы, дулат, түркеш, теле, басмыл, қыпшақ, оғыз, баһа (жайма) тағы басқа тайпалар Батыс Түрік қағандығының құрамына қосылды. Қағандық құрамына әр кезеңде қарлұқтар, Енисей қырғыздары, жікілдер (шығылдар), чомулдар, тухсилер тағы басқа тайпалар енді. Оның бас ордасы Шу өзенінің бойындағы Суяб қаласында (кәзіргі Тоқмақ қаласының маңы), жазғы ордасы Мыңбұлақта (кәзіргі Түркістанның маңы) болды. Жегу–жабғу қаған (610-618), Тон-жабғу қаған (618-630) билік құрған кездерде қағандық қуатты елге айналды. Тохарыстан мен Кансуға (қәзіргі Ауғаныстан) жасалған жорықтарда қағандық шекарасы Үндістанға дейін созылды. Тон-жабғу қағанының баласы Тырду–Шадтың ордасы Құндыздыда болды.

Көшпелі түрік халқы 10 әскери – әкімшілік бөлікке («оққа») біріктірілді. Әрбір бөлік қолбасшысымен (шат), бір түмен (10 мың) атты әскер шығарды. 10 бөлік бес-бестен территориялық бірлестікке топтастырылды. Суябтан шығысқа қарай Дулудың (Дулаттың) бес бөлігінің жері, батысқа қарай Нушибидің бес бөлігінің жері алып жатты. Жетісу аймағында әскери-тайпалық ұйымдарды ондық санмен атау ежелгі үйсіндер кезінен немесе б.з.б III ғасырдан бастап әдетке айналған. Қарапайым халық «қара бодун», ал, әлеуметтік құрылымның ең төменгі сатысының тәуелді тобы «тат» деп аталған .

Батыс Түрік қағандығында үй жұмыстарына жұмсалатын құлдар да болған. Бұлар көбінесе соғыс тұтқындары еді. Батыс Түрік қағандығындағы шаруашылықтың басым саласы көшпелі мал шаруашылығы еді, сонымен бірге, Іле, Шу, Талас өзендерінің алқаптарында, Алатаудың баурайында егіншілік алқаптары да болды. Олар көбіне тары мен бидай екті, халықтың бір бөлігі бақшашылықпен шұғылданып, жеміс-жидек, жүзім өсірді. Көшпелі мал шаруашылығымен шұғылданған тайпалар арасында патриархалдық қатынас үстем орында болды. Ал, отырықшы-егінші аудандарда феодалдық қатынас қалыптасты.

Түркілердің басты қатынас көлігі жылқы болды. Сондықтан олар ат әбзелдерінің жақсы жасалуына ерекше көңіл бөлген. Мал ұстауға арқан, көген, желі, бұйда, шылбыр, құрық сияқты құралдарды пайдаланған. Оның халқы Көк Тәңірге, Ұмай анаға, Жер Анаға, Су Анаға табынды. Халқының құрамы алуан түрлі тайпалардан тұрған қағандықта 630 жылдардан бастап, билік үшін талас-тартыстар басталып, Батыс Түрік қағандығының екі тайпалар одағы -дулу мен нушиби арасындағы тайпалық соғысқа әкеліп соқты. Олар 634 жылы Сырдариядан батысқа қарай созылған – иеліктерінен айырылды.

Батыс Түрік қағанатының әлсіреген жағдайын біржола пайдаланып қалуды ойлаған Қытай мемлекеті 659 жылы Жетісуға басып кіреді. Қағандық өзінің тәуелсіздігінен айырылды. Батыс Түрік қағандығын құраған тайпалар кейіннен қазақ халқының, өзге де түркі халықтарының құрамына енді, негізін қалады.

Түргеш қағанаты (704-756)

Толық мақаласы: Түргеш қағанаты

Түрік тектес түргеш тайпалары VI-ғасырда Тянь-Шань таулы аймақтарын мекендеген, ал VII-ғасырда Жетісудың орталық аймақтарын қоныс еткен. Олар өзінен бүрынғы өмір сүрген Батыс түрік қағанаты құрамындағы халқы көп тайпалардың бірі болған. Түргеш тайпалары жөніндегі алғашқы мәліметтер Күлтегін ескерткішінде және Қытай жазба деректерінде кездеседі. Ал түргештердің жеке қағандық болып құрылуы туралы дерек «Тоныкөк» жазуында айтылған.

Түргеш қағанаты халқының этникалық қүрамы негізінен сары және қара түргеш тайпаларынан тұрған. Жазба деректердің керсетуі бойынша олар Шу, Талас, Іле бойларын жайлаған. Шу бойындағы түргештер сары, ал Талас аймағындағы түргештер қара түргештер деп аталған.

Түргеш қағанаты 704-756 жылдар аралығында өмір сүрді. Бұл кезде Жетісу аймағында араб басқыншыларына қарсы күрес жүріп жатқан болатын. Жетісуда Түргеш қағанаты билеушілерінің негізін қалаушы Үшелік-қаған. Оның билік жүргізген кезі - 699-706 жылдар. Ол Жетісудан Батыс түрік билеушісі Бөрішадты қуып, Ташкенттен Турфанға және Бесбалыққа дейін өзінің өкіметін орнатты. Оның басты саяси орталығы - Шу өзені бойындағы Суяб қаласы. Екінші орталығы - Іле өзені бойымдағы Күнгүт қаласы. Үшелік елді 20 ұлысқа /бөлікке/ бөліп, олардың әр қайсысында 7 мыңнан әскер ұстады.

705 жылы арабтар шабуыл жасап, Әмударияның шығысындағы Мәуеренахрды жаулап алуға кірісті. Хорасанды билеуші Күтеиб-ибн-Мүсілім Балхы жерін басып алып, Бұхараға аттанады. Осындай қиын кезенде түргештер Соғды /Согдиана/ еліне көмекке келеді, онымен бірігіп Күтеибке тойтарыс береді. 709 жылы Күтеиб Мәуеренахрға қайтадан жорық ұйымдастырады. Ол Согдиана патшасы Тархунды алдап, оны түріктердің көмегінен бастартуға мәжбүр етеді, сөйтіп Бұхараны басып алады

Түргеш қағанатында Үшелік өлгеннен кейін билік оның баласы Сақал қағанға көшті. Оның ел билеген кезі 706-711 жылдар. Бұл кезде елдің ішкі және сыртқы жағдайы өте күрделі болды, бірлік болмады. Қаған билігі үшін сары және қара түргеш тайпаларының арасында талас-тартыс басталды, Батыста түргештер соғдылармен бірігіп арабтарға қарсы күрес жүргізді. Оңтүстіктен оған Қытайдың Тан империясы, шығыстан Орталық Азия түріктері қауіп төнгізді. 711 жылы Шығыс түрік қағаны Қалаған Жоңғария жерінде /Бөлісу жанында/ түргештерге соққы беріп, Сырдариядан өтті. Бұл кезде арабтарға қарсы самарқандықтар мен Орталық Азия түріктері көтерілді. 712-713 жылдары арабтарға қарсы түріктер, соғдылар Шаш /Ташкент/ қаласы тұрғындары және ферғаналықтар бірігіп күш керсетті. Мәуеренахрдағы араб иелігіие төніп отырған қауіпті түсінген Күтеиб Шаш қаласын өртеді, 714 жылы ол Исфиджабқа шабуыл ұйымдастырды.

Көптеген қиындықтардан кейін, яғни екі тайпаның арасындағы тартыста қара түргештер жеңіске жетеді, олар қолдаған Сұлу қаған болады. Түргеш қағанаты Сұлу қағанның /715-738 жж./ тұсында қайта күшейе бастады. Бұл кезде өкімет қара түргеш тайпаларының қолына көшіп, мемлекет орталығы Талас (Тараз) қаласына ауысты. Айлалы саясаткер және күшті әскери қолбасшы Сұлу екі майданда: батыста арабтарға қарсы, шығыста Батыс түрік қағандары мирасқорларын (Шығыс Түркістанда орныққан) қолдаған Тан империясымен күрес жүргізді. 723 жылы түргештер Ферғана қарлұқтарымен және Шаш тұрғындарымен бірігіп, арабтарға күйрете соққы берді. Дегенмен арабтар 732 жылы өз әскерлерін біріктіріп, түргештерді қирата жеңіп, Бұхара қаласын басып алды. 737 жылы Сұлу арабтарға қарсы жорық ұйымдастырып, Тохарстанға дейін жетті, бірақ кейін жеңіліп қалды. Қайтып келе жатқанда, оны өзінің әскери басшысы Баға тархан өлтірді. Сұлу қаған қаза болғаннан кейін билік үшін "сары" және "қара" түргештердің арасында ұзаққа созылған күрес жүрді. Түргеш мемлекеті өз ішіндегі күрестің нәтижесінде едәуір әлсіреді, мұны Тан /Қытай/ империясы ұтымды пайдаланды. Оның Шығыс Түркістан жеріндегі билеушісі 748 жылы түргештердің басты қаласы Суябқа әскер жіберіп, оны басып алды, Шаш қаласының билеушісі өлтірілді. Оның баласы арабтардан көмек сұрады. 751 жылы Тараздың касындағы Атлах қаласы жанында Зияд-ибн-Салых бастаған араб әскерлері мен Гао-Сяньчжи басқарған Қытай әскерлерінің арасында 5 күнге созылған қырғын соғыс жүрді. Қытайлықтарға қарсы оның тылындағы қарлұқтар көтерілді. Нәтижесінде Қытай әскерлері жеңіліске ұшырады. Олар Жетісуды ғана емес, ұйғырлар мен тибеттердің қысымымен Шығыс Түркістан жерін тастап кетуге мәжбүр болды. Сондай-ақ, арабтар да Талас жерін қалдырып, Шаш қаласына шегінді. Бірақ, өз ішінен әбден әлсіреген Түргеш мемлекеті де 756 жылы құлады.

Түргеш қағанаты Батыс түрік қағанатының мемлекеттік-әкімшілік, әскери және әлеуметтік-мәдени дәстүрлерін жалғастыра берді. Археологиялық зерттеу жұмытарының кезінде Тараз, Баласағұн қалаларынан Түргеш қағанатының Қытай жазуымен жазылған төрт бұрышты ортасында тесігі бар, теңгенің табылуы Қытаймен сауда қатынасының дамығандығын көрсетеді. Олай болса, сондай ауыр талас – тартысқа, соғыстарға қарамастан, Қазақстан жерінде түркі дәуірінде өмір сүрген бұл қағандықтардан тарихи із қалған.

Қарлұқ қағанаты (756-940)

Толық мақаласы: Қарлұқ қағанаты

Қарлұқ мемлекеті(756-940 жж.) — Жетісу жеріндегі ежелгі мемлекет. Қарлұқтардың дербестікке ұмтылуы олардың Ұйғыр қағанатынан бөлініп шығуына жеткізді. 746 жылы қарлұқтар Жетісуға қоныс аударды, ал онда саяси жағдай тым күрделі болатын. Өзара қырқысқан күресте түргеш қағандары өздерінің бұрынғы Қарлұқ тайпаларының мекені күш-құдіретінен айырылды. Соның салдарынан бытырап кеткен түргеш тайпалары қарлұқтарға лайықты қарсылық көрсете алмады.

Қайшылықтың шиеленіскен түйіні 751 жылы екі империялық күш арасындағы шешуші шайқас барысында шешілді, оның нәтижесінде тань әскерлері зор шығынға ұшырады. Араб тарихшысы Ибн әл-Асирдің мәліметтеріне қарағанда, Атлах қаласынын түбінде 50 мың қытай өлтіріліп, 20 мындайы тұтқынға алынған. Қытай әскерлері Жетісу шегінен ғана емес, ұйғырлар мен тибеттіктердің қысымымен Шығыс Түркістаннан да кетті. Талас аңғарында арабтар да тұрақтап қала алмай, Шашқа шегінді. Соның нәтижесінде қарлұқтар өз жағдайын нығайтып алды. 766 жылы Түргештердің екі қағанының ордалары —Тараз және Суябпен қоса бүкіл Жетісу қарлұқтар жабғуының қолына көшті. Сол арқылы саяси және әлеуметтік биліктердің қарлұқ көсемдерінің қолына көшуі Жетісуда Қарлұк мемлекетінің біржола қалыптасуына жеткізді. Қарлұктар өздеріне бағынышты жерлердіц шекарасын одан әрі кеңейте берді. 766—775 жылдары қарлұқтардың бір тармағы Қашғарияны басып алды, ал VIII ғасырдың аяғында олардың басқа бір тобы Ферғанаға өз ықпалын таратты.

Баласағұн қирандылары: Қарлұқ мемлекетінің астанасы Баласағұн қаласының орны

Қарлұқтар туралы деректер 5 ғасырға жатады. Ол «бұлақ» деген атпен белгілі. Түркі руна ескерткіштерінде «үш қарлұқ» атын алтай тауы мен Балқаш көлінің шығыс жағалауы арасын қоныс еткен көшпелі тайпалар бірлестігіне айтады. 7 ғ. ортасында қарлұқ бірлестігі құрамына бұлақ, шігіл мен ташлық кірген. Көсемдері Елтабар деп аталған. 766 жылы түргеш қағандарының қос ордасы Тараз бен Суябты қоса, бүкіл Жетісу қарлұқ жабғысының қоластына көшеді. Олар ерте феодалдық мемлекет құрады. Араф географы Әл-Марвази (12 ғ.) қарлұқтар құрамында 9 тайпа болғанын айтады.

Қарлұқ конфедерациясына Жетісу мен оңтүстік Қазақстанның тухси, шігілдер, әзкіштер, халаджылар, чаруктер, барысхандар, т.б. түркі тілдес тайпалар кірген. 8-10 ғғ. Қарлұқ тайпалары Қазақстанның Жоңғар Алатауынан бастап, Сырдың орта ағысына дейінгі территорияны қоныс етеді. Балқаш пен Ыстықкөл арасы, Шу, Іле, Талас өзендері бойында, Отырарға дейін көшіп жүреді. Олардың билеушісі джабғу, 840 жылдан бастап қаған атағын алды. Көшпелі тайпалардың билеуші ақсүйек топтарының қолында жайылымдар мен құнарлы жер ғана емес, қала орталықтары да болды. Қарлұқтар елінде 25 қала мен қыстақ болған. Олардың ішінде Тараз, Құлан, Мерке, Атлалық, Тұзын, Балық, Барысқан және т.б. Қарлұқ қалалары Ұлы Жібек жолы бойында орналасты.

940 (942) ж. Қарлұқ мемлекетінің астанасын – Баласағұнды – Шығыс Түркістандағы түріктер – Тянь-Шянь жағынан қоныс аударған чығыл және ягма тайпалары – жаулап алады. Осыдан кейін Жетісуда билік қараханидтерге тап болады. Сонымен, 940 жылы қарлұқ мемлекеті өмір сүруін тоқтатты.

Қаңғар одағы (659-750)

Қаңғарлар — қазіргі кезде қазақтар, башқұрттар, ноғайлар, өзбектер мен қарақалпақтар құрамына кіретін ерте ортағасырлық қаңлылар. Қаңғарлардың батыс тармағы қыпшақтардан жеңілгеннен кейін Венгр (мажарлар) халқына қосылды. Одақтың орталығы Ұлытауда орналасты.

Қаңғарлар Қытайға қарсы саясатты ұстанды. Сонымен, олар Ферғана алқабындағы Даван княздігіне және Қытаймен соғыстарында Кіші гунмо үйсіндерге көмектесті. Барлық ғалымдар қаңғарларды Сырдария мен Батыс Жетісудың аралығына орналастырады. Бұл локализация тарихи әдебиетте кең таралған қаңғар тайпаларының негізгі территориясының шығыста Талас пен Шу арасындағы ауылшаруашылық аудандарына сәйкес келуі туралы гипотезаның негізі болды. Соңғы жылдардағы археологиялық бақылаулар бұл көзқарасты одан әрі нығайтты. Алайда жазбаша дереккөздер қаңғарлардың тіршілік ету ортасын едәуір кеңейтеді, Қытай шежіресі "Динлиннің иеліктері Кангюйдің солтүстігінде" дейді.

Динлиндердің Оңтүстік Сібірде өмір сүргені белгілі. Сондықтан Қаңғар көшпенділері оңтүстікке, дәлірек айтқанда, оңтүстік -батысқа қарай - Орталық және Шығыс Қазақстан далаларында орналасуы керек. Қытай тарихнамашысы Жакинф Бичурин де "Қаңлы иелігі қазір үлкен және орта казак ордалары көшіп жүрген Сырдариядан солтүстікке қарай даланы басып алған" дейді. Егер Сырдария алқабында тұрақты тұрғын үйлері, егістіктері, бекіністі қалашықтары бар қанғарлардың қысқы көшпелілері, ал солтүстікте, Орталық Қазақстанның далаларында жазғы қоныстары болған деп болжасақ, жазбаша дереккөздердің археологиялық дереккөздермен қайшылығы оңай шешілетін болады.

Мұның бәрі қаңғарлардың негізгі кәсібі жартылай көшпелі мал шаруашылығы болғанын көрсетеді. Қытайлықтар Кангюйді «көшпелі иелік» деп атаған. Сырдария алқабында қаңғарлар егіншілікпен айналысты, астық, бақша-бақша дақылдарын өсірді, қой, түйе, жылқы өсірді, отырықшы қаңғарлар — ешкі, сиыр өсірді. Қаңғарлардың этникалық құрамына қатысты екі көзқарас бар. Кейбір зерттеушілер оларды иран тілділер деп есептесе, басқалары түркі тілдес этностарға жатқызады.

Біздің эраның басындағы қаңғарлар мемлекетінде өзінің ақша жүйесі қалыптасады, әміршінің таңбасы бар меншікті монетасы соғыла бастаған, бұл әлеуметтік-экономикалық қатынастарды жеткілікті түрде дамыған мемлекеттік-құқықтық реттеуді көрсетеді.

Хазар қағанаты (650-969)

Толық мақаласы: Хазар қағандығы

Хазар қағанаты (VII-X ғғ.) Батыс Түрік қағанатының ыдырауы нәтижесінде Каспий маңы даласында VII ғ. ортасына қарай пайда болған Еуропаның шығысындағы алғашқы ерте феодалдық мемлекет болды. Сирия тарихшысы Захари Митиленскийдің айтуынша, V-VI ғасырлар тоғысында Каспий теңізінің солтүстік-батысында 13 түркі тілді тайпалар мекендеді, олардың арасында савирлер, аварлар, болгарлар, хазарлар болды. Хазарлар савирлермен бірге Кавказдағы Византия мен Иран иеліктеріне жорықтар жасап, өздерін көрнекті әскери күш ретінде көрсетті. Батыс Түрік қағанаты әлсіреп, ыдырағаннан кейін хазарлар жаңа тайпалар одағы - Хазар қағанатын құрып, Солтүстік Кавказдың ірі және ықпалды тайпаларының бірі болып шықты. Қағанаттағы билікті Ашина түрік (түркі) әулеті өз қолына алды.

Хазарлар хандығы VII-IX ғасырлар арасында үздіксіз өсіп ұлғая берді, хандықтың шығыс шекарасы Жайық өзенінен бастап, батысқа Дон өзеніне дейін, ал солтүстікте Мәскеу маңынан, оңтүстіктегі Аралға дейін созылып жатты. Бұл аумақтың ішінде бұлғарлар, мажарлар, толып жатқан фин қауымдары, славяндар, кавказдық құрама халықтар т.б. тайпалар аралас-құралас тіршілік етті. Сонысына қарамай, сол бір заманда аталмыш ұлан-байтақ өңірде біршама тыныштық, жайлы өмір сүру мүмкіндігі жасалған болатын.

Хазар халқы мен хазар мемлекеті 7 ғасырдан 10 ғасырға дейін Еділдің төменгі сағасында өмір сүрді. Бұл батыл әрі жауынгер тайпа болды. Хазарлар елі Қара теңізден Каспий теңізіне дейінгі аумақты алып жатты. Хазарлар түріктер болды және алғашқы уақытта олар Батыс түрік қағанатының құрамына енді. Кейін олардың қарауынан шығып, олар өз елдерін құрды.

Хазарлар Еуразияда араб экспансиясымен түйісіп қалған бірінші мемелекет болды. Кавказда 642 жылы арабтармен бірінші шайқас өтті. Бірінші соғыс кезінде арабтардың әскербасы мерт болып, хазарлар жеңіп кетеді. Шайқас Баланжир деген жерде өтеді, бұл хазар ханының ордасы тұрған жер еді. Кейінірек хазарлар ордасы орын ауыстырып Самандарға көшеді, содан кейін Еділ (Итиль) бойына қоныстанады.

Арабтар мен хазарлардың екінші соғысы 772-773 жылдары болады, бұл жерде хазарлардың жолы болмай, олар жеңіліс табады.

IX ғасырдағы орыс жылнамаларында Днепр бойындағы тайпалар хазарларға сансыз ақ терілермен немесе қарулармен, қылыштармен алым-салық төледі делінген, ал X ғасырда сол алым-салық олардан ақшалай алынған. Исламдық (арабтық) жазбаларда хазарлар тамаша егіншілер және шебер балықшылар деп айтылады. Соларда хазарлар жері кең және су қоймаларына бай, әсіресе қыста судың молдығы соншалықты, балық пен жануарларға бай сансыз көлдер пайда болады. Су тартылған көктем мен жазда хазарлар астық себеді. Сөйтіп, бір жерден хазарлар екі өнім: қыста — балық, жазда — бидай жинады.

Бүгінде тарихшылар Хазар қағанатының құлауының себептерін әртүрлі түсіндіреді. Кейбіреулер бұл мемлекет айналасындағы жаулармен үнемі соғыстардың нәтижесінде әлсіреді деп санайды. Басқалары хазарлардың иудаизмді — бейбіт дінді қабылдауы көшпелі соғыс тайпаларының жауынгерлік рухын төмендетуге ықпал етті деп сендіреді. Бүгінде мұны еврейлер өз діндерімен Хазарды "жауынгер ұлтынан" "саудагер ұлтына" айналдырған деп түсіндіретін тарихшылар бар. Хазарлар көп ұзамай қираған астанасы Итильге оралды, оны қалпына келтірді, бірақ араб тарихшылары атап өткендей, яһудилер емес, мұсылмандар өмір сүрді. X ғасырдың аяғында Святославтың ұлы Владимир қайтадан хазарларға барып, елді иемденіп, оларға салық салды. Тағы да Хазар қалалары қирады, астанасы қирандыға айналды тек қан Қырымда және Азов теңізінің жағасында ғана Хазар иеліктері аман қалды. 1016 жылы гректер мен славяндар Қырымдағы соңғы Хазар бекіністерін қиратып, қаған Джордж Цулуды тұтқындады. Кейбір зерттеушілер қазір Хазар қағанаты оныншы ғасырдың соңында ыдырамады, бірақ моңғол шапқыншылығына дейін тәуелсіз, шағын мемлекет ретінде өмір сүруді жалғастырды деп санайды. Кейінгі ғасырлардағы еврей саяхатшыларының сипаттамаларында ғана Қырым түбегі Хазария деп аталды.

Қимақ қағанаты (750-1035)

Толық мақаласы: Қимақ қағанаты

Қимақ тайпалары туралы алғашқы деректер VIII ғасырдан бастап кездеседі. Бұл кезде имақ деп аталған тайпалар қазіргі Шығыс Қазақстан аумағын мекендеген. VIII ғасырда имақтар түргештерге бағынышты болды, бірақ көп ұзамай олардан тәуелсіздігін алады. Бұл деректердің көпшілігі орта ғасырлық парсы-араб жазбалары, сонымен қатар «Худуд әл-алам» мен Махмут Қашқаридың еңбектері болып келеді. Гардизу, Рашид әд-Дин еңбектерінде қимақтар бірлестігіндегі жеті тайпа — эймур, имақ, татар, баяндүр, қыпшақ, ланиказ, ажлад туралы айтылады. Алғашқы бес тайпа туралы мәліметтер басқа жазба деректерінде кездескенімен ланиказ және ажлад тайпалары туралы мәліметтер кейінгі деректерде кездеспейді.

Махмут Қашқари қимақтар мен қыпшақтардың бір тілде сөйлейтінін айтса, «Худу әл-аламда» қимақтардың астанасы Имақия болғандығы туралы деректер келтіріледі.

Енисей қырғыздарының 840 жылы Ұйғыр қағанатын талқандауы қимақтар тарихындағы бетбұрыс кезеңдердің бірі болды. Осы кезде эймур, байандур және татарлар қимақтар бірлестігіне қосылады. Бұған дейін тоғызтатарлар Ұйғыр қағанатына кірсе, байандурлардың көп бөлігі оғыздардың құрамында болатын. 840 жылы Ұйғыр қағанаты құлағаннан кейін оның құрамына кірген көптеген тайпалар қимақтарға қосылады.

Қимақтар X ғасырда бүкіл Шығыс және Орталық Қазақстанды және Батыс Қазақстанды қамтыған күшті мемлекетке айналды. Қимақтар бұл кезде Батыс Алтайдан Оңтүстік Орал тауының оңтүстік шығысына дейін, батыста Арал теңізі маңына дейін және Солтүстік-Шығыс Жетісу мен Сырдарияның Иқан, Сауран қалаларына дейінгі кеңістікті алып жатты.

Қимақтардың жоғары билеушісі қақан деп аталды. Олардың көптеген қалалары болған, солардың бірі Имақия қимақтардың астанасына айналды. Әл-Идриси қимақтардың 16 қаласы болғандығы және қала тұрғындарының тұрмысы туралы айтады. Автордың айтуынша бұл қалалардың көпшілігі Ертіс жағалауында орналасқан. Елді қақан мен оның аймақтағы басқарушылары биледі.

Әл-Идрисидің айтуынша қақан билігіне сол әулеттен шыққан адам ғана мұрагер бола алды. Аймақ басқарушыларының билігі де мұрагерлік бойынша берілді, олардың иелігіндегі жерлер де басқарушылардың ұрпақтарына мұра болып қалдырылды. Аймақ басшылары әскери көсемдер қызметін де қоса атқарады. Олар қақанға әскер жасақтап беріп отырды. Бұл қызметтері үшін қақаннан тиісінше үлес алды. Кейбірі ірі тайпа көсемдері күшейіп қақанға жартылай ғана тәуелді болды, олар өздерін «патшалар» деп те атай бастады. Бұл туралы Әл-Идриси «патшалар» басқарған жартылай дербес аймақтардың болғандығын айтады.

Қимақтар мен қыпшақтар өзара туыстас түрік тілінде сөйледі. Қазақстанның кең байтақ аумағын мекендеген қимақтардың негізгі кәсібі көшпелі мал шаруашылығы болды. Көшпелі тұрмысқа негізделген қимақтардың қолөнер кәсібі де жақсы дамыды. Көшпелі мал шаруашылығымен қатар егіншілік те дамыды. Өзендер мен көлдерде және ормандарда балық пен аң аулады. Қала мәдениеті мен сауда дамыды. Темірден, қоладан, алтыннан, күмістен қару-жарақ, тұрмыс заттары және зергерлік бұйымдар жасалды. Қазіргі уақытта табылып отырған археологиялық материалдар бұл мәліметтерді дәлелдей түседі.

Қимақтар жазуды білген. Олар ежелгі көне түрік жазуын пайдаланып, қамыс қаламмен жазған. Қимақтар табиғаттың әр түрлі күштері мен құбылыстарын пір тұтқан, көк тәңірісі ата-бабаларына сиынған. Олар күнге, жұлдыздарға, аруақтарға да табынған. Ертіс өзенін қасиет тұтып, "өзен – адамның тәңірі” деген. Өлгендерді өртеп жіберген. Оларға тас мүсін қойып, оған табыну салты кеңінен тараған.

XI ғасырдың бас кезінде Орталық Азиядан шыққан тайпалардың бірінен соң бірінің шабуыл жасауы Қимақ мемлекетін әлсіретті. Бұдан басқа қағанаттың өз ішінде де билік үшін талас-тартыс күшейді. Сондықтан оның құрамына кірген қыпшақтар өзінің қоныстанған жерлерін тастап, Сырдария бойындағы, Аралдың батысы мен Каспийдің солтүстік өңіріндегі оғыздарды орындарынан қозғап, оларды оңтүстікке және Қара теңіз далаларына көшуге мәжбүр етті. Осы оқиғалардың барысында қимақтар саяси үстемдігінен айырылып қана қойған жоқ, сонымен қатар қыпшақтарға тәуелді болып шықты. Қимақтардың бір бөлігі Ертісте қалып, екінші бөлігі Түркістан және Орта Азия аймағына қоныс аударды, енді біразы қыпшақ тайпаларымен батысқа, оңтүстік орыс далаларына қарай қозғалды. Сөйтіп, қыпшақтар қимақ мемлекетінің орнын басты.

Оғыз мемлекеті (756-1055)

Толық мақаласы: Оғыз мемлекеті

Араб деректерінің мәліметтеріне қарағанда, IX ғасырдың соңы – X ғасырдың басында оғыздарда мемлекет қалыптасты. Оғыз конфедерациясына қаңғар, печенегтер, Арал, Каспийдің солтүстік төңірегінің тайпалары енді. Оғыздармен бірге Сырдарияға көшкен халаж, қарлұқ тайпалары, Шу мен Талас аңғарын мекендеуші жағыр, шарұқ тайпалары да кірді. Шығыс Түрік тайпаларының кейбір топтары да болды. Олардың ішінде имек тайпалары, байандұрлар, имурлер, кай тайпалары бар.

Махмұд Қашғари «Диуани лұғат – ат түрікте» XI ғасырда оғыздарда 22 тайпа болды деп, олардың тізімін береді. Әл-Марвази 12 тайпадан тұрды деген пікірді ұстанады. Келесі бір дерек «Джами ат– Тауарих» оғыздар екі үлкен тайпалық топтан-бұзұқтар мен ұшұқтардан тұрғандығын мәлімдейді. Оғыз мемлекеті кең байтақ аумақты алып жатты. Батыста Ырғыз, Жайық, Жем, Ойыл, Арал маңын, Шығыста Балқаш көлінің оңтүстігіне дейінгі жерлерді, Сырдария аңғарын, Қаратау баурайын, Шу өңірін мекендеді. Оңтүстікте Хорезм, Мәуереннахр, Хорасанмен шектесті. Оғыз мемлекетінің астанасы Янгикент немесе Жаңа Гузия қаласы болды. Янгикент өте қолайлы жерде орналасқан қала еді. Қала Хорезм, Мәуереннахрмен шектесіп, Кимектер даласы арқылы Сарысу, Кеңгір, Есіл, Нұра бойларына баратын маңызды керуен жолының үстінде орналасты. Оғыз мемлекетінің билеушісі «жабғу» лауазымына ие болды.

Янгикенттің орнынан табылған ыдыс-аяқтар.

Мүліктік теңсіздік малға жеке меншікке негізделді. Ибн Фадлан «бай оғыз он мың бас жылқысы бар оғыз»,- деп көрсетеді. Деректерде мұндай бай топтар бай, бек, әмірлер деп аталады. Кедей топ М.Қашғаридің «Диуани лұғат –ат түрікінде» ерлер деп аталған. Олар малға қарау, киім тігу, тамақ даярлау сияқты үй жұмыстарымен айналысқан. Кедей ауырып қалған жағдайда, оларды құлдар сияқты қараусыз далада қалдырған.

Оғыз мемлекеті Еуразияның саяси әскери тарихында елеулі роль атқарды. 965 жылы оғыз жабғуы мен Киев князі Святослав арасында Хазарларға қарсы әскери одақ құрылып, Хазар қағанатын талқандайды. Бұл одақ екі жақтың да көздеген мақсаттарынан, сауда-экономикалық мүдделерінен туындады. Егер Хазар мемлекетін талқандау орыс көпестері үшін Шығыс елдерінің бай базарларына жол ашса, оғыздар үшін Дон, Қара теңіз маңындағы далалар мен мал жайылымдары қажет болды. 985 жылы князь Владимирмен одақтасып, Еділ бұлғарларын талқандауға қатысады. X ғасырдың соңы - XI ғасырдың басында оғыз мемлекеті құлдырай бастады. Бұл, бір жағынан, Әлихан тұсындағы алым-салықтың өсуіне халық наразылығының күшеюімен, екінші жағынан, Шығыстан төнген селжұқ тайпаларының толассыз шабуылдарымен түсіндіріледі. Әлиханның мұрагері Шах Мәлік тұсында Оғыз мемлекеті қайта күшейді. Тіпті 1041 жылы Хорезмді басып алды. Ішкі талас-тартыс, селжұқтарға қарсы сыртқы шабуылдар оғыз мемлекетін әлсіретті. Осы тұста солтүстік-шығыста қыпшақ тайпаларының шабуылдары күшейді. Бұл оғыз мемлекетінің өмір сүруін тоқтатуына алып келді. Араб деректерінде «Мафазат әл –Ғұз» деп аталған Оғыздар даласы Дешті Қыпшақ құрамына енді.

Қараханидтер мемлекеті (942-1212)

Толық мақаласы: Қарахан мемлекеті

Қарахан мемлекеті жайлы деректер араб және парсы авторларының еңбектерінде көптеп кездеседі. Онда қарлұқтар арасынан түркі тайпаларына билік еткен «қағандардың қағаны» шыққанын айтады.

Қарахан әулетінің шығу тегі Қашғарияда өмір сүрген қарлұқтармен байланысты. 940 жылы Қашғарияның қарлұқ тайпалары Баласағұнды басып алып, Сатұқ Боғра хан басқарған жаңа әулеттің негізін қалады. Осылайша, ғылымда Қарахан мемлекеті аталған жаңа Түркі империясы құрылды. Болжам бойынша Қарахан әулеті атауы осы билеуші ұрпақтың арғы атасы Қараханнан шыққан. 999 жылы қарахандықтар Орта Азиядағы Самани мемлекетін талқандады. Өз билігін Әмударияға дейін жүргізді. Бұл өзен Қарахан мемлекеті мен Газнауилер арасындағы шекара болды.

X ғасырдың соңына қарай қағанаттың жер аумағы қалыптасты. Қарахан мемлекеті мен Қыпшақ хандығы арасындағы солтүстік шекара Балқаш және Алакөл көлдерінің бойымен өтті. Қарахандықтар иеліктері батысында Мауараннахрды (Әмудария мен Сырдария аралығы), Жетісу жерін және шығысында Қашқарды қамтыды.

Қарахан мемлекетіндегі билік екі тайпалық топ — жігіл және яғма ақсүйектері арасында бөлінді. Елді шығыс және батыс бөліктерге бөлінген өз қағандары басқарды. Шығыс бөлігінің қағаны жоғары билеуші саналды. Оның ордасы Баласағұн қаласында орналасты. Батыс кіші қағанның ордасы Бұхарада, кейін Самарқанда болды. Осылайша, Қарахан мемлекетінде биліктің қосарлы немесе тең құқықты қосарлы жүйесі қалыптасты.

Қарахан мемлекетінде жер иеленудің иқталық жүйесі орнықты. Қағандар өз маңайындағыларға қызметтері үшін жер үлестерін бөліп берді. Олар аймақ немесе қала тұрғындарынан салық алу құқығына ие болды. Мұндай жер үлестері иқта, ал иқтаны ұстаушылар иқтадар деп аталды.

Иқта және иқталық жүйе Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан өмірінде маңызды рөл атқарды. Феодалдық қатынастардың дамуына ықпал етті. Иқталық жүйе жаңа ақсүйек қауымын қалыптастырды. Олар байып алып, қағандарға бағынбады. Кейбір жеке жер иелері өз теңгесін шығарып, көрші елдермен дипломатиялық қатынас жүргізді. Мұның бәрі келіспеушілікке, өзара қырқысқа алып келді. XI ғасырдың 30-жылдарының соңында мемлекет екіге бөлінді: Мауараннахрдағы батыс бөлігі және құрамына Жетісу мен Қашғар енген шығыс бөлігі. Екі қағанаттың арасындағы шекара Сырдария өзені бойымен өтті.

Исламды қабылдау қарахандықтар дәуіріндегі ірі оқиға болды. Шығыстанушы В.В. Бартольд: «X ғасырдағы араб географтары түркілерді исламға мүлдем жат халық ретінде сипаттайды» — деп жазды. Алайда X ғасырда түбегейлі өзгерістер болды. Исламның таралуы Қарахан қағаны Сатұқ Боғра хан есімімен байланыстырылады. Ол түркілердің исламға өтуіне дейін-ақ жаңа дінді қабылдаған болатын. Оның ұлы тақ мұрагері Мұса 960 жылы исламды мемлекеттік дін деп жариялады.

Қарахандықтардың екі бөлігі арасындағы өзара қырқыстар мен орталық биліктің әлсіреуін көшпелі қарақытай (қидан) тайпалары пайдаланды. XII ғасырдың бас кезінен бастап Жетісу үнемі қидандардың шапқыншылығына ұшырай бастады. 1141 жылы Жетісудың негізгі аумағындағы саяси билік қарақытайлар қолына өтіп, олар қарахандық билеушілерді өздеріне тәуелді етті. Алайда қарақытайлар тек салық алумен ғана шектелді. Олар өз бодандарының мемлекеттік құрылымына, дініне, мәдениетіне тиіспей, мұрагерлік қаған билігін де сақтады. Соған қарамастан қарақытай үстемдігі қарахандардың саяси құлдырауының бастамасы болды.

1210 жылы наймандармен күресте Шығыс Қарахан әулеті талқандалды. 1212 жылы Самарқанда Хорезм шахы Мұхаммед Батыс Қарахан әулетінің соңғы өкілін тағынан тайдырды. Бір кездегі аса қуатты Қарахан мемлекетінің тарихы осылайша аяқталды.

Қарлұқ хандығы (960-1224)

Толық мақаласы: Қарлұқ қағанаты

1130 жылға дейін Қарахан, кейін Қарақытай, Моңғол империясының вассалы (боданы) болған мемлекет. 1200 жылы тәуелсіз хандық болды. 1211 жылы Арыслан хан мен Бұзар хандар Шыңғыс ханмен одақтасып Күшілік ханға қарсы күрес жүргізді. Шыңғыс хан ұлдары арасында ұлысқа бөлісу кезінде, Қойлық иелігі Жошы ұлысына, Алмалық иелігі Шағатай ұлысының құрамына кіреді. Хандары: Арыслан хан (ордасы Қойлық қаласы), Бұзар хан (ордасы Алмалық қаласы), Сукнак хан (1218—1222, Бұзар хан баласы.)

Жалпы, қарлұқтар туралы шежіреде біздің заманымыздың V ғасырынан бері белгілі, олар қазіргі Қазақстан мен ішінара Ресей аумағын - Балқаш көлі мен Алтай тауларының арасын алып жатты.

Қарлұқтар өздерінің туыс халықтары - түріктермен - ұйғырлармен, басмылдармен, түргештермен, Енисей қырғыздарымен өте қиын қарым -қатынаста болды. Олар басқа түріктерге қарсы одақ құрды, немесе бір -бірімен шайқасты. Қарлұқтар тіпті Мавераннахр үшін (арабтар мен қытайлар арасындағы) шайқасқа қатысты. Арабтардың жағына шығып, олар ұрыстың нәтижесін шешіп, жеңіске жетті. Бұл үшін оларға лайықты территория түрінде үлес алды.

Қарлұқтар аңшы, көшпенді малшылар және диқандар болған. Олар керуен жолдарының бойындағы сауда бекеттеріне шоғырланған ауылда және қалаларда қоныстанды. Әр түрлі халық әртүрлі діни нанымдарды ұстанды. Қарлұқтар мен көптеген түркі халықтары христиандар мен мұсылмандар шаманизм мен пұтқа табынушылық деп санаған тәңіршілдікті ұстанды. Сауда қарым -қатынасы арқылы мұсылман мәдениетінің бейбіт түрде енуі маңызды рөл атқарды. Саудагерлердің соңынан әр түрлі конфессиялардың миссионерлері, оның ішінде христиандар келді. Түркістанның көптеген қалаларында христиандық шіркеулер болды. Түріктер Қастек тауларын құдайдың мекені деп санап, киелі санаған. Әр дін өзінің ұстамымен жүрді, нәтижесінде түркі рунасы, соғды, сирия, кейінірек ұйғыр сияқты түрлі жазулар қолданылды. Қарлұқтар Бұхара мен Самарқандта пайдаланған Хорезмнің түркі әдеби тілін қабылдады және дамытты.

Батыс Қараханидтер хандығы (1042-1212)

Толық мақаласы: Батыс Қарахан қағандығы

Батыс Қарахан хандығы (сондай-ақ қағанат) — Орта Азиядағы ортағасырлық түрік мұсылман мемлекеті, Қарахан мемлекетінің екіге бөлінуі нәтижесінде пайда болды. Қарахан мемлекетінің екіге бөлінуі: Шығыс және Батыс хандықтары 1040 жылы Қараханидтер мемлекетінде ханның ұлдары арасындағы билік үшін күрестің нәтижесінде болды. Әли Арслан («Алидтердің» аға буыны) және Хасан Богра («Хасанидтердің» кіші тобының мүшелері).

Қараханид Арслан-ханның қаражатына салынған Қалан мұнарасы.

Батыс Қарахан қағанатының негізін қалаушы "Алид" — Ибрахим Буритакин немесе Ибрахим б.Наср Табгач хан (1040-1068) болды. Басшы Хакан атағын алды. Батыс Қарахан қағанатының құрамына Ферғана батыс бөлігінің Мавераннахра аумағы кірді. Шығыс Қарахан хандығы "Хасанидтерге" қалды. Екі қағанаттың шекарасы Сырдария ауданында өтті және бұл жерлер олардың тұрақты күресінің алаңы болды. Оларды иелену толығымен қағанаттардың әскери-саяси күшіне байланысты болды. Алдымен мемлекеттің астанасы Өзген болды, содан кейін Ибрахим Буритакин Самарқан қаласын астана етіп сайлады. Дереккөздер көрсеткендей, оның билік ету кезеңі елдің экономикалық және мәдени өміріндегі өрлеумен сипатталады. Ибрагим тамгач-хан мемлекеттегі сыбайлас жемқорлық пен қылмыспен аяусыз күрескен. Ол ел нарықтарындағы өнімдердің бағасына қатаң бақылау орнатты.

1089 жылы Селжук сұлтан Мәлік-Шахво үлкен әскерімен қағанатқа басып кіріп, Самарқанды басып алды. Ахмед Хан б.Хызр өзін Мәлік шахтың вассалы (боданы) ретінде тануға мәжбүр болды. Сөйтіп мемлекет Селжүктердің билігіне өтті, олар өздерінің қолбасшыларын Қараханидтер арасынан хакан тағына тағайындады. 1102 жылы Тараз билеушісі Жибрайыл Қадыр хан Мавераннахрдағы Селжүктердің саяси үстемдігіне қарсы шықты. Алайда селжұқтардан жеңіліп, Қадыр ханның өзі қаза тапты. Махмуд ибн Мұхаммед (1132-1141) билігі кезінде қағанат аумағына қарақытайлар басып кірді. 1141 жылы Катван жазығындағы шайқаста Батыс қағанатының Селжүк сұлтанның біріккен әскері Қарақытайдан жеңіліске ұшырап қағанат олардың вассалына айналды. Батыс қағанаттағы билік тікелей әкеден ұлға өтті. Сол кезде де, 1040 ж. және әулет құлағанға дейін 1212 ж. Самарқан хандары Ибраһим Табгач-ханның ұрпағынан шыққан.

Қараханидтер дәуіріндегі Бұхарадағы Магоки-Аттари мешіті.

Сәулет өнері. 1078-1079 жылдары Шамс әл-мулк Рабат Мәлік үлкен керуен сарай салды (қазіргі Навои қаласының маңында). Қараханидтер Самарқанда бірқатар үлкен сәулет құрылыстарын салды. Қараханидтердің Самарқандағы ең әйгілі ғимараты 1040 жылғы Ибраһим ибн Наср Табгач-хан медресесі, сондай-ақ Ибрагим Хусейннің (1178-1202) үлкен сарайы болды. Қарахан дәуірінен Бұхарада сақталған көне ескерткіштер : Калаян мұнарасы, Магоки-Атарии Намазгох және Түркі-джанди мешіттері.

Күйдірілген кірпішті белсенді қолданудың арқасында қараханидтік сәулет өзінің сәулеттік формаларына байлығымен ерекшеленді. Қараханидтік сәулет өнерінде доғалы құрылымдар мен күмбездер кеңінен қолданылды. Сыртқы қабырғалар мен күмбездерді безендіру үшін өрнекті және жылтыр кірпіш қолданылған. Қабырғаны әрлеуге ою және шойын әшекейлері, сондай-ақ, парис (ганч) гипсі кеңінен таралды. Сегіз қырлы пішіндер мен кілем тәрізді өрнектер жиі қолданыды.

Шығыс Қараханидтер хандығы (1042-1212)

Толық мақаласы: Шығыс Қарахан қағандығы

Шығыс Қарахан хандығы — Қараханидтер мемлекетінің екі бөлікке бөлінуі нәтижесінде пайда болған феодалдық мемлекет. Алдымен, 1130 жылға дейін Шығыс хандығының астанасы Баласағұн болды, Баласағұнды қарақытайлар басып алғаннан кейін ол Қашқар қаласы болды. 1141 жылы Хусейн хан өзін хан деп жариялады және сол кезден бастап хандық екіге бөлінді.

XI-XII ғасырда салынған Бабажы-қатын кесенесі

Шығыс хандығы – Жетісу мен Шығыс Түркістан аумағын қамтыды, қалалары -Тараз, Испиджаб, Шаша, Ферғана. Билеушісі -Арслан Сүлеймен хан болды. XI ғ. екі хандықтың арасындағы шекара Сырдария өзені арқылы өтті.

Басқа мемлекеттерден айырмашылығы-әскери басқару әкімшіліктен бөлінді. Әскери-әкімшілік құрылым иерархиялық принцип бойынша құрылды. Икта -салық жинау құқығы, ал оның иесі – иктадар деп аталды. Хандар өздерінің туыстары мен жақын адамдарына аудан немесе қала тұрғындарынан мемлекет пайдасына өндіріп алынғанға дейін салық алу құқығын берді. Сатук Бограханның баласы Мұса ханның тұсында Қараханидтер исламды мемлекеттік дін деп жариялады. Мұсылман діні көне түрік руникалық жазуын ығыстырып, араб жазуына негізделген жаңа түрік жазуын қалыптастыруға ықпал етті. «Басқа мемлекеттерден айырмашылығы, Қараханидтер хандығында рухани мәдениеттің тез өсуі байқалды. Түркі тілінде мұсылман әдебиеті пайда болды, оның өкілдері Жүсіп Баласағұни, Махмұд Қашқари болды.

Қараханидтер сәулет өнерінің кейбір үлгілері Сырдария маңындағы Таразда, Айша бибі, Аяққамыр, Бабажы-қатын кесенесі және т.б.орналасқан.

Арслан ханның мемлекеттік өкімет билігін орталықтандыруға ұмтылуы діни, әскери, зайырлы ақсүйектердің қарсылығына ұшырады. Арслан хан Санжар сұлтанды көмекке шақырды, ол өз әскерлерімен Мауераннахрға шабуыл жасап, 1130 ж. Самарқандты алды. Ауыр науқасқа шалдыққан Арслан хан көп ұзамай қайтыс болды. Қарақытайлардың Жетісу мен Мауераннахрға баса-көктеп кіруі Шығыс Қарахан қағандығының құлауын жеделдете түсті. Өзара тақ таласынан әрі қарақытайлардың шабуылынан әбден әлсірген Шығыс Қарахан хандығына 13 ғасырдың бас кезінде Хорезм мемлекеті қауіп төндірді. 1212 ж. Хорезм шахы Мұхаммедпен болған шайқаста соңғы билеушісінен айрылған Шығыс Қарахан қағандығы мемлекет ретінде біржолата жойылды.

Қарақытайлар мемлекеті (1128-1213)

Толық мақаласы: Қарақытай мемлекеті

1125 жылы Қытайдың біріккен күштері мен оның одақтастары Қидан мемлекетін талқандады. Қидандардың бір бөлігі жаулап алушыларға бағынды, ал қалған бөлігі Елюй Дашидың басшылығымен батысқа жылжып, Жетісудың солтүстік-шығысына енді. Осында қидандар жергілікті түркі халқымен араласып, қарақытайлар деген атпен белгілі болды.

Бастапқы кезеңде Жетісуға қоныстанған қидандар жергілікті билеушілерге бағынатындықтарын білдірді. 1128 жылы Баласағұн билеушісі қидандарды бағынбаған тайпаларға қарсы шығуға одақтас ретінде шақырды. Олар одақтас болудың орнына өздері Баласағұн қаласын басып алды. Сол жылы қидандар Жетісуда Қарақытай деген атпен, ордасы Ғұзорда болған өз мемлекетінің негізін қалады. Мемлекеттің негізін қалаушы Елюй Даши 1141 жылы Самарқанға жақын маңда біріккен салжұқ-қарахан әскерін талқандады. Қарақытайлар Бұхараны және бүкіл орталық Мауараннахрды басып алды. Хорезмшах мемлекетінің билеушісі жеңіліске ұшырап, қарақытайларға жыл сайын алым-салық төлеуге мәжбүр болды.

Қарақытай мемлекетінің аумағы. 1200 жылдар

Жетісу, Мауараннахр және Шығые Түркістан Қарақытай мемлекетінің құрамына енді. Алайда қарақытайлық гурхан қарахандықтар әулетін жойған жоқ. Өзінің вассалдары (бодан) етіп, алым-салық алумен шектелді. Қарақытайлар қарахандықтардың басқару жүйесіне өзгеріс енгізбеді және өлке экономикасына, қоғамдық өмірі мен мәдениетіне ықпал еткен жоқ.

Қидандар билеушісі гурхан лауазымын иеленді. Бұл «хандардың ханы» мағынасын білдірді. Бас ордасы Баласағұнға жақын жерде, Шу өзенінің бойында орналасты. Гурхан қатаң салық енгізді. Өз маңайындағыларға енші жер бермеді себебі өзара маңайындағыларға енші жер бермеді себебі өзара қырқыстан және олардың күшейіп кетуінен қауіптенді. Қарақытайлар әскерінде тәртіп күшейтілді. Гурханның өкілетті басқарушылары өздерінің бағыныштыларына бақылау жасап қана қоймай, салық жинаумен де айналысты. Әр отбасынан бір динардан салық алды.

XII ғасырдың ортасынан бастап қарақытайлар өздерінің салық саясатын өзгертіп, ашық тонауға көшті. Қарақытайлар исламға түсіністікпен қарады, алайда XII ғасыр соңында мұсылмандарды қудалау басталды. Жетісуда қарақытайларға қарсы мұсылман қозғалысы күшейе түсті.

Бейбіт тұрғындарды тонаушылық, шапқыншылық және мұсылмандарды ығыстыру қарақытайлардың Жетісудағы билігінің одан әрі әлсіреуіне әкелді. Қарақытайлар Хорезмшахтар мемлекетінің билеушісі Мұхаммедпен соғысты бастап, жеңіліске ұшырады. Самарқан билеушісімен одақтаса отырып, Хорезмшах мемлекетінің әскері Таласқа жақын маңда қарақытайлықтарды талқандады.

1208 жылы Монғолиядан Шыңғысхан ығыстырған Күшлік басқарған наймандар Жетісуға келеді. Олардың келуімен Жетісудағы жағдай күрт өзгерді. Қарақытайлар Жетісудағы саяси ықпалынан айырылды. Күшлік Хан және оның одақтастары қарақытай билеушісін тұтқындады. 1212 жылы Қарақытай мемлекеті өмір сүруін тоқтатты.

Қыпшақ хандығы (1030-1219)

Толық мақаласы: Қыпшақ хандығы

Сыртқы жауларының соққысынан құлаған Қимақ қағанатының жері XI ғ. жаңа құрылған Қыпшақ хандығының қолына толығымен көшеді. Ол жерлер шығыста Алтай мен Ертістен басталып, батысында Еділ мен Оңтүстік Оралға дейінгі, солтүстігінде Құланды даласынан, оңтүстігінде Балқаш көлі мен Жоңғар Алатауына дейінгі кең-байтақ аймақты алып жатты.

Қыпшақ хандығы күшейе бастаған кезінде оңтүстік жағындағы шекарасын кеңейтіп, Сырдарияның орта және төменгі бөлігін, Арал мен Каспий өңірі далаларын өздеріне қаратқан. Қыпшақтар Есіл мен Тобыл, Нұра, Елек пен Сарысу өңірінде көшіп-қонып жүрген. Олар Маңғыстау мен Үстіртте қыстап, жаз айларында Жем, Сағыз, Ойыл, Қобда, Жайық өзендерінің аңғарларын жайлаған. Араб деректеріне қарағанда, қыпшақтардың тарихи қалыптасқан көшу бағыттары болған.

Қыпшақтардың этникалық құрамына кірген тайпалардан қыпшақ халқы қалыптаса бастады. Бұл тайпалардан тіл, наным-сенім, қоғамдық құрылыстары, шаруашылықты жүргізу жағы бір-біріне ұқсас болды. Әрине тіл жағынан кейбір жергілікті диалектілер сақталған. Бірақ ол бірыңғай қыпшақ халқы болып қалыптасуға кедергі болмаған. Оны Плано Карпинидің «қаңлылар қыпшақша сөйлейді екен» дегені толық дәлелдейді. Тайпалар бірлестігінің ішінде мұндай жақындасу жағдайлары тығыз жүріп жатты. Сондықтан да Дешті Қыпшақта (Қыпшақтар даласында) қыпшақ халқының қалыптасуы заңды құбылыс еді.

Қыпшақ хандығының қоғамдық құрылысы тікелей Қимақ қағанатының қоғамдық құрылысының жалғасы болды. Бұл хандық та да билік әкеден – балаға мұрагерлікпен беріліп отырды. Мұндағы бір ерекшелік, хан тағына елбөрілі тайпасының белгілі өкілдері ғана сайланып отырған. Сондықтан да тарихшы Жүзжани бұл хандар әулетінің тайпасы деп атаған.

Хандық биліктің орталығы «орда» деп аталды. Ордада хандық өкіметті билеушілер тұрды. Әскери басқару жүйесі бұрыннан қалыптасып келе жатқан дәстүр бойынша оң және сол қанат болып бөлінді. Күші және беделі басым оң қанаттың ордасы Жайық өзені бойындағы Сарайшық қаласының орнында болса, ал сол қанаттың орталығы Сырдария бойындағы Сығанақ қаласында орналасты. Әскери басқару жүйесінің екі қанатқа бөлінуі оң қанаттың батыстағы, сол қанаттың шығыстағы билікті мызғытпай ұстап отыруы үшін жасалған еді.

Қыпшақ хандығының әлеуметтік-экономикалық тегі таптық құрылыс болды. Ақсүйек-шонжарларға хандар, оның туған-туыстары, тархандар, басқақтар, бектер, байлар және ру-тайпа көсемдері жатты. Ал қарапайым бұқара халық малы жоқ кедейлерден тұрды. Кедейлердің ішінде жер өңдеумен айналысатын жатақтары да болды. Қыпшақ қоғамында құлдар да еңбек етті. Мұндай басыбайлы құлдыққа малы жоқ кедейлер, қолға түскен тұтқындар түсіп отырған.

XI ғ. бастап Қазақстанның Жетісудан басқа жерлерінің барлығына қыпшақтар ие болды. Хандықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайының нығаюы жерін кеңейтуді талап етті. Әсіресе қыпшақтарға Қазақстанның оңтүстігіндегі қалаларға, Орта Азияның базарына, Орыс елінің оңтүстік далалы аудандарына шығу қажет болды. Алайда бұл жерлерге шығу оңай емес еді. Өйткені арада оғыздар мемлекетінің билігі жүріп тұрған. X ғ. аяғы – XI ғ. басында Оғыз хандығының жағдайы нашарлай бастайды. Бұл жағдайды Қыпшақ хандығы дер кезінде пайдаланып, оғыздарға солтүстік және солттүстік-шығыстан басып кіреді. Сөйтіп қыпшақтар өздерінің шекарасын Сырдарияның орта ағысынан Арал теңізіне дейін кеңейтеді.

Қыпшақтар Хорезм елімен де қатынасты жақсартуға әрекет жасайды. Алайда Хорезм шахы қыпшақтардың күшеюінен және олардың өз шекараларына жақындауынан қауіптене бастаған болатын. Сондықтан да шах әр түрлі саяси қулықтар жасауға тырысады. Ондай әрекеттерге кезінде Хорезм шахының мұрагері Атсыз да барған болатын. Бұлардың арасындағы саяси жағдай да өте тұрақсыз болды. Хорезм шахы кез-келген мүмкіндікті өз пайдасына шешуге тырысып отырды.

Кейбір жазба деректерге қарағанда, Атсыз қыпшақтардың қол астындағы оғыздардың жеріне бірнеше рет шабуыл да жасаған. 1133 ж. қыпшақтар жеңіліп те қалған. Бірақ Хорезм мемлекеті ешбір нәтижелі жеңіске жете алмаған. Дегенмен осы жеңілістен кейін қыпшақтар екіге бөлініп, әлсірей бастаған. Ашық майданда жеңіске жете алмайтындықтарын білген хорезмдіктер енді қыпшақтардың ішкі қайшылықтарын пайдалануды көздеді. Мәселен, қыпшақтардың ақсүйек-шонжарларын өз жақтарына қызметке тартып, сый-сияпат жасап, олардың арасынан әскери топтар құрып, өздеріне қарсы қоюға тырысқан. Қыпшақтардың арасына ислам дінін таратумен де айналысады. Сөйтіп, олардың ішіне іріткі салып, қыпшақтарды өздеріне тәуелді етуге әрекет жасайды.

Ал XIII ғ. басында Сыр бойындағы қалалар үшін Хорезм шахы Мұхаммед пен Қыпшақ хандығының арасында бірнеше шайқастар болып өтеді. Бұл шайқастарда қыпшақтар өз ішіндегі алауыздықтың кесірінен жеңіліп, солтүстікке қарай шегінеді. Бірақ олардың арасындағы жауласушылық мұнымен бітпейді. Отырар, Сығанақ, Арал теңізінің аумағы бұл екі ел үшін ұзақ жылдар бойына қақтығыс көзіне айналады. Билік үшін бәсеке тек монғолдар екі елді де жаулап алғаннан кейін ғана біржола тынады.

Қыпшақ хандығы құлағанымен, оның халқы мүлде жойылып кеткен жоқ. Олар өздерінің тарихи дамуын жалғастырумен болды. Ақыр соңында олар қазақ халқының басты этникалық құрамының біріне айналды.

Хорезмшах империясы (1097-1231)

Толық мақаласы: Хорезмшах мемлекеті

Сұлтан Мәлік Шах тұсында Ануштегін Қарши Хорезмнің билеушісі болды. Ол жергілікті ануштегіндер билеушілерінің әулетін құрды. Олар бірте -бірте ықпалын күшейтіп, Селжұқ сұлтандарынан тәуелсіз саясат жүргізе бастады.

1097 жылы Хорезмді басып алған селжұқтар Ануштегіннің ұлы Құтуббиддин Мұхаммед I таққа отырды. Құтуббиддин Мұхаммед таққа отырған 1097 жылы Қорасан әміршісі Хабаши бин Алтунтак Селжұқ мемлекетіне көтеріліс жасап, жеңіліске ұшырады. Қорасанның жаңа әміршісі болып тағайындалған Санжар сұлтан да Хорезм билігін Құтуббиддин Мұхаммедке сеніп тапсырды. Осы кезде теріскейдегі түркі (қыпшақтар) хандары Хорезм өлкесіне жорықтар жасап, Үргенішті өздеріне бағынышты еткісі келді. Бірақ, Санжар сұлтан мен Құтуббиддин Мұхаммедтің екеуара ауызбіршілігінің арқасында Хорезм өлкесі ешкімнің талауына түскен жоқ. Құтуббиддин Мұхаммед қыпшақтардың шабуылын дер кезінде тойтарып отырды.

Құтуббиддин Мұхаммед 1128 жылы қайтыс болып, орнына ұлы Қызыл Арслан Атсыз Хорезм билігін қолына алды. Жастайынан ел басқару ісіне араласып, жан-жақты пісіп жетілген Қызыл Арслан Атсыз алғашқыда Санжар сұлтанға адал қызмет етті. Ол Хорезмге ұдайы қауіп төндірген қыпшақтар мекендеген Маңғысау мен Жент өңіріне жеңісті әскери жорықтар жасап, Хорезм әмірлігінің аясын кеңейте түсті. Қызыл Арслан Атсыздың алғырлығы сарай уәзірлерінде шошытып, олар Санжар сұлтан мен Қызыл Арслан Атсыздың арасына от тастап, екеуін шағыстырды. Бұл тайталастың ақыры Қызыл Арслан Атсыздың Хорезмді Селжұқ мемлекетінен бөліп әкетуіне мәжбүрледі. Ол 1138 жылы Қорасанмен байланысатын есіктердің бәрін жауып, Хорезімдегі Селжұқ өкілдерін зынданға салып, өзінің дербес билеуші екенін жариялады.

Хорезім әміршісінің қылығына қатты ашуланған Санжар сұлтан Балх қаласынан қалың қолмен Хорезмге аттанды. Қызыл Арслан Атсыз Хазарасип қаласының маңына әскерін жинап, Селжұқ әскерімен бетпе-бет келмей, оларды шөлмен жүргізіп, біраз әуре-сарсаңға салғанымен, соңында жеңіліске ұшырады. Санжар сұлтан қолға түскен Атсыздың ұлы Атлықты өлім құштырып, қолға түскен қыпшақ жасақтарын Мервке айдады.

Хорезм халқына селжұқтардың жаңа әскери кеңестен тұратын билік жүйесі ұнай қойған жоқ. Халыққа керісінше өктем болса да, Қызыл Арслан Атсыздың ержүректілігі мен алғырлығы ұнайтын еді. Көп ұзамай 1140 жылы халық селжұқ бектеріне қарсы көтеріліске шықты. Сүлеймен бин Мұхаммед пен оның қызметкерлері Хорезмді тастап қашты. Қызыл Арслан Атсыз қайтадан Хорезм билігін қолына алды. Бірақ, 1141 жылы қайтадан Санжар сұлтанның билігін мойындауға мәжбүр болды. Дегенмен, 1141 жылы шығыстан келген қарақытайлар (Батыс Лиау патшалығы) «Катауан» соғысында Санжар сұлтанды тас-талқан етіп жеңгеннен кейін Қызыл Арслан Атсыз селжұқ мемлекетінен тәуелсіз екенін тағыда жария етті. Ол Хорезмді тәуелсіз деп ғана қоймай, әскерін бастап Қорасанға шабуыл жасады

Қызыл Арслан Атсыз келер жылы Селжұқтарға қарайтын Нишабур қаласын келіп қоршауға алды. Қаланы ала алмағанмен, халық Қызыл Арслан Атсызға салық төлеуге мәжбүр болды. Әрі Нишабур мінберінде Санжар сұлтанның атына емес, Хорезм шахының атына құтпа оқылды. Қызыл Арслан Нишабурге өзінің бауыры Йынал Тегінді әмірші етіп тағайындады. Алайда, Нишабур халқы оның билігін мойындай қоймады.

Осы кезде Термезді орталық ете отырып қайта күшейген Санжар сұлтан 1143 жылы Хорезмді өзінің уысынан шығармас үшін Қызыл Арслан Атсызға екінші рет соғыс ашты. Хорезм әскері жеңіліске ұшырап, Сарахс мен Мерв қалаларынан тонап алған қазыналарды қайтарып беріп, Селжұқ мемлекетіне жылына 30 мың динар салық төлеп, қайтадан бағынды.

Қызыл Арслан Атсызға жыл сайын 30 мың динар салық төлеу оңайға соққан жоқ. Отар ел болудан құтылу үшін селжұқтарға қарсы астыртын әзірлік жүргізуге көшті. Бірақ, Санжар сұлтан Үргенішке жіберген тыңшылары арқылы Қызыр Арслан Атсыздың астыртын дайындығынан хабардар болды. Күшеймей тұрғанда басып қалу үшін Санжар сұлтан 1147 жылы үшінші рет Хорезмге жорыққа шықты. Екі тараптың әскерлері екі ай бойы соғысып, ақырында селжұқ жасағы Хазариресп қаласын басып алды. Артынша Үргеніште қоршауға алды. Бірақ, Захид Ахупуш атты дәруіш-сопы араға түсіп, Үргенішті аман сақтап қалды. Осы жолы Қызыл Арслан Атсыз тізесін иіп тұрып Санжарға сұлтанға қарсы шықпаймын деп ант берді. Санжар сұлтан оған Хорезм билігін қайта табыстады.

Бұдан кейін Қызыл Арслан Атсыз күшейіп, Сыр бойындағы Қыпшақтарға 1152 жылы қасиетті жорық (ғазауат) жасап, Сығанақ пен Жент қалаларын басып алды. Аталған өңірге ұлы Ел-Тегінді әмірші етіп тағайындады. Бұл кезде Санжар сұлтанға қарсы оғыздар көтеріліске шығып, Селжұқ мемлекеті құлдырау кезеңін басынан кешірді. Оғыздар Санжар сұлтанды қолға түсіріп үш жыл қапаста (1153-1156) ұстады. Қызыл Арслан Атсыз оғыздарға қарсы 1156 жылы Қорасанға әскер кіргізіп, Санжар сұлтанды босатуын сұрағанмен, одан еш нәтиже шықпады. Өзі осы жорықта қайтыс болды. Бірақ, Селжұқ мемлекетінің күйреуімен, Хорезмшах мемлекеті толық тәуелсіздікке қол жеткізді.

1215 жылы Ирандағы Керман Хорезмшахтардың иеліктеріне қосылды, ал 1217 жылға қарай Иран, Мазандаран, Арран, Әзірбайжан, Ширван, Фарс, Мекран, Маңғышлақ, Кеш, Сиджистан, Гур, Газна – толлық бағынышты болды. Хорезмшах Мұхаммед өзін әлемнің ұлы билеушісі ретінде көрді, өйткені Әзірбайжан, Ширван және Арранды бағындырып, Грузияға жорыққа 50 мың әскер дайындап, Анадолы мен Сирияға әскер жіберуді ұйғарды.

Найман хандығы (1210-1218)

Толық мақаласы:

Наймандардың арғы бабалары IV-V ғасырларда байырғы хұндардың ұрпақтары болып табылатын Теле тайпалық одақтары құрамында көшіп-қонып жүрді. Ал VII ғасырда олар Қыпшақтардың байырғы бабалары үстемдік жасаған Сеянто хандығына бағынды. Тарихи деректер олардың VIII-IX ғасырларда-ақ айтарлықтай сауатты болғандарынан хабардар етеді. Олар алғаш барлық түркітілдестер тәрізді Орхон жазуын пайдаланса, ал кейіннен Оғыз бірлестіктеріне Ұйғырлар үстемдігі орнаған тұста көне ұйғыр жазуын қолданатын болды.

Найман мемлекеті (ортасында) және көрші елдер.

1125 жылы Қидандар мемлекетін Чжурчжендердің (Шүршіттердің бабаларының) талқандауы Наймандардың тәуелсіздік алуларына жол ашты. Зерттеушілер тәуелсіз Найман мемлекетінің құрылуын 1143 жылдан, яғни Инанш Білге ханның билік жасаған жылдарынан бастайды. Әсіресе, күшті Қидан мемлекетін құрған тарихи тұлға Елюй Дашидің өлімі Наймандардың тәуелсіз хандық құруларына жол ашты. Қидан империясының қиранды орнында жаңа хандықтар, солардың қатарында Найман және Керейт хандықтары еңсе көтерді. Бұл екі туыстас хандықтарды географиялық бекет Ханғай (Өтікен) таулары бөліп жатты. Жаңа қалыптаса бастаған Найман хандығының шығыстағы көршілері Керейттер болса, ал оңтүстік-батыста олар Қарақытайлармен шектесті. Солтүстіктегі Найман мемлекетінің шекарасы Балқаш көліне дейін созылып, Шу өзенін бойлай жалғасты.

Найман мемлекеті 12 ғасырдың аяғында билік еткен Инанш Білге Бұқа хан тұсында нығайды. Ұлы Жібек жолында орналасқан Найман мемлекетінің көрші елдермен саяси, сауда байланыстары жақсарды. Рашид әд-Дин “Наймандардың хандары қадірлі, қуатты, олардың халқының саны көп, әскері де қуатты болды” деп жазды. Найман мемлекетінің хандары мұрагерлік жолмен сайланды. Белгілі тайпа билеушілері, батыр, қолбасшылары хан кеңесінің құрамына кірді. Хан ұлыс жасағының бас қолбасшысы болды. Ұлыста іс қағаздары жүргізіліп, хан жарлықтары хатқа түсіріліп, оған ханның төрт бұрышты алтын мөрі (таңба) басылған. 12 ғасырдың аяғынан бастап Найман мемлекетінің хандары “Бұйрық”, “Күшлік” деп аталды. Инанш Білге өлген соң, оның екі ұлы Таян хан мен Бұйрық хан таққа таласып, Найман мемлекетін екіге бөлді. Екі иелікке бөлінген ұлыстың әрқайсысы өз алдына дербес әрекет етіп, өзара қырқысты. Бұл ішкі саяси дағдарыс Шыңғыс хан әскери күшінің артуымен тұстас келді. Шыңғыс хан және керейлер ханы (Уаң хан) бастаған қол 1199 жылы Бұйрық ханның, 1204 жылы Таян ханның ұлысын басып алды. Олардың Жамұқа бастаған тайпалар одағының күшімен бірігіп, моңғолдарға қарсы тұрмақ болған әрекеттері нәтижесіз аяқталды.

Найман мемлекетінің күйреуі атамекендерінде қалың отырған бұл елдің құрамына кірген рулардың жан-жаққа кең ыдырап кетуіне, басқа тайпалар арасына сіңуіне әсер етті. Олардың біраз бөлігі байырғы қоныстарына жақын Ертіс, Алтай алқабында орнығып қалып, Шыңғыс ханның баласы Үгедей ханның қол астына қарады. Шапқыншылықтан ығысқандары Балқаш төңірегіне, Алакөл маңына, Сыр, Ырғыз алқабына орналасты, оңтүстікте Орта Азия хандықтары жеріне дейін жетті.

Қазақстанның орта ғасырдағы мемлекеттері

Моңғол империясы (1205-1291)

Қараңыз: Моңғол империясы

Біртұтас монғол мемлекетінің құрылуы Темужіннің (Темучин) (1162-1227) атымен байланысты. Темужін атақты бай рудан шыққан. Жастайынан Темужін өте қайратты және өжет болып өседі. Әкесі Есугей батыр қайтыс болғаннан кейін, Темужін анасы және бауырларымен бірге көп қиындық көрді. Әкесінің нөкерлері мен руластары бұлардан бөлініп кетті. Темужін бала күнінен әуелі отбасын асырау үшін, кейін нөкерлер мен туыстарын қайтару үшін көп күш жұмсады.

Моңғол империясы 1206 жылдан 1294 жылға дейін

1206 жылы Онон өзенінің бойында өткен Құрылтайда монғол нояндары Темужінді «Шыңғысхан» деген атпен ұлы хан етіп көтерді. Шыңғысхан бүкіл монғол тайпаларының басшысы болады. XIII ғасырдың басында Шыңғысхан Сібір халықтарының жері мен Қытай елін жаулап алып, Ұлы Моңғол империясын құрды.

Шыңғысхан бүкіл Моңғол жерін сол қанат және оң қанат деп бөлді. Бұлай бөлу ғұндар дәуірінен қалған дәстүр еді. Әрбір қанат түмендіктерге, ал олар мыңдықтарға, жүздіктерге, ондықтарға бөлінді. Осылайша, әскери-әкімшілік жүйенің төменгісі он жауынгер жасақтай алатын отбасылар болды, ең жоғарғысы -қағанның он мың әскер жасақтай алуына мүмкіндік беретін иеліктер еді. Өте қатал тәртібі, берік құрылымы бар әскерді монғолдардың феодалдық жоғарғы тобының өкілдері — нояндар, баһадүрлер, мергендер басқарды.

Шыңғысханның жаулап алушылық жорықтары. Моңғол тайпаларын біріктіргеннен кейін, Шыңғысхан танғұттардың Батыс Ся мемлекетіне шабуыл жасайды. 1207 жылы Енисей жағалауындағы ойраттар т.б. тайпалар бағындырылды. 1211 жылы моңғолдар Солтүстік Қытайдағы Цзинь мемлекетіне шабуыл жасады. 1215 жылы ұзақ соғыстан кейін Шыңғысхан әскерлері Пекинді алды. Солтүстік Қытайда әскербасы Мұқалиды (Мұқылай) 23 мың әскермен қалдырды. Шыңғысхан Моңғолияға қайтып келіп, 1218 жылы Жетісуда бекіген наймандарды бағындырды. 1219 жылы монғолдар Қазақстан мен Орта Азияны жаулауды бастайды.

1219 жылдың күзінде моңғол әскері Отырар қаласына келеді. Отырар әмірі Қайыр хан 20 мың әскерімен қаланы қорғауға дайындалды. Отырарды қоршап алған моңғол әскерлері бірнеше ай қаланы ала алмайды. Алты айға созылған соғыстан кейін Отырар қаласы құлайды. Моңғолдар халықты қырып, қаланы жермен-жексен етеді.

1220 жылы Хорезм мемлекетінің астанасы Бұхараны, одан кейін Самарқанды қоршап, оны да басып алды. 1221 жылы Орта Азияның соңғы қаласы Мерв монғолдарға қатты қарсылық көрсеткенмен, ол да жеңіліс тапты. Сөйтіп, Орта Азияны жаулау аяқталады. Жебе мен Сүбедей қолбасшылар басқарған моңғолдар Әзірбайжан мен Грузияны талқандап, Қырымға жетті. 1223 жылы Қалқа өзенінде қыпшақтар мен орыстар да жеңіліс тапты. 1226 жылы Шыңғысхан Батыс Ся мемлекетіне тағы да жорық жасап, 1227 жылы бұл елді де біржолата бағындырды. Шыңғысхан сол жылы 72 жасында қайтыс болды.

Жаңа жерлерді бағындыру. 1229 жылы құрылтай өткізіліп, Шыңғысханның үшінші ұлы Үгедей ұлы хан болып сайланды. 1236 жылдың соңында моңғолдардың батысқа жорығы басталды. Ол жорықты Жошының баласы Бату басқарды. Бату әскерлері Еділ өзенінің жағасындағы Бұлғар елін жаулап алды.

1237 жылы Еділ мен Дон өзендерінің аралығындағы қыпшақтарды тізе бүктіріп, 120-140 мың әскермен орыс жеріне шабуылға дайындалады. Моңғол-татар шапқыншылығы қарсаңында орыс жері бытыраңқы болатын. Бытыраңқы князьдіктер Бату әскерлеріне қарсы тұра алмады. Әскери күші жағынан да моңғол-татарлар орыстарға қарағанда анағұрлым алға кеткен болатын. Әсіресе монғол-татарлардың атты әскері өте қуатты күш еді. Бату әскерлері соғыс жүргізудің сол заманғы неше түрлі айла-тәсілдерін меңгерді. Батудың соғыс жүргізу өнерінде бұрыннан қолданып келе жатқан, қала бекіністерін бұзатын жеңіл құралдары болды. Орыс қалалары ағаштан салынғандықтан бұзу қиынға түспеген еді.

1237 жылдың қысында Бату көп әскерімен Еділ өзенінен өтіп, Рязань қаласына келіп жетті. Рязань және Мәскеу қалаларын алды. 1238 жылы ақпанда Бату Владимир қаласын қоршап, үш күннен кейін қаланы алды. Осы қарқынмен монғол-татар әскерлері орыстардың 14 қаласын — Ростов, Суздаль, Ярославль, Кострома, Углич, Тверь т.б. қалаларды бағындырып, Владимир князьдігінен Новгородқа қарай беттейді. Көктемнің ерте шығуы, орманды және батпақты Новгород жері алға қарай жүруге қиындық тудырады. Сондықтан Бату әскерін оңтүстікке қарай бұрады.

Бату жолында кездескен қалалар мен елді мекендерді жаулап алып, 1240 жылы Киев қаласына келіп жетеді. Даниил және Дмитрий князьдер Киев қаласын қорғауды өз қолдарына алады. Қала халқы қаласын сегіз күн ерлікпен қорғайды. Дегенмен моңғол-татар әскері күшінің басымдылығы, орыс князьдіктерінің дер кезінде күш біріктіре алмауы Киев князьдігінің жеңілуіне әкеп соқтырады.

Батудың Еуропаға жорығы. Киев қаласын алғаннан кейін Бату әскерлері Галич-Волынь князьдігіне аттанады. Батыс орыс жерін жаулап алған соң Польшаға, Чехия мен Венгрия жеріне баса-көктеп кіреді. 1241 жылы Бату мен Сүбедей бастаған моңғол әскері Венгрияға, екінші тобы Польшаға келеді. Моңғолдар Польша мен Силезияны бағындырып, Лигнецы маңында поляк және неміс князьдерінің жасақтарын талқандады. Польшаның біраз бөлігі бұл шапқыншылықтан зардап шекті.

1241-1242 жылдары Венгрия да моңғол-татарлардың шапқыншылығына тап болды. Венгр королі IV Белла Бату ханның берілу туралы талабын орындамағаннан кейін, монғолдар үш топпен Венгрияға басып кірді. Венгр королінің Батыстан, яғни Пападан көмек сұрауынан еш нәтиже шықпаған соң, барлық ауыртпалықты өздері көрді. Венгр әскерлері Сайо өзенінде талқандалды. Король өз сарайымен Далмацияға қашты. Моңғолдар корольдіктің астанасы Пешт және басқа қалаларды жаулап алып талқандады. Елдің солтүстігінен оңтүстігіне қарай заулап өтіп, монғолдар кейін шығысқа қайтады.

Жошы ұлысы (1224-1242)

Толық мақаласы: Жошы Ұлысы

Шыңғыс хан 1218-1222 жылдары қазіргі бүкіл Орта Азия мен Қазақ жерін толық жаулап біткен еді. Әлем әміршісі өзінің тұяғы тиген жерлерінің бәрін көзі тірісінде төрт баласына бөліп жіберді. Үлкені Жошыға Дешті Қыпшақ даласы, Хорезм жері, Русь, Кавказ және Еуропаның ат тұяғы жеткен жерлерінің барлығын құзыретіне берді. Жошыны Дешті Қыпшақ даласына тағайындап, тек соның ғана құзыретінде болатынын Шыңғыс хан көзі тірісінде табыстап берген болатын. Тіптен, бұл дегеніңіз ешқандай мемлекетте болмаған кең-байтақ территория болатын. Жошы ханға да осы арқалы сары дала қатты ұнағаны соншалық, ол бұл даладай өмірінде тамаша жер көрмегенін айтқан екен дейтін деректер де бар.

Шыңғысханның ұлдарының арасында Жошының әскери қабілеті жоғары екені бірден байқалады. Әрі төрт ұлына жүктеген әскери тапсырмалардың арасында Жошы бастаған жасақ қашанда жеңіске жетіп, олжалы оралып жүрді. Бұған, бір жағы, Жошының үнемі Жебе мен Сүбедей секілді даңқты қолбасшылармен бірге жүруінің де себебі тигені анық. Кейде тәжірибелі қолбасшылардың кеңестері мен жоспары билік тарапынан мақұлданбай, дәрменсіз қалатын кездер тарихта жетерлік. Дегенмен мұндай жағдай Жошы тарапынан кездеспейді. Соған қарағанда Жошы «менмендікке» бармай, барлығын ақылға салып, қолбасшыларымен кеңесіп шешетін сабыр иесі болғанға ұқсайды.

Монғолдар 1219-1224 жылдардағы Хорезм жорығының нәтижесінде Ертістен Жетісудың батысы Сыр бойы, Үстірт, Әзербайжан, Грузин, бүкіл Қапқазды, қазақтың Сарыарқасы, Еділ, Дон, Дунай, Азов бойы кейін, 1238-1240 жылдары бүкіл Русь жері Киевпен қоса, Болғарияға дейінгі алып аймақ Жошы ханның иелігіне өтіп, сөйтіп әлемде «Жошы-Қыпшақ ұлысы» дейтін үлкен империя пайда болды.

Кейін Жошы-Қыпшақ ұлысының батыс қанаты бұрынғы Еділдің төменгі сағасы Ахтуба бойындағы Сарай, одан соң Берке хан заманында Еділ дариясының жоғарғы сағасына қоныс аударып, Сарай-Берке атанды.

Жошы-Қыпшақ мемлекеті елін әскери-әкімшілік 10 аймаққа бөліп басқарғаны туралы Египеттегі Мамлюк мемлекетінің ең соңғы энциклопедиясын жасаған ғалым Абул-Аббас Ахмед Шихабад дин әл-Мисри әл-Калкашанди жазып қалдырған.

I. Хорезм аймағы. Қият, Үргенш, Кіші Үргенш (Хиуа), Замахшар, Хазарасп, Дарған, Фараб (Отырар), Мыңқышлақ. Солтүстік шекарасы Ақтау, шығыс солтүстігі Қаратаумен шектелген. Негізгі халқы түркілер.

II. Дешт-Қыпшақ. Бұл аймақтың жер көлемі Хорезм аймағының территориясының 3/1 тең. Негізгі халқы қыпшақтар. Хан ордасы орналасқан Сарай қаласы. Мұнда қыпшақ, моңғол, русь, алан, черкес, грек, бұлғар өмір сүріп, Мысыр, Иран, Сирия, Римнің саудагерлері мен саяхатшылары қаптаған қала болған.

III. Хазар. Мұнда Дағыстан жеріндегі хазарлардың ежелгі астанасы Баланжар болған дегеннен басқа мәлімет жоқ. Негізгі халқы қыпшақтар.

IV. Қырым. Бұл аймаққа Қырым, Солхат (байырғы Қырым), Судақ, Қафа (Феодосия), Үкек қалаларымен қатар Азов бойының батыс жағының біраз жері қамтылған. Негізгі халқы қыпшақтар, аздаған орыстар. Жошы-Қыпшақ мемлекетінің сыртқы қатынас, сауда-саттықтың күре жолы болғандықтан хан ордасын жағалайтын аристократтар, қыпшақтар және әр түрлі ұлттың өкілдері осында өмір сүрген.

V. Азов аймағы. Жер көлемі Қырым аймағының жер көлемінің 4/1 тең. Бұл аймақтың қарамағына Азов, Керчь қалалары болған.

VI. Черкес аймағы. Жер көлемі Дешт-Қыпшақ пен Азов аймағының территориясын қосқанмен тең. Халқы қыпшақтар.

VII. Бұлғар аймағы. Жер көлемі Дешт-Қыпшақ пен Қырым аймағының территориясын қосқанмен тең. Хан Ордасы бұл қаланы Ақча-Керман (бүгінгі Днестровскийдегі Белгород қаласы). Екінші үлкен қаласы Сары Керман, Қырым түбегінің батыс оңтүстігіндегі ежелгі гректердің қала-ұлыс жұртына орналасқан.

VIII. Улак немесе Валакия. Румынияның Волахин княздігі. 1324 жылдары тәуелсіз өмір сүрген.

IX. Ас немесе Алан аймағы. Қырым түбегіндегі Жошының батыс Ордасының қарашалары (крепостной) көптеп орналасқан. Негізгі халқы парсы тілді, христиан дінді. Олардың басшысы түмен нояндарының дәрежесінде хан аталады. Олар бүгінгі осетиндердің бабалары. Өзбек хан билігі аяқталғанға дейін аландар тау шатқалдарында шеткері өмір сүрген.

X. Орос аймағы. Жошы-Қыпшақ ұлысының мұсылман аймақтарының батыс, батыс солтүстік жағына орналасқан. Бұл аймақтың шекарасы батыста франклер немесе Батыс Еуропамен, шығысы Бұлғар аймағымен, шығыс солтүстігі Холман жерімен шектеседі. Орыс тілді, христиан дінді.

«Жошы-қыпшақ ұлысы» - бұл атау жайлы араб саяхатшылары мен тарихшылары жазып қалдырған 26 түпнұсқада, парсы саяхатшылары мен тарихшыларының 13 тарихи түпнұсқаларында, түріктердің 3 түпнұсқасында барлығы 19-мәрте «Жошы-қыпшақ ұлысы» деп белгілеген болса, 69 мәрте «Қыпшақ мамлакаты (мемлекеті)», «Қыпшақ елі» деп жазып қалдырыпты. Орысша әдебиеттерде «Қыпшақ хандығы» атаса, Плано Карпин «Қыпшақ елі» (Страна Команов), моңғолдың көне шежіресі «Алтын товчида (Алтын шежіре)» «Қыпшақ елі», қытай тарихшысы Б.Сайшаал «Қыпшақ хандығы» деп ресми түрде жазып, дәлелдеп келген.

Шағатай ұлысы (1224-1346)

Толық мақаласы: Шағатай қағанаты

Шағатай ұлысы - Шығыс Түркістан, Жетісу, Мәуереннахр аумағында салтанат құрған көшпелілер мемлекеті. Бұл ұлыс Шыңғыс ханның екінші ұлы - Шағатай иелігі негізінде пайда болған.

Ол 1183 жылы қаралтым қоян жылы Тэмужиннің бәйбішесі Бөртеден туған. Шыңғыс хан ұлдарына енші бөліп, әрқайсысының басына орда тігіп беріп, аттандырғанда әрқайысына 4 мыңнан жасақ бөліп, иелігіндегі жергілікті жұрттың есебінде әскерінің санын толықтырып, ұлыстың іргесін әрдайым кеңейтіп отыруды тапсырған. Оған қоса Шағатайға 8 мың отбасы, тиесілі жайылым жер бөлініп, "Ұлыс билеушісі" деген жарлық таңба мөрін қолына ұстатқан.

Шағатайға тиген иелік жер Шығыс Түркістаннан Самарқан, Бұқара, Оңтүстік Алтайдан Амударияға дейінгі алқапты қамтиды. Шағатай ұлысының орталығы Құлжа өлкесі, Іле өзенінің оңтүстігіне қарай орналақан Құяш қаласы болды. Осыған байланысты В.В.Бартольд Құяш қаласы "Барыс ханның сыртында" орналасқан екен, бұл Қаяс немесе Құяс тухсилермен шігілдердің барлық жерін қамтиды, онда Сабылық – Құяс, Урунг - Құяс (Өрөнгө өзені бойындағы), Қара-Құяс (Қара Ертіс бойындағы қала) атты үш қамал бар деген М.Қашқаридың анықтамасын келтіреді.

XIII ғасыр соңынан, Хайду ханның тұсында қырғыздар қазіргі мекеніне жер ауып келгенге дейін осы өңірді (Жетісу) ежелден мекендеп келе жатқан үйсін, қаңлы, дулат, албан тайпалары да Шағатай ұлысының билігінде болды. Аталған тайпалар негізінде қазақтың Ұлы жүз тобын құрады.

Гуюг қағандық құрған тұста (1246-1251 жж.) Орталық Азиядағы Шағатай әулетінің билігі артып, Шағатай ұлысының жер көлемі Ақ Орда жері есебінен кеңейе түсті. Баты ханға бет бұрып кеткен Масуд Бек қайтып оралып, 1246 жылғы құрылтай шешімімен бұрынғысынша "Мауереннахр, Түркістан және сол маңдағы отырықшы өлкелердің өкілетті билеушісі" болып қайта тағайындалды.

Империя көлеміндегі алым-салық жүйесі әсіресе Шағатай ұлысы билігіндегі отырықшы жұрт үшін аса ауыр тиді. Алым-салық империялық және жергілікті екі сатыдан құралды. Империялық орталық үшін алынатын алм-салыққа хан-оғландар немесе ұлыс хандары араласпайды, олар тек тиісті салықты жинап, орталыққа жөнелтуге міндетті. Бұл істі жергілікті жерлерде қағанның әдейі тағайындаған жергілікті өкілдері - Даругачылар жауаптанды. Мысалы Шағатай ұлысы құрамындағы Мауеренахрды Махмұд Ялавач Ходженттен басқарып жиналған алым-салықты тура Қарақорымға жөнелтіп тұрды. Тек Өгөдей билігінің соңғы жылдарында Мауеренахр өлкесі Шағатайдың меншігіне (Өмчу-інжу) берілді.

Салық жүйесі 1218 жылғы ұлы құрылтайдың шешіміне орай Өгөдейдің 1231 жылғы ұлы жарлығы бойынша реттелді. Жарлық бойынша отырықшылардан өнімнің 10 пайызы, көшпенділерден әрбір 100 мал басынан 1 мал гувчуур алынды. Оның үстіне әскер жасақтау және басқадай міндеттерді атқару үшін жергілікті салық жиналды. Саудадан Кеден салығы алынды. Қол өнер кәсібімен айналысатындар әскерлерге ер-тұрман жабдықтап, қару-жарақ жасап беруге міндетті болды. Онымен қоймай отырықшылар жер айдап, егін еккені үшін "Қалан" деп аталатын жер салығын төледі. Өйткені Ұлы жасақ заңы бойынша жер қағанның жеке меншігі саналады. Сондықтан Шағатай ұлысы билігіндегі отырықшы егінжай жерлер дихандарға жалға беріліп, ол үшін төлем ақы алынып отырады. Осыған байланысты тек отар халықтары ғана емес, моңғолдың өз халқының аянышты ахуалы туралы кезінде Рашид әд-Дин, Плано Карпини және басқалар жазды.

Шағатай ұлысының саяси тарихы аса күрделі жағдайда қалыптасты. Олай болуының бір себебі Шыңғыс хан ұлдарының арасында орын алған мүдде қайшылықтары салдарынан Шағатай ұлысы мен Жошы-Қыпшақ ұлысы арасындағы бақталастық тоқтамады. Бұл қарама-қайшылық екі ұлысты соғыс жағдайына әкелген тұстары да болды. Екінші бір себебі, бір ұлыс шеңберінде көшпенді қауымды хан-оғландар, ал отырықшы жұртты тікелей империя өкілдері басқаратын биліктің екі ұшты жүйесі қалыптасуында еді. Екі жүйе кейде бір-бірімен қайшылықтарға ұрынып отырды.

1248 жылы Гуюг қаған өліп, Жошы ұлдарының қолдауымен империяның ұлы қаған тағына Тулуйдың ұлы Мөңке (1251-1259) келуіне байланысты Шағатай ұлысы билігінде дағдарыс басталды. 1251 жылы Мөңкені қаған сайлаған ұлы Құрылтай кезінде Қарақорымда болып, Мөңке билігін жақтаған Қара-Хүлэг Мөңке қаған жарлығымен Шағатай ұлысының ханы деп танылып, Есун-Мөңкенің көзін жою туралы тапсырма алып, еліне қайтып келе жатқан жолында Алтайда көз жұмады. Сөйтіп ел билігін әлі де ат жалын тартып міне қоймаған Мүбәрәк-шахтың атынан Қара-Хүлэгтің бәйбішесі (Мүбәрәк-шахтың анасы) Эргэнэ хатун қолына алады да, Есун-Мөңкені өлтіреді. Мөңке қаған тұсында Өгөдей, Шағатай әулеті хандары Мөңкеге қарсы шыққандықтан көпшілігінің басы алынып, Шағатай ұлысының саяси ықпалы құлдырап кетті. Бұрын Шағатай ұлысының қарамағында болған бірер өлке Баты хан бастаған Жошы-Қыпшақ ұлысының билігіне өтті. Осы жайларды ескерген тарихшылар 1250-1260 жылдарды Шағатай ұлысының саяси дағдарысқа ұшыраған кезеңі деп таниды.

1294 жылы Құбылай хан өлген соң таққа отырған Темір батыс әскери тобының қолбасшысы етіп Тутуктің ұлы Жуанурды тағайындайды. 1299-1301 жыл арасындағы Жуанур мен Хайду қолы арасында болған үш ірі шайқаста жеңіс пен жеңіліс алма-кезек болады. Ақыры Жуанур қолы оңтүстік Алтайда Хайду және Дуваның біріккен қолына ауыр соққы береді.

1303 жылы Хайду хан өлген соң Хайду ұлысы хан ордасында тақ таласы басталады. Дува ханның тікелей көмегімен Хайдудың тұңғыш ұлы Жапар Емильде хандық билікке көтеріледі. Бірақ түрлі қарсылық әрекеттердің салдарынан билікті ұстап тұра алмаған Хайду әулеті хандары Дуваның бас билігін мойындауға мәжбүр болады.

1307 жылы Дува өлген соң Алмалыққа жақын Себкун қалада Дуваның ұлы Қонжық әке тағын жалғастырады. Бірақ бір жылдан соң өліп билік Өгөдей ұрпағынан тарайтын Тәліктің билігіне өтеді. Мұсылман дініне шын берілгендігі үшін Қызыр-ата атанған Тәлік Дува ұлдарына қысымшылық көрсете бастайды. Ақыры Кебек бастаған Дува ұлдары Тәлікті өлтіріп, Есенбұқаны хан сайлайды. 1318 жылы Есенбұқа өлген соң Дува ұлы Кебек хан тағына отырады да ел астанасын Іледен Мауереннахрдағы Нахшеб қаласына аударып, Қарши деп аталатын хан ордасын тұрғызады. Ол осы ордасында ақша реформасын жүргізді. Күміс ақша - динар, хар - хем теңгелер шығарды.

Кебек хан тұсында Хайду-Шағатай ұлысы Самарқанда "Түмен" (он мыңдық) деп аталатын аймақтар, ал Қашғарда "Орчин" деп аталатын кіші өлкелер құрылып, оларды Түрік-моңғол тегінен шыққан жергілікті өкілдер басқаратын болды. Кебек хан пұтқа табынды, бірақ мұсылман дінінің таралуына қарсы болмады. Сондықтан оның ұрпақтары мұсылмандыққа бой ұсына бастады.

Шағатай ұлысы, жалпы Моңғол империясы көлемінде отырықшы мәдениетті жақтайтын және әскери-бюрократиялық күштің қолдауымен көшпенді мемлекет құруды жақтайтын екі бағыт әуелден-ақ текетіресіп келген еді. Дува хан, Кебек хан Тармаширин бастаған күш бірінші бағытты қолдады, қала тұрғызды, әкімшілік және ақша реформасын жүргізуге тырысты. Олардың бұл бағыты әрдайым көшпенділікті қолдайтын екінші бағыттағылардың қарсылығына ұшырап отырды. Ирандағы Хүлэг жүйесі және Жошы - Қыпшақ ұлысында (Алтын Орда) негізінен отырықшылық салты басым болса Шағатай ұлысы екінші бағытты қатаң ұстанды. Қара-Хүлэг, Есен-Бұқа, Хайду қатарлы тұлғалар әскери-бюрократиялық жүйеге сүйенген көшпенділік бағытты қолдады. Бұл қайшылықтың ақыры Шағатай ұлысы, Хайду мемлекетін екіге бөліп тынды. Оқиға 1346 жылы болды. Шағатай ұлысы, Хайду мемлекеті шығыс және батыс болып екіге бөлінді. Олардың шекарасы Балқаш көлі жүйесі арқылы өтетін болды. Мауереннахрға сүйенген батыс бөлімі біраз уақыт "Шағатай ұлысы" атын сақтап келді. Шағатай жазуы, тіл мәдениеті осы өңірде өмірге келді. Ал шығыс бөлімінде бұрынғы Моңғол ат-атауы сақталып "Моғолстан" атанды. Орталығы Жетісуда болды. Моғолстан тарихын жеке зерттеген тарихшы К.А.Пищулина Моғолстан мемлекеті ежелгі Батыс түрік қағанаты, Қарахан, Қыпшақ мемлекеттері сияқты Қазақстан мемлекетінің қалыптасуына елеулі ықпал еткен эталон деп таниды.

Шынымен де қазақ халқы, Қазақ мемлекетінің қалыптасуына Шағатай ұлысы, Моғолстанның қосқан үлесі бар. Біріншіден аталған мемлекеттер Қазақстан территориясының оңтүстік-шығыс аймақтары территориясында құрылды. Екіншіден қазақ ұлты, Қазақ мемлекетін құраған басты-басты тайпалар: үйсін, дулат, қаңлы, албан, суан, қоңырат, найман, жалайырлар аталған мемлекеттердің халқының негізгі тобын құрады. Шағатай ұлысы, Хайду мемлекеті, Моғолстан аталған территорияда, тұрғын халықтың басын күшпен біріктіру арқылы құрылған, төменде тірегі жоқ саяси қондырғылар болатын. Сондықтан да Шағатай ұлысы бар-жоғы 120 жыл (1226 -1346), ал, Моғолстан мемлекеті 160 жылдай (1346 -1514 ж.) салтанат құрып тарихтан өшіп кетті де, олардың билігінде болған жергілікті жұрт атамекендерінде қала берді.

Үгедей (Угэдей) ұлысы (1224-1242)

Толық мақаласы: Үгедей ұлысы

Үгедей — Шыңғысханның үшінші баласы. Оған Батыс Моңғолия мен Алтай, Тарбағатай, Ертістің жоғары ағысы бойындағы жерлер қараған. Ол ұлы хан атағын алғаннан кейін Орхонда, Қарақорымда тұрған.

Шыңғыс хан көзінің тірісінде-ақ оны өзінің мұрагері етіп тағайындаған. Үлкен ұлы Жошы дүниеден ерте өтіп, екінші ұлы Шағатайдың мінезі қатал болғандықтан хан ұлы таққа мейірімді, мінезі жұмсақ Үгедейді таңдайды. Үгедей әділ, дана билеуші болды. Оның билігі тұсында империяның бүкіл жерінде байланыс желісі ұйымдастырылып, халық санағы жүргізілді. Ол Шыңғыс хан бастаған империя астанасы Карақорым қаласының құрылысын аяқтады.

Үгедей хандығы – моңғолдың төрт ірі хандығының бірі. Басқа үш хандықпен салыстырғанда, оның құрылуы мен дамуында үлкен айырмашылықтар бар. Қыпшақ хандығы мен Шағатай хандығы Шыңғыс ханның екі ұлы Жошы мен Шағатайға еншіге берілген жерлердің негізінде құрылып, дербестігін алудан бұрын әлдеқашан мұрагерлік билікті негіз еткен әулеттік саяси жүйені қалыптастырып болған еді.

Шыңғыс хан Үгедейге наймандардың ата мекенін тұтастай емес, тек шағын жайылымдық жер ғана бөліп берген. Былай қарағанда, бұл батысқа жорық жасаудан бұрын-ақ Ұлы Қағанның мұрагері атанған Үгедейдің атағына сәйкес емес еді. Анығында бұл Үгедейдің мұрагер ханзадалығына байланысты болатын. Бұл жолғы енші үлесін бөлісу батысқа жорықтан кейін 1225 жылы өтті. Шыңғыс ханның Үгедейге берген еншісі Үгедейдің Ұлы қаған тағына отырудан бұрынғы өз жайылысы ғана еді. Бұл әр ұл еншіге ие болатын рулық дәстүрдің бір көрінісі болса да, басқа үш ұлынан өзгешелеу еді. Өйткені, Ұлы қаған болғандықтан Үгедей моңғол елінің жер-суының иегері және билеушісі, Қарақорымды орталық етіп, барлық жаңадан бағындырылған жерлерді бөліске сала алатын мұрагер. Сондықтан да кейінгі ұрпақтарының иелігі үшін қам жемеуге тиісті. Үгедей таққа отырған соң, тұңғыш ұлы Күйікке өз иелігіндегі Еміл өңірін берді, ал екінші ұлы Құтанға Лияңжу өлкесін, сондай-ақ Шыңғыс хан көзі тірісінде Төлеге бөліп берген сунит руы мен сұлдұс руының 3000 түтінін де бөліп береді.

Үгедей он жеті жасына келгенде Шыңғысхан қарсыласы Жамұқаға қарсы соғысқа аттанған еді. Алайда алғашқы шайқаста Шыңғысхан Жамұқадан ойсырай жеңілді. Осы шайқасқа ағаларымен бірге қатысқан Үгедей жарақаттанып, шайқас алаңында жоғалып кетті. Бірақ Шыңғысханның өкіл інісі және жақын досы Борохула оны іздеп тауып құтқарады. 1206 жылы Шыңғысхан Ұлы хан болып сайланғанда Үгедейдің қарамағына Жалайыр, Тайчеуіт рулары берілді.

1211-1213 жылдар аралығында Үгедей әкесінің Жиң әулетінің қарамағындағы Қытайға қарсы шабуылына қолбасшы ретінде қатысты. Үгедейдің әскерлері оңтүстікке қарай жылжып отырып Хыбей, Шанси жерлерін бағындырып, ақырында шүршіттерді Ордостан қуып шықты. 1219-1221 жылдар аралығында Хорезмшах мемлекетіне қарсы болған жорықта Үгедей негізгі қолбасшылардың бірі ретінде қатысты. Тіптен ағалары Жошы мен Шағатайдың арасындағы бақталастығына байланысты Үгедей бас қолбасшы болып тағайындалды. Нәтижесінде Хорезмшах мемлекетінің астанасы Үргенішті Үгедей алды.

Шыңғысханнан кейінгі Ұлы хан кім болады деген сұрақ күнтәртібіне келгенде, Шыңғысхан Жошы мен Шағатайдың арасындағы бақталастықты ескере отырып, Үгедейді өзінің мұрагері деп жариялады. Сонымен Үгедей 1229 жылы Құрылтайда Ұлы хан болып сайланды. Үгедей Ұлы хан ретінде таққа отырғаннан кейін Моңғол Империясы өз шекарасын кеңейтуді жалғастыра берді. Ең алдымен қайта есін жиып, моңғол әскерлерін екі шайқаста жеңген Хорезмшах мемлекетінің соңғы мұрагері Жәлеледдин Мәңгібердіні жеңу керек еді. Үгедей хан оған қарсы Шормақан ноянның басшылығында елу мыңдық қол жіберді. Ақырында, 1231 жылы Хорезмшах әскерлері талқанданды. Одан әрі қарай Шормақан Грузия мен Арменияны бағындырды. Үгедейдің билігі кезінде Шыңғысханның ұрпақтары Қытайды жаулауын да жалғастырды. Осы кезде Жин әулеті толығымен жеңілді. Оған қоса оңтүстік Қытайдағы Суң әулеті де Үгедей ханның ұрпақтарына бағынды. Ал шығыста моңғол әскерлері Кореяны толықтай жаулады. Батысқа қарай моңғол әскерлері Үгедейдің мақұлдауымен Батуханның қолбасшылығында орыс княздіктерін, Польша, Мажарыстан, Сербия, Бұлғарыстанды жаулады. Бұл жорыққа Жошының балаларымен бірге Үгедейдің балалары Күйік пен Қадан да атсалысты. Үгедейдің кезінде Шыңғысханның ұрпақтары ауызбіршілікпен шығыс, оңтүстік және батыс бағыттарында әлемді жаулауын жалғастыра берді.

Қарақорым қаласындағы тас тасбақа мүсіні

Империяның аумағын кеңейтумен қатар Үгедей мемлекеттік басқару саласында да көп жаңалықтар енгізді. Құпия тарихында жазылған деректерге қарағанда Үгедей хан өз сөзімен былай депті: «Мен ата-анамның Ұлы тағына отырғаннан кейін елім үшін мынадай еңбектер атқардым. Ең алдымен мен Жин әулетін толығымен бағындырдым. Екіншіден, мен елшілеріміздің оңай қозғалулары үшін және керекті заттардың оңай тасымалдануы үшін пошта қызметін орнаттым. Үшіншіден, мен сусыз жерлерде құдық қаздырып, елдің жағдайын жасадым. Төртіншіден, ел басқару ісімен айналысатын бюрократтарды тағайындадым. Осылайша мен ата-анамның ісіне осы өзімнің төрт ісімді қостым.» Үгедей хан бюрократтарының құрамын шығыста түріктер мен христиан керейлер, Ислам өңірлерінде бұрынғы хорезмдік бюрократтар, ал Қытайда Конфуций қытайлар мен бұрынғы Ляу әулетінен қалған буддист қидандар яғни қара қытайлар қалыптастырды.

Бұдан басқа Үгедей хан халықтық санақ жүргізу, салық жинау жүйесін жақсарту сияқты реформаларды жүргізді. Десе де Үгедей ханның ең үлкен жетістігі Ұлы даладағы жаңа қала, Моңғол империясының астанасы Қарақорым қаласының құрылысы болды. Бұл қала Шыңғыс ханның қыстағының айналасына құрыла бастады. Уақыт өте келе айналасы биік дуалмен қоршалған шартараптан керуендер ағылып жататын үлкен қалаға айналды. Шахардың сәулетіне Қытайдан, Шығыс Еуропадан, Үндістан мен Батыс Азиядан әкелінген ұсталар өз үлестерін қосты. Қаланың ортасында 1235 жылы Үгедей салғызған 2500 шаршы метрді алып жатқан сарай орналасқан еді. Оған қоса қалаға келген саудагерлер мен жолаушылардың жағдайы үшін керуенсарайлар, қонақжайлар мен базарлар салынды. Аты аңызға айналған Қарақорым қаласының белгісі болған бітік тастың астыңғы жағындағы тасбақа мүсіні әлі күнге дейін сол жерде сонау ескі замандарды еске түсіріп тұр.

Үгедей хан билік құрған он екі жылда Моңғол империясында Мәңгі Ел орнады, яғни бейбітшілік орнықты. Тіпті Индиана Университетінің профессоры Кристофер Этвудтың пікірінше, Моңғол империясының негізін қалаушы Шыңғысхан емес, Үгедейхан еді.

Алтын Орда (1242-1481)

Толық мақаласы: Алтын Орда

Алтын Орда орта ғасырларда Шыңғыс хан империясының құрамында Дешті-Қыпшақта құрылған түрік мемлекеті. Мемлекет жерінің аумағы 10 млн. км² -ден асты. Бату хан тұсында мемлекет астанасы Еділ бойындағы Сарай қаласы болып (1243), кейін Берке сарайына (Сарай әл-Жадид) көшірілді. Құрамына Ресейдің еуропалық өңірі, Балтық теңізінің шығысындағы өлкелер, Польша, Мажарстан, Балқан елдері, Солтүстік Кавказ, Хорезм, Шығыс және Батыс Дешті Қыпшақ. Қазақстан аумағы моңғолдың үш ұлысының құрамына кіргені белгілі: үлкен (далалық) бөлігі – Жошы ұлысының құрамына, Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Қазақстан – Шағатай ұлысына, Жетісудың солтүстік-шығыс бөлігі – Үгедейге қарады. Шыңғыс қағанның үлкен ұлы Жошы өз ұлысын тәуелсіз мемлекет етуге күш салды. Жошының ұлы Бату қолы Ресей жеріне, Еділдің батысындағы жерлерге жорық жасап, Жошы ұлысын Алтайдан Дунайға дейін кеңейтіп, орталығы төменгі Еділде орналасқан іргелі мемлекетке айналдырды. Тарихи әдебиетте бұл мемлекеттің аты «Алтын Орда» деп орнықты.

Алтын Орданың саяси-мемлекеттік құрылысында ұлыстың мемлекеттік құрылысының түп негізі сақталды. Алтын Орданың ішкі басқару жүйесінде қызмет адамдарынан, сондай-ақ көшпелі, әскери шонжарлардан құралған әкімшілік-шенеуніктік аппарат маңызды орын алды. Олардың ішінде түрік халықтарынан шыққан – қыпшақтар, ортағасырлық ұйғырлар, Еділ бұлғарлары елеулі рөл атқарған. Армияны және мемлекеттің ішкі істерін тікелей басқару үшін ерекше лауазымдар белгіленді. Хан атынан бүкіл әскери істі беклер-бек басқарды, ал азаматтық биліктің басы уәзір болды. Беклер-бек әскери өкіметтің өкілі ретінде «патшалар мен сұлтандардың кеңесшілері» - уәзірден дәреже жағынан жоғары тұрды; ол сондай-ақ басқа мемлекеттермен дипломатиялық қатынастарды басқарды және негізгі әмір ретінде азаматтық істерді шешкен кезде жоғары сот билігін өз қолында ұстаған. Уәзір орталық үкіметтің атқарушы өкіметінің басшысы, мемлекетті азаматтық тұрғыдан басқару ісінде ханның кеңесшісі болды.

Алтын Орда мемлекетін басқару ісінде даруғалар мен басқақтар да маңызды орын алды. Даруғалар негізінен салық жинау, басқақтар басқару міндетін де атқара отырып, жергілікті халыққа әскери бақылауды жүзеге асырды. Кейбір жергілікті жерлерде олар салық жинаумен де айналысты. Атқарушы өкіметтің орталық органы диуандар қаржы, салық және басқа ведомствоға ие болды, ал диуанның бітікші деп аталған хатшылық қызметкерлері де болды. Бұдан көріп отырғанымыздай, Алтын Ордада шенеуніктік-әкімшілік аппарат жұмыс істеп тұрды. Осындай қатаң иерархия мен тәртіп Алтын Орданың феодалдық-әскери құрылысын нығайтты.

Алтын Ордада әкімшілік және әскери істер ғана емес, Орталық Азияда Қыпшақ дәуірінен гүлденген білім мен ілім, медицина, сауаттылық та қалыс қалған жоқ. Орданың іргесінде сауат ашу мен қала мәдениетін таратуға хорезмдіктер, ирандықтар, түркі-бұлғарлар, қыпшақ, қарлұқ, қаңлылар және ұйғырлар, шығыстан қытайлар мен тибет буддистері ықпал етті.

Сырттан келіп-кетушілер көп болғандықтан, Ұлыс халқының этникалық құрамы да әрқилы болды. Олар негізінен түркі халықтары, Еділдің бойы, Қара теңіздің қыпшақтары, Хорезм мен Еділ Бұлғариясының халықтары, сондай-ақ шығыс славяндары мен угро-финдер де болды. Билеуші моңғол әулеті осы халықтардың мәдени ықпалына түсіп, XIII ғасырдың соңына қарай түркі тілі мен ислам дініне көшті. Алтын Орда дәуірінде Еуразия даласындағы Жібек жолы тоқтап қалғанымен, халықтың келіп-кетуі толастаған жоқ. Ал, Жібек жолының бір бағытын теңіздің бойымен саяхатшы Чжэн Хэ жалғастырғаны тарихтан белгілі. Ол ары қарай батыс саяхатшыларының географиялық ашылуларымен жалғасын тапты. Түрік тілі және ислам дінінің келуімен Алтын Орда жаңаша кейіпке еніп, қолөнер, сәулет, монша, ыдыс-аяқ пен әшекей, геометрия, медицина дамып, Шығыс елдері және олардың астаналарымен байланысы нығая түсті. Мәселен, Алтын Орда астанасы Сарай-Батуға түрлі миссионерлер, қолөнершілер, құлдар да өзімен бірге мәдениет ала келді. Алтын Орда, Ақ Орданың тарихы тек шапқыншылық пен қанды соғыстар, хандардың ауыс-түйісі ғана емес, сол уақыт пен кеңістікте өмір сүрген халықтардың біртұтас шежіресі деуге болады. Алтын Орданың мұрасы XVI-XVIII ғасырлардағы Қазақ хандығынан да, сол кезеңдегі Орта Азияның, Сібірдің, Еділ бойының, Солтүстік Кавказ бен Қырымның түрік мемлекеттерінен көрінді.

Түркі тілдес тайпалар және моңғол тайпасы көшпелі мал шаруашылығымен айналысты. Олар көбіне жылқы малы мен қойды өсірді. Өзен-көл алқаптарында отырықшылық мал шаруашылығы мен егіншілікпен, қолөнермен айналысты. Егіншілікпен шұғылданған тайпалар көбінесе ірі қараны өсірді.

XIV ғасырдың II жартысында Алтын Орда ішінде алауыздық күшейеді. 1357 – 1380 жылдар арасында 20 хан ауысты. XIV ғасырдың 60 жылдардың өзінде мемлекеттін астанасы Сарайда бір жылдың ішінде төрт хан ауысады. Ішкі саяси жағдай әлсіреді. Бұны тарихта «Ұлы дүрбелең» кезеңі деп атайды. Осындай ішкі талас – тартыстан әлсіреген Алтын Орда 1380 жылы Куликово даласында Мамай қолбасшылық еткен әскер Дмитрий Донской бастаған орыс әскерінен жеңіледі. Осы шайқастан кейін Алтын Орда мүлде әлсірейді.

1419 жылғы шайқаста Едіге мен Қадырберд (Тоқтамыс ханның кіші ұлы) мерт болғаннан кейін Жошы Ұлысында жаңа азаматтық соғыс басталды. Тоқтамыстың жақтастары Тоқтамыстың алыс туысы Ұлық Мұхаммедті таққа отырғызды. Ал Едіге жақтастары Жошының ұлы Шибанидің ұрпағы Қажы-Мұхаммедті хан деп сайлады. Жошы ұлысының кейбір бөлігінде өздерінің хандары пайда болып жатты. Тимуридтерге қашқан Ұрыс ханның немересі Барақ сұлтан жақтастарының көмегімен Ұлық Мұхаммед пен Қажы-Мұхаммедті жеңіп, Жошы Ұлысының ханы болады.

Осыдан кейін оған Барақтың жиені болып келетін Мансур бастаған Едіге балалары бағынды. Барақ Мансур мен Едігенің балаларын өлтіріп, оларға қарсы соғыс ашты. 1428 жылы Күшік Мухамедтің (Жошының ұлы Тұқа-Тимурдың ұрпағы) басшылығымен Едігенің ұлдары Сұлтан-Махмуд, Қазы, Науруз Моғолстан шекарасында болған шайқаста Барақ пен оның немере туысы Пуланың әскерін тас-талқан етеді. Барақ пен Пулад қайтыс болады. Олардың балалары Жәнібек пен Керей хандар біршама уақыт Моголстан аумағында қалып, сонда өседі. Олар бірнеше он жыл өткеннен кейін Қазақ хандығының негізін қалайды.

Жеңіске жеткен Едігенің ұлдары өзара жанжалдасып, келісімге келе алмайды. Басында Сұлтан-Махмуд қайтыс болады, біраз уақыт өткеннен кейін билікке таласушылар Қазыны өлтіреді. Осындай алауыздықтың салдарынан 1430 жылы Жошы Ұлысының шығыс бөлігі Әбілқайыр ханның билігіне өтеді. Ол елді 40 жылға жуық 1468 жылға дейін басқарады.

Әбілқайыр хан өз тұсында иелігін кеңейтіп және билігін нығайтып отырған. Ол 1430 жылдары негізінен Батыс Сібір территориясына билік жүргізіп келсе, уақыт өте келе өзінің билік ету аумағын кеңейтті. 1440 жылы оның иелігіне Оңтүстік Қазақстандағы қалалар кірді.

Бас кезінде Әбілқайыр ханды Едігенің немересі Ваккасом қолдап отырды және Ваккасомның көмегімен ол өзінің билігін нығайтты, алайда 1440 жылдың екінші жартысында Әбілқайыр Ваккасоммен келіспей қалып, оны биліктен айырды. Әбілқайыр хан Ваккасоммен әскермен соғысуға дейін барды.

1450-1460 жылдары Әбілқайыр Хорезм, Батыс Қазақстан, Төменгі Еділ бойы территориясын жаулап алды. Осы кезде Жошы Ұлысының батысында өзара оқтын-оқтын шайқасатын Сейд-Ахмед, Ұлық Мұхаммед және Күшік Мұхаммед билік етті.

Сейд-Ахмед Тоқтамыштың алыс туыстары болып саналатын Бек-Суфидің ұлы. Оның иелігіне Украина мен Оңтүстік Ресей территориясы кірді. 1440-1450 жылдары Сейд-Ахмедтің ордасына шабуылдар жасалып, ол билігінен айырылды.

Ұлық Мухаммед өзіне көршілес жатқан жиі-жиі Қырымға шабуылдар жасап тұрды. Сәл кейінірек соғыста қатарынан жеңілгеннен солтүстікке, орыс князьдігінің солтүстік-шығыс және Бұлғар аумағына қарай шегінуіне мәжбүр болды. Кейін оның балалары бұл жерге билік жүргізді.

Барақты жеңген Күйік Мухаммед Еділдің төменгі жағындағы байырғы мекеніне оралды. Осы жерде ол Науруздан қолдау алып, өзінің билігін нығайтып жер аумағын солтүстік және батыс бағыттарында кеңейтті.

Ежен-Орда ұлысы (1227-1309)

Толық мақаласы: Орда-Ежен ұлысы

Мемлекеттің негізін қалаушы – Орда Ежен. Ол – Жошының үлкен ұлы, тұңғышы. Тарихи еңбектерде Орда Эджен, Орда-Ичжен, Орда хан деген есімдермен белгілі. Орда Ежен қағанның туған жылы белгісіз, 1253 жылы дүниеден озған. Ақ Орда мемлекетінің негізін қалаған хан – қазақ хандарының арғы атасы.

Орда-Ежен 1236-1242 жылы моңғолдардың батысқа жасаған барлық жорықтарына белсене қатысты. Жошы ұлысы екі қанатқа бөлінгенде сол қанатын Орда-Ежен, оң қанатын Бату басқарған. Осының негізінде XIII ғасырдың ортасында әскери-саяси иеліктер қалыптасып, соңынан олар дербес мемлекеттерге айналды. Жошы ұлысының сол қанатын билеген Орда-Ежен інілерімен қосылып Алтын Орда құрамына енетін, ішкі-сыртқы саясаты тәуелсіз Ақ Орда мемлекетін құрды. Өз заманының білгірі Рашид ад-Дин Алтын Орда мен Ақ Орда жөнінде «олар бір-бірінен өте алыста жатты және өзара тәуелсіз ұлыстар болды» деп нақты жазды. Алғашында Орда-Ежен өзінің ордасын әкесі Жошының орталығына жақын жердегі Ертіс өзенінің жағалауына жайғастырды. Дегенмен, 1246 жылы Италиян саяхатшысы Джованни Плано Карпини Моңғолияға бара жатқан сапарында оның ордасы Алакөл маңында болды деп көрсетеді. Орда-Ежен өз беделінің күштілігіне қарамастан, әкесінің орнына інісі Батудың Алтын Орда тағына отыруын қолдады. Қарақорымда Күйікті ұлы хан көтерген құрылтайға Жошы әулетінің атынан қатысты.

Ұлыс шекарасы батысында Мұғалжар тауымен, солтүстігінде Сібір ормандарымен, шығысында Ертіс өзенімен және оңтүстігінде Сырдария өзенімен және Балқаш көлімен шектесіп жатты. Шибан ұлысымен қосылғаннан кейін батысында Жайық өзенімен тоғысты. Ұлыс бірнеше ауданға бөлінген: Сығанақ ауданы, ұлыстың оңтүстігінде. Орталық — Сығанақ. Ұлытау ауданы, ұлыстың орталығында. Орталық — Орда-Базар. Шығыс ауданы (Ертіс ауданы) ұлыстың шығысында орналасқан. Сарайшық ауданы ұлыстың батысында орналасқан. Орталық — Сарайшық.

Негізгі этникалық құрамы осы жерді VIII-IX ғасырлардан бері мекендеп келе жатқан қыпшақ бірлестігімен қатар Шыңғыс ханның шапқыншылығы кезінде шығыс пен оңтүстік-шығыстан, Алтайдан қоныс аударған тайпалар да болған. Олардың қатарында наймандар, үйсіндер, қарлұқтар, керейлер, қоңыраттар, маңғыттар және т.б. ру-тайпалар.

Ұлыстың саяси рөлі тек Жошы ұлысында ғана емес, бүкіл моңғол империясында да жоғары болды. Тарихшы Рашид ад-Диннің айтуы бойынша, Алтын Орда билеушісі ресми түрде Бату болғанымен, Мөңке хан Шыңғыс хан империясының атынан өзі шығарған үкімдері мен жарлықтарында Орда-Еженнің атын Батудан бұрын қойған. Орда-Ежен өлген соң, оның орнына төртінші ұлы Күнқыран келді. 1361 жылдан бастап, Ұрыс ханның (Орыс хан) тұсында тәуелсіз мемлекет болды.

Ақ Орданың әскери күшіне ие болған Тоқтамыс 1380 жылы Алтын Орданы өзіне қаратты. Ол бір мезгілде, 1380-1395 жылдар бойы Ақ Орда мен Алтын Ордаға хан болып, билік жүргізді. XIV ғасырдың 80-нші жылдары Тоқтамыс Ақ Орда мен Алтын Орда жерін түгел бағындырып қоймай, Мәуереннахр басшысы Әмір Темірге қарсы шықты. Осы кезде Әмір Темір мен Тоқтамыс арасындағы ұзаққа созылған қанды соғыс басталды. 1395 жылы Кавказдағы Терек өзенінің аңғарындағы шешуші шайқаста Әмір Темір Тоқтамысты жеңіп, Алтын Орданы талқандады. Әмір Темірдің бұл жеңісін көптеген тарихшылар саяси стратегиялық қателікке де жатқызып жүр. XV ғасырдың басында сыртқы саяси ауыр жағдайлар мен ішкі қырқыстар кезінде Орда Ежен құрған Ақ Орда ұлысы әлсіреп кетті. Онсыз да ішкі тартыстардан қажыған ұлысты жеңімпаз Әмір Темірдің әскерінің тонаушылық жорықтары ес жиғызбай тұралатты. Орыс ханның немересі Барақ 1423-1428 жылдары Ақ Ордадағы әулет билігін қалпына келтірді ұмтылды. Ол Самарқанның билеушісі Темірдің немересі Ұлықбекті жеңіп, Сырдарияның бойындағы көптеген қалаларды өзіне қаратады. Алайда кесккілескен шайқастардың бірінде қаза тапқан ол Ақ Орданың ең соңғы ханы болып есептелді. Бұдан кейін Ақ Орда жеріндегі билік Шайбан ұрпағы Әбілқайырдың қолына өтті.

Шибан ұлысы (1227-1280)

Шибан ұлысы Жошы ұрпақтарының ең үлкен және берік иеліктерінің бірі болды. Шибан Жошы ұлысының солтүстік -шығыс бөлігінде билік құрған әулеттің негізін қалады.

Батыс тарихнамасында Шибан ұлысы тарихының мәселелері аз және үстірт қарастырылды. Посткеңестік кезеңде Шибан ұлысына деген қоғамдық және ғылыми қызығушылықты ояту үшін қолайлы жағдайлар Қазақстан мен Өзбекстанда пайда бола бастады.

Шибана ұлысының астанасы Сарайшық қаласының орны

Шибанның алғашқы кездегі алған Ұлысының қай жерде екендігін деректер нақты көрсетпесе де, Батудың жеті жылдық жорығынан кейін, оған бөлінген территорияны Әбілғазы нақтылай көрсетіп береді. Онда «Бату ханның жорықта жеңіске жетуге көп күш салған ағасы Орда Ежен мен інісі Шибанға жер бөліп бергендігі айтыла келе, Шибанға Корел өңірі мен Құсшы, Найман, Қарлық және Бұйрық атты төрт халықты бөліп бергендігін және Батыйдың Шибанға: «Сенің жұртың менің жұртым мен үлкен ағам Иченнің жұрты арасында болсын. Жазда сен Жайықтың шығыс жағында Ырғыз, Ор, Елек өзендері мен Орал тауы аралығында бол, қыста Аралқұм, Қарақұм мен Сырдың, Шу, Сарысу өзендерінің бойы аралығында бол», - деп айтқандығын баяндайды».

Бұл аймақтың аумағын басқаша айтсақ, Шибан ұлысына батыста Жайықтан, шығыста Сарысуға дейінгі, оңтүстікте Арал теңізі мен Сырдария өзенінің төменгі ағысы бойынан, солтүстікте башқұрттардың жеріне дейінгі территорияның енгендігін білеміз. Шибан ұлысының орналасуы жөніндегі Әбілғазының дерегін Плано Карпини мәліметі қуаттайды. 1246 жылы осы өңір арқылы өткен ол:

«...Бұл жерде бір үлкен өзен бар, оның аты бізге белгісіз; онда Янкинт деген бір қала бар, тағы бірі Бархин, үшіншісі Орнас деп аталады және аттары белгісіз тағы көп қалалар бар. Бұл жерде Алтисолданус (Ала ад-дин Мұхаммед Хорезмшах.) деген билеуші болған, оны татарлар бүкіл үрім-бұтағымен жойып жіберді. ...Оңтүстікте ол жерде Иерусалиммен, Балдахпен (Бағдад) және Саррацин жерлерімен (бұл жерде Плано Карпини Саррацин деп Иранды айтып отыр.) шектеседі; солтүстікте бұл жерге қарақытайлар жері мен Мұхит түйіседі. Онда Батудың інісі Сыбан өмір сүреді»

-деп жазады.

Бұл жерде итальяндық монах Сырдың төменгі ағысы бойынан солтүстікке дейінгі жерлердің бәрі Сыбанға немесе Шибанға қарайтындығын айтып отыр. Орта ғасырлық тарихшы Махмұд Ибн Уәли де Батый ханның Шибанға төрт омақ бергендігін, ал, оның ұлы Бахадүр жазғы, қысқы жайылымға Ақ Орданы алғандығын хабарлайды. Махмұд бен Уәли Шибан ұлысында биліктің Шибан ханнан бастап Әбілхайыр ханның әкесі Дәулет-шайх оғланға дейін үзілмей келгендігін және Шибан әулетіне бағынышты территорияны «ел», «ұлыс» деп аталатындығын баяндап береді.

Жошының 1227 жылы қайтыс болып, сол жылы Шибан осы өңірді иеленсе, ал, Әбілхайыр ханның осы аймаққа 1428 жылы күреспен билікке келгенін есептесек, онда Шибан ұрпақтары Әбілхайырға дейін 200 жыл бойы осы ұлыста тыныш билік құрады. Осыншама ұзақ уақыт бойы Шибан ұлысында өмір сүріп, бір-біріне жақын болған ру-тайпаларды Шибан ұлысының тайпалары немесе қысқаша атаумен шибанилар деп атап кеткен. Шибан ұлысының аумағы Шығыс Дешті Қыпшақтың құрамдас бір бөлігі болғандықтан, ал, Шығыс Дешті Қыпшақтың тұрғындары XIV ғасырдың екінші жартысынан бастап жалпылама атаумен өзбектер деп аталғандығын, шибанилар, яғни, Шибан ұлысының тайпалары өзбек этноқауымдастығының заңды түрдегі құрамдас бір бөлігі болып есептеледі.

Жазба деректерге сүйеніп, шибанилықтардың ру-тайпалық құрамын анықтасақ, алғаш рет жазба дерек мәліметтеріне сүйеніп, өзбектер құрамындағы шибанилардың ру-тайпалық құрамын анықтауға А.А.Семенов күш салады. Бұл мәселеге Б.А.Ахмедов, Т.И.Сұлтанов өз зерттеулерінде арнайы тоқталған. Бұл үш зерттеуші Масуд бин Осман Кухистанидың дерегіндегі мәліметтерге сүйеніп, 1428 жылы жап-жас шибанилық сұлтан Әбілхайырды хан тағына отырғызған және де оны кейінгі жылдары қолдаған тайпаларды шибанилық тайпалар деп атайды да, оған: «қият, маңғыт, қаанбайлы (байлы), чинбай, қоңырат, тангут, иджан, дурман, кушчи, утарчи, найман, украш-найман, тубай, таймас, джат, китай, барак, уйгур, карлук, кенегес, уйшун, курлаут, имчи (ички), туман, минг, буркут, нукуз, шадбаклы, шункарлы, ойрат, мажар және кипчак» тайпаларын жатқызады. Бұл тайпалардың жалпы саны – 32.

Махмұд Ибн Уәли мен Әбу-л-Газидің айтуынша, Шибани әулетіндегі билік бірнеше ұрпақ бойы үнемі атадан балаға, яғни түзу жолмен беріліп отырған. Соңғысы қайтыс болғаннан кейін, оның мұрасы екі ұлының арасында бөлінді - үлкен ұлы Ибраһим, ол Аба -оглан ретінде де белгілі және екінші ұлы Арабшах және олардың әрқайсысының өзіндік ордасы (ставкасы) болды. Ибраһим мен Арабшах ұрпақтары біртіндеп бөлініп, Шибан руының арнайы тармақтарын құрады, ал XVI ғасырдың басында Шибанидтердің басшылығымен Мавераннахр мен Хорезмде екі тәуелсіз хандық пайда болған кезде Бұхар хандығы деп аталатындар басқарды. Ибраһим ұрпақтарынан Шибанидтер, ал Хиуа хандығының басында Арабшах ұрпақтарынан Шибанидтер. Сібір хандығының құрылуы Шибанид Ибак (Абак, Ивак) - хан есімімен байланысты.

Ақ Орда (1309-1446)

Толық мақаласы: Ақ Орда (мемлекет)

Ақ Орда – Қазақстан аумағында моңғолдардан кейін құрылған алғашқы мемлекет. Ақ Орданың аумағы Жайық өзенінен Батыс Сібір ойпатына дейін, Сырдарияның орта және төменгі ағысы аралығын алып жатты. Орталығы – Сығанақ қаласы. Ақ Орда 14 ғасырдың екінші ширегінен бастап Алтын Ордадан біржолата бөліне бастады. «Ақ» ұғымы ежелгі түрік және моңғол ұғымында «еркін», «азат», «дербес» мағынасында. Ақ Орданың негізін қалаған Шыңғыстың немересі Жошы ханның үлкен ұлы Орда Ежен. Ақ Орда алғашқы құрылған кезде Алтын Ордаға тәуелді иелік болып есептелді, ал іс жүзінде өз алдына тәуелсіз саясат жүргізіп отырды.

Этникалық құрамы жағынан жергілікті түрік тілдес ру тайпалардан құрылған патриархалдық – феодалдық мемлекет. Тайпалары: Қыпшақтар, Қоңырат, Арғын, Алшын, Қаңлы, Керей, Үйсін, Найман.

Ақ Орданың дербес мемлекет ретінде қалыптасу үрдісі төрт кезеңнен өтті:

Ақ Орда алғаш шаңырақ көтеріп, Алтын Ордамен саяси ара-қатынасы Ақ Орданың қалыптасқан жылдар (1224— 1243, 1245); төрт дербес мемлекет ретінде қалыптасу үрдісі кезеңнен өтті:
Ақ Ордадағы Орда Ежен ұрпақтарының ел дербестігі үшін жүргізген күрес кезеңі (1250— 1370);
Ұрыс хан билігі, Темір шапқыншылығы қарсаңындағы Ақ Орда (1370 -1405, 1410);
ұрыс хан ұрпақтарының Әбілқайыр билігіне қарсы жүргізген күресі нәтижесінде Ақ Орда атауының «Қазақ хандығы» атауымен қайта жаңғыруы (1428–1465, 1466).

Орда Ежен, Шымтай Сасы Бұға, Ұрыс хан, Ерзен хан, Тоқтамыс хан, Мүбәрак хан, Барақ хан Ақ орда хандары болды. XIV ғасырдың екінші ширегінен бастап Ақ Орда Алтын Ордадан біржола бөліне бастайды. Ерзен мен Мүбәрак хандар тұсында, әсіресе Ұрыс хан кезінде Алтын Ордадан мүлде оқшауланады. Мүбәрак хан 1327–1328 жылдары өз атынан Сығанақ қаласында теңге соқтырған. XIV ғасырдың екінші жартысынан бастап Өзбек ханның баласы Жәнібек ханнан кейін Алтын Ордада аласапыран төңкеріс басталады. Осы талас – тартысты дер кезінде пайдаланған Орда Еженнің ұрпағы Ұрыс хан Ақ Орда билігін өз қолына алып, мемлекеттің күш – қуатын нығайтады. Хан 1368–1369 жылдары өз атынан Сығанақ қаласында теңге соқтырады.

1361-1376 жылдар – Ұрұс хан билік еткен жылдар. 1368-1369 жылдар – Сығанақта теңге шығарды 1375 ж. – Еділ бойына жорық жасады. 1374-1375 жылдар Сарай-Беркені, Қажы-Тарханды (Астрахан) алып, Кама бұлғарларын жеңді. 1376 ж. Әмір Темірмен шайқаста қаза тапты. XIV ғ. аяғы – XV ғ. басында сыртқы саяси ауыр жағдайлар мен ішкі қырқыстар кезінде Ақ Орда әлсіреп кетті. Ақ Орданың әлсіреу себептері: Әмір Темірдің тонаушылық жорықтары және ішкі тартыстар болды.

1423–1424 жылдары Ұрыс ханның немересі Барақ өзінің бақталастарын жеңіп шығып, Ақ Ордада хандықты өз қолына алады. Ол Ақ Орданың ең соңғы ханы болды. 1425–1426 жылдары Барақ Ақсақ Темірдің немересі Ұлықбекке қарсы жорыққа аттанып, Сығанақты және Сырдария бойындағы басқа да қалаларды босатты. Осы жеңістің нәтижесінде Ақ Орда Темір әулетінің үстемдігінен тәуелсіз болып алды. 1428 жылы Барақ хан жауларының қолынан қаза тапты. Ол Ақ Орданың ең соңғы ханы болды. Барақ хан өлгеннен кейін Ақ Орда ыдырады да, билік Жошының кіші ұлы Шайбан тұқымынан шыққан Әбілхайыр сұлтанның қолына көшті.

Алтай, Ұлытау, Орал тауларында көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы болды. Диқаншылық, жер шаруашылығынан – Сығанақ маңайы, Сырдария аңғары Ақ Орданың отырықшы аудандарында жерді шартты түрде иелену мен жеке меншіктің түрлері қалыптасты. Көшпелі аудандарда мал шаруашылығы кеңінен дамыды. Ақ Орданың еңбекші халқы хандар мен ақсүйектер пайдасына құшыр, зекет, тағар тәрізді салықтар төлеп, әртүрлі парыз-қарыздарды да өтеп отырған.

Ақ Орданың мәдениеті Ерзен ханның тұсында дами түсті. Хан Отырар, Сауран, Жент, Баршынкент сияқты қалаларда мешіт, медреселер салдырады. Сығанақ қаласын Орта Азия мен Шығыс Дешті Қыпшақтың арасындағы басты сауда және қолөнер орталығына айналдырады.

Ақ Орда қазақ ұлты, қазақ халқының қалыптасуының саяси ұйытқысы болды. Қазақ ұлты Қазақ даласын мекендеген бірыңғай түрік тайпаларынан құралды. Ұлттық негізін Үйсін, Дулат, Қаңлы, Арғын, Алшын, Жетіру (Чете) тайпалары құрады. XII-XIII ғасырларда оларға Моңғол үстіртінен ауып келген Керей, Найман, Қоңырат, Меркіт, Жалайыр, Уақ қатарлы түрік тайпалары және моңғол шапқыншылығы кезінде мұнда келіп, қазаққа айналып кеткен моңғол тектес басқадай тайпалар құрады. Ақ Орданың шаңырағы астында олардың басы қосылды. Темір шапқыншылығы салдарынан Алтын Орда ыдырағаннан кейін өлкеде Ақ Орданың жетекшілік рөлі арта түсті. Ақ Орда Едігенің тұсында Мәскеуге дейін билік жүргізді. “Қайта жинап ел қылып қалың қазақ қонысын” деген Едіге жырындағы қазақтың бірлік ұраны осы кезеңнің туындысы. Ақ Орда (Сығанақ, Сауран) Дешті-Қыпшақтың рухани орталығына айналды. Ақ Орданың ресми тілі қыпшақ тілі болды. Қыпшақ диалектісіне негізделген шығыс қыпшақ тілі қазақ тілі деп саналады.

Көк Орда (1227-1280)

Толық мақаласы: Көк Орда

Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихын оқыған кезде Көк Орда деген ұлыс атауы кездеседі. Көк Орда тарихи деректер мен кейінгі зерттеулерде жиі айтылғанымен, әлі нақты бекітілмеген атау болып табылады. Көк Орда жөнінде ғалымдар арасында көптеген пікірлер бар. Бірқатар тарихшылар Көк Орда дегеніміз Бату жері, ал Ақ Орда дегеніміз Орда Еженнің иелігі деп санайды. Сонымен катар Бату иелігін Алтын Орда деп, ал Орда Еженнің ұлысын Көк Орда деп қарастырған зерттеулер де ұшырасады. Келесі бір тарихшылардың пікірінше, ортағасырлық шығармалардағы Ақ Орда, Көк Орда атаулары тек Шығыс Дешті Қыпшақ аумағына қатысты айтылған, мұның Бату мен оның ұрпақтары билік еткен аймаққа мүлде қатысы жоқ деп есептейді.

Сонымен қатар Ақ Орда аталған Орда Еженнің ордасы шығыста Ертіс өзенінің орталық бойы мен оңтүстікте Сырдария өзенінің орталық бойын қамтыған қазіргі Шығыс, Орталық және Оңтүстік Қазақстан аумағында орналасты. Ал Көк Орда аталған Шибанның иелігіне қазіргі Батыс Қазақстан мен Батыс Сібір аумағы енді деген пікір де кең таралған.

Көк Орда — 13 – 14 ғасырларда Батыс Сібір және Қазақстан территориясында құрылған мемлекет. Жошы қайтыс болған соң (1227) Шыңғыс хан Жошы ұлысының мұрагері етіп оның екінші ұлы Батуды тағайындады. Шығыс Дешті Қыпшақтан Орда Ежен мен Шибан (Шайбани), яғни Жошының бірінші және бесінші балалары да өз үлестерін иемденеді. Орда Еженнің ордасы шығыста Ертіс өзенінің орталық бойы мен оңтүстікте Сырдария өзенінің орталық бойын қамтыған қазіргі Шығыс, Орталық және Оңтүстік Қазақстан территориясында орналасты. Шайбанидың иелігіне қазіргі Батыс Қазақстан мен Батыс Сібір территориясы енді. Бұған қоса оған Батыс жорығындағы ерліктері үшін Мажарстандағы батыс қыпшақ даласынан жайылым сыйланды, бірақ Шайбани кезінде әкесіне ұнаған Жайық бойына оралады.

Ортағасырлық тарихи деректер Жошы ұлысының осы үш бөлігіне әр түрлі атау қолданады. Көбінесе, бұл саяси құрылымдар билеушілерінің атымен Бату ұлысы, Шайбани ұлысы, Орда Ежен ұлысы, кейін олардың мирасқорларының атымен, Берке ұлысы, Бахадгур ұлысы, Қойшы (Коничи) ұлысы және т.б. аталады. Көк Орданы біреулер Орда Еженнің ұлысы десе, енді басқалары Шайбани ұлысы дейді. Тарихи деректердегі мәліметтерді салыстырып қарастырғанда, Көк Орда термині Жошының бесінші баласы Шайбани жерлерін білдіреді деген ұйғарымға әкеледі. Бұған, ең алдымен Көк Орда шығыста, Жайық сыртында орналасқан деп көрсетіп, Ақ Орда туралы ештеңе айта алмаған орыс жылнамаларын дәлел ретінде келтіруге болады. Осылайша, біз Көк Орда деп айтқанда Шайбани мен оның ұрпақтарының иелігіндегі ұлысты білдіреміз. Шайбанидің жазғы қонысы Орал мен Батыс Сібір территориясында да, Үстіртте және Маңғыстау, Арал-Каспий өңірінде де болды.

Көк орданың құрылуы ұзақ уақытқа созылды. Бұл саяси бірліктің қалыптасуы 13 ғасырдың екінші ширегінде, яғни Дешті Қыпшақ Жошы ұлдарының арасында бөліне бастаған уақытқа сәйкес келеді. Орда Ежен мен Бату иеліктерінің арасындағы территория батыс жорығынан кейін Шайбани мемлекетінің құрылымына кірді.

Көк орданың негізін салған және бірінші билеуші Шайбанидың өзі болды. Кейде бұл ұлыс оның атымен де аталады. Әкімшілік-территориялық жағынан Шайбани ұлысы Жошы ұлысына кірді, ал оны билеуші (Бату ұрпақтары) шартты түрде Қарақорымда отырған Шыңғыс империясының ұлы ханына бағынды. Жошы ұлысы билігі тұсында (1260 ж.) жеке егемендігін алған соң, Көк орда Сарай қаласында билік жүргізіп отырған Алтын Орда ханына бағынды. Алтын Орда мемлекеттік әскери құрылымы жағынан екі қанатқа бөлінді. Бірінші қанат батыс бөлікте Бату әулеті ұлысы, екінші сол қанат шығыс бөлік Орда Ежен әулеті территориясы болды. Шайбани әулетінің Көк ордасы Алтын Орданың бірінші қанатына, яғни Бату әулетіне бағынды.

13 ғасырдың ортасында Жошының екі ұлы Орда Ежен ұрпақтары мен Бату ұрпақтары үлес жерлерінің негізінде жекелеген әскери-саяси иеліктер қалыптасып, соңынан олар дербес мемлекеттерге айналды. Алайда Шайбани әулетінің Көк ордасы өз бетінше жеке ұлыс бола алмады және жалпы саяси процестерде Бату ұлысына енді. Тек 15 ғасырдың 20-жылдарының аяғында Шайбани әулетінен шыққан Әбілқайыр Шығыс Дешті Қыпшақтан билікті тартып алып, соның негізінде Шайбани әулеті мемлекетін құрды.

13 – 15 ғасырлардағы Шайбани ұлысындағы оқиғалардың көпшілігі белгісіз. Белгілісі: Көк ордада Шайбанидан кейін Бахадүр, Сасы-Бұқа, Бодақұл, , Фулау (Пулау) билік жүргізген. Фулаудтың ұлдары Ибрагим мен Арабшах әкелерінің иелігін өз араларында бөліседі. Ибрагимнің ұлы Дәулетшах Әбілхайырдың әкесі Арабшах және одан кейінгілер Алтын Ордадағы билік үшін болған күреске белсене қатысты, сөйтіп басқалардың көмегімен (Тоқта Темір) Бату ұрпақтары әулетінің билігін құлатады.

Әбілқайыр хандығы (1428-1598)

Толық мақалалары: Әбілқайыр хан (Өзбек хандығы) және Әбілхайыр хандығы

Ақ Орданың ыдырауы нәтижесінде XV ғ. 20-шы жылдары Орталық және Солтүстік Қазақстан жерінде жергілікті ру-тайпа билеушілерінің қолдауымен Жошы ұлы Шибанның (Сабан, Шайбан) ұрпағы Әбілқайыр жаңа мемлекеттік құрылымның негізін қалайды. 1428 ж. Батыс Сібірде Тура (Түмен) қаласында хан болып жарияланды. Ханды сайлау салтанатына сұлтан, оғлан, батыр, ру-тайпа басыларымен қатар ислам дін басылары да қатынасады. Ал Әбілқайырды қолдаушылардың арасында қыят, маңғыт, чинбай, жан, табғұт, дүрмән, құщы, утарчи, найман, өкреш-найман, тубай, таймас, чат, хытай, барақ, ұйғыр, қарлық, кенегес, үйсін, қоңырат, құрлауыт, ичкі, ичкі-маңғыт, түмен және басқа ру-тайпалардың өкілдері болады. Басқаша айтқанда, Әбілқайыр хандығының этникалық құрамы Ақ Орданың, белгілі дәрежеде Ноғай ордасының құрамына да жақын болды. Міне осы тілі, шаруашылық түрі, тұрмыс-салты жағынан туыс тайпалар одағын дерек көздері XIV ғ. 60-шы жылдарынан жинақы атпен “өзбек” деп атады. Бұл кезде ол халық аты (этноним) емес, тек саяси мағынадағы сөз еді.

Әбілқайыр ұлысы батысында Жайықтан, шығысында Балқашқа, оңтүстігінде Арал теңізі мен Сырдарияның төменгі ағысынан, солтүстігінде Тобыл мен Ертістің орта сағасына дейінгі аралықты қамтыды.

XV ғ. 30-40-шы жылдары Әбілқайыр хан Мауреннахр және Сырдың орта сағасындағы қалаларға бірнеше жорықтар жасайды. Хан деп жариялағаннан көп кешікпей ол Тобыл өзені бойында Шайбани әулеті Махмұд Қожаны талқандады. 1430 ж. оның әскері қысқа мерзімге Хорезмді алады. 30 жж. басында ол дұшпандары Махмұт хан және Ахмет хандарға қарсы жорыққа аттанып, жеңіп шықты. 1431 ж. Әбілқайыр Екіретүп деген жерде Тоқай-Темір ұрпақтарына қарсы шайқасып, жеңіске жетеді. Хан көптеген дүние-мүлік олжалап, одан кейін Орда-базарды бағындырып, оны өзінің астанасы етеді. 1446 ж. Әбілқайыр Атбасар маңында Мұстафа ханды тас-талқан етеді. Бұл жеңістен кейін Әбілқайыр хан қолдары Сыр бойындағы және Қаратау етегіндегі Созақ, Сығанақ, Ақ Қорған және Өзген қалаларын өзіне қаратып, Сығанақты хандығының астанасына айналдырады.

Дегенмен, Әбілқайыр ұлысының ішінде саяси тұтастық терең тамыр жая алған жоқ. Жошы ұрпағынан тарайтын сұлтандардың біразы, арасында Ұрыс ханнан тарайтын Жәнібек хан мен Керей сұлтан бар топ Әбілқайыр ханмен жараса алмай, өзара араздық отын жағады. Ішкі алауыздыққа сырттан қалмақтар тарапынан төнген шабуыл қаупі қосылады.

Маңғұл халқының батыс қанатын құрайтын қалмақтар (ойраттар) XV ғ. 20-шы жылдарына қарай Орталық Азиядағы елеулі саяси және әскери күшке айнала бастайды. Қалмақтардың әсіресе көз тіккен жері Жетісудың шұрайлы жайылымдары мен егіншілік оазистері болды. XV ғ. 50-ші жылдары ойраттар қолы Сыр бойына да жетеді. 1456-1457 жж. Көк-Кесене атты жерде (Сығанақ маңы) Әбілқайыр қолдары Ұз-Темір тайшы бастаған қалмақтар қолынан жеңіліс табады. Бұл шайқас Әбілқайыр ұлысының әлсіреуіне себепші болған оқиға еді. Қалыптасқан саяси ұтымды пайдаланған Жәнібек хан мен Керей сұлтан бастаған ұлыс халқының біраз бөлігі Моғолстанға қарайтын Шу өзені бойындағы Қозы-Басы атты мекенге келіп, қазақ хандығының құрылғандығын жария етеді. 1468 ж. Әбілқайыр хан Мағолстанға жорыққа аттанып, жол үстінде Алматы маңындағы Аққыстау деген жерде қазаға ұшырайды.

Сонымен, Әбілқайыр опат болған соң көп ұзамай оның құрған ұлысы да ыдырауға ұшырады. Оған себепші болған билеуші сұлтандар тобының өз арасында билік үшін жүрген таластың толастамауы, қала және отырықшы егіншілік мәдениетінің ұлыс халқы арасында кең етек жая алмауы болды. Бұл Ақ Орда, Ноғай ұлысы, Әбілқайыр хандығы сияқты мемлекеттік құрылымдардың ыдырауына негіз болған ортақ себептер еді. Қазақ хандығының құрылуымен Әбілқайыр ұрпақтары Шығыс Дешті-Қыпшақ жерінде билік жүргізу құқығынан айрылады.

Ноғай Ордасы (1440-1634)

Толық мақаласы: Ноғай ордасы

Қазақ хандығының негізін салушылардың бірі — Ноғай ордасы (XIV-XVI ғғ.). Ноғай ордасы алғашқы кезде «Маңғыт жұрты» деп аталды. Өйткені ол, негізінен, маңғыт тайпасынан құралды.

Тегінде ноғай атауын XIII ғасырдағы Алтын Орда әскерінің қолбасшысы болған Жошы ханның ұлы Батудың мағыт жігітіне тиген бір қызынан туған (жиен), кейіннен Доннан Дунайға дейінгі ұшы-қиырсыз кең өлкеге қырық жылдай иелік еткен Ноғай батыр ұлысының құрамына енген тайпалар ұрпағына қатысты қолданады.

Ноғай Ордасының жер аумағы Еділ мен Жайық аралығында болды. Орталығы Жайықтың төменгі ағысы бойындағы қазіргі Атырау жанындағы Сарайшық қаласында орналасты. Қаланың негізін XIII ғасырдың екінші жартысында Жошы ұрпақтары қалады. Ноғай Ордасының орталығына айналған Сарайшық әкімшілік пен сауда орталығы ретінде өзінің гүлдену деңгейіне жетті. XVI ғасырдың соңында Дон және Еділ қазақтары қаланы басып алып, тонауға ұшыратты.

Ноғай Ордасының тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы Едіге тұсында басталды. Едіге Алтын Ордада бірнеше жыл бойы беклербек болды. Едіге билік еткен тұста Ноғай Ордасы Алтын Ордадан бөліне бастады.

Ноғай Ордасы XV ғасырдың ортасына қарай Едігенің ұлы Нұраддиннің тұсында түпкілікті түрде оқшауланды. Ноғай Ордасының шекаралары сыртқы саяси жағдайға байланысты өзгеріп отырды. XV ғасырдың екінші жартысына қарай ноғайлар «өзбектер» жеріне жылжыды. Сырдария қалалары үшін күрес жүргізіп жатқан Әбілқайыр ноғайларға қарсылық көрсетпеді. Ноғайлар оның бодандары санын толтырады деп үміттенді.

Ноғай Ордасы бірнеше ұлыстан құралды. Ұлыстар басында мырзалар (түрік тайпаларының басшылары) тұрды. Мырзалар өз иеліктерінде шексіз билікке ие болды. Қатардағы көшпелілер — малшылар өздерінің мырзаларына салық төлеуге, әскери жорық кезінде өз қаруымен келуге міндетті еді.

Үлкен кеңес жоғарғы билік болып табылды, оған ақсүйектер мен Едіге ұрпақтары енді. Кеңес соғыс пен бейбітшілік мәселелерін шешті. Едіге ұрпақтарынан төбе биді сайлады. Би бүкіл атқарушы және сот билігіне ие болды. Бұдан басқа ісқағазын жүргізіп, тұрғындардан салық жинауды реттейтін арнайы басқару жүйесі жұмыс істеді. Ноғай ақсүйек қауымының малы қисапсыз көп еді. Олар жайылымдар мен аң аулау аймақтарын өз ықпалында ұстады. Мұның бәрі рулық қауымның меншігі саналатын.

XVI ғасырдың басында Ноғай Ордасында құлдырау кезеңі басталды. XVI ғасырдың 50-жылдары (Қазан және Астрахан хандықтары Ресейге қосылғаннан кейін) Ноғай Ордасы бірнеше дербес иеліктерге бөлінді. Маңғыттардың билігінде тек Жайық бойы аймақтары ғана қалды. Ноғай Ордасындағы көшпелі рулардың бір бөлігі Кіші жүз құрамына енді. Енді бір бөлігі ноғай халқының негізін қалады.

Орданы мекендеген тайпалар қазақ халқының этникалық қалыптасуында маңызды рөл атқарды. Шоқан Уәлиханов ноғайлар мен қазақтарды «екі туысқан Орда» деп атады. Едіге, Қамбар батыр, Ер Тарғын және басқа батырларға арналған көптеген эпостар Ноғай Ордасы өркендеу дәуірінің белгісі болып табылады.

Едіге опат болғаннан кейін Алтын Орда қайта қалпына келместей боп құлдырап, ұлыстық сипаты бойынша бөлшектеніп кетті. Алдымен ол екі үлкен бөлікке: Батыс және Шығыс болып бөлінді. Араларында Еділ өзені тұрды. Шығыс бөлегіндегі кескілескен ақсүйектер арасындағы өзара қырқыс 1428 жылы токталып, ол көшпелі өзбектердін басында Шайбан әулетінен шыққан Әбул-Хайр хан билік құрған мемлекет құрумен аяқталды. Кейін бұл арадан тәуелсіз үш мемлекет: Сібір және Қазақ хандықтары, сондай-ак Ноғай Ордасы шықты. Орда хандықтарға қарағанда кейінірек, яғни XIV гасырдың аяғына таман құрылады. Батыс бөлегінде XV ғасырда Қырым, Қазан, Қажы Тархан (Астрахань) хандықтары мен Үлкен Орда ірге көтерді.

Алтын Орда кезеңіндегі саяси-дипломатиялық, тұрмыс-тіршілік кеңістігі, әлеуметтік жағдайлар Дешті Қыпшақтағы тайпалардың әлсіреуіне, екінші жағынан XIII ғасыр соңында Арал-Каспий өңіріндегі халықтардың күшеюіне әсерін тигізді. Мәселен, Маңғыт тайпасы әуелгіде әскербасы Ноғайдың атымен жеке үстемдік етті. Едіге әмірдің кезінде дербес Ноғай Ордасы бедерленді. Оның негізгі халықтарын маңғыттар құрады. Сонымен бірге Орданың құрамына Қоңырат, Қыпшақ, Алшын, Тама, Арғын, Қаңлы, Алаша, Кенгерес, Қарлұқ және басқа тайпалар енді. Кейін Орда ыдыраған тұста бұлардың көбі қазақ, қарақалпақ, өзбек халықтарының құрамына сіңіп кетті. Ноғай Ордасының тарихи ерекшелігі — оның XV-XVI ғасырлар тоғысында күшті саяси бірлестік болуында дер едік.

Ноғай Ордасы өз кезінде дәуірлеген, дамыған көшпелі мемлекеттердің бірі болып табылады. Ноғай Ордасы да мемлекеттік басқару жүйесінің дамыған қоғам талабына сәйкес құрылымдарын өмірге әкелді. Ноғай ордасындағы сондай ерекше жоғарғы басқару органдарының қатарына Ноғай Ордасының кеңестері жатады. Ноғай Ордасындағы кеңестер мемлекеттік биліктің тұтастығын қалыптастырған және оның аумақтық бірлігін сақтауға ықпал еткен, стратегиялық органдардың жүйесінен тұрды.

Ноғайлардың мал шаруашылығы ортағасырлық көшпелілердің шаруашылығынан ерекшелене қойған жоқ. Әйтсе де сол кездегі деректерге сүйенсек: “Олардың малдары үлкен және күшті және өте шыдамды. Оларда түйелер де бар, әдетте айыр өркешті болып келеді, бір өркешті нар түйелер аз кездеседі” деп жазса, олардың өсірген сиырлары қазіргі заманғы әйгілі Ставрополь тұқымды сиырлардың негізін қалады. Олар әдетте жылқыны үйірімен ұстады, бір үйірде он бие бір асыл тұқымды айғыр болатын, ал үйірлер 100–150 басты құрайтын табындарға бірікті.

Әдетте түйелер күш көлігі ретінде пайдаланылды, арбаға, соқаға жегілді. Олардың тасымал көлігі бірыңғай түйеге байланысты қалыптасты. Терең өзендерден өткенде салды пайдаланып, ол арқылы уақ мал мен жүкті тасымалдаса, ірі қара малды жүзгізіп өткізетін болған.

Мал шаруашылығы емес салалар арасында аңшылық пен балық аулау кең өріс алды. Дешті-Қыпшақта ежелден аңшылықтың үш түрі айқын болды: қаумалап аулау (киік, ақбөкенді), ит жүгірту және құс салу. Ноғайларда осы аталған үш түр де қолданылды.

Киік аулаудың көшпелілер үшін бірнеше тиімділігі болды. Біріншіден, қысқы мерзімде уақыт өткізетін кәсіп, екіншіден, жасақшылардың жауынгерлік шеберлігін шыңдау, үшіншіден – азық қорын молайту.

Құс салу ақсүйектердің ғана үлесіне тиді. Өйткені алғыр қырандардың қолға түсуі қиын және оларды күтіп баптау тым қымбат болатын.

Тарихи деректерде ноғайларда қолөнердің мүлдем дамымағандығы жөнінде пікір орныққан. Ол тұжырымға ноғайлардың қаласы болмағандығы сияқты дәйектер негізге алынады. Әйтсе де, тұтастай алғанда Ноғай Ордасында қолөнер баяу да болса дамыды, ол “қалыптасу деңгейінде, үй жағдайындағы деңгейде” ғана болды деген пікірдің негізі бар.

Жалпы, егіншілік Ноғай Ордасында халық айналысатын шаруашылық түрі болып орнықты. Бірақ оның хандық аймағында қолданылуы, таралуы жөнінде ортақ пікір жоқ. Өйткені егіншілік Ноғай Ордасында тұрақты кәсіпке айнала алмады, халық жұтқа немесе күйзеліске ұшыраған кезде егіншілікпен көп адам айналысып, егіс көлемі артса, көшпелі шаруашылық табысты дами бастаған кезде оның көлемі күрт кеміп кететін. Осы сияқты егіншілікпен айналысатын аймақтар да біркелкі болмады.

Ноғайлар арасындағы кең тараған бірден-бір кәсіпшілік – тұз өндіру болды. Тұз тек Еділ бойындағы көлдерден ғана емес Жайық, Елек бойынан да өндірілді. Сондай кеніштердің ең бастысы Тұз төбе Ноғай иелігінің ортасына орналасты.

Сауда ісі көшпелі мал шаруашылығы экономикасы үстемдік еткен. Ноғай Ордасы үшін көрші отырықшы халықтың егіншілік және қолөнер бұйымдарын алып, пайдалану үшін өмірлік қажеттілікке айналды. Ноғайлардың сауда керуендері елшілікке барған би және мырзаларымен бірге төңіректегі елдердің бәріне де баратын. Коммерцияның дамуына ноғайлардың Шығыс Дешті-Қыпшақ жақтағы ескі керуен жолдарына орналасуы да қолайлы ықпал жасады.

Сауда операцияларын ұйымдастырудың өзіндік инфрақұрылымы орнықты. XVI ғ. ортасына дейін Алтын Орда кезіндегі келген және кеткен саудагерлерден “тоғыз” түрінде алым жинау дәстүрі сақталып келді. Ол алымның үштен бірі бидің пайдасына, үштен бірі қазынаға, үштен бірі қызметші қарашыларға тиесілі болды. XVII ғ. басында Ноғай мыразалары Бұхараға мал айдаған отандастарынан 500 қой, ал бұқаралық саудагерлерден мың кез мата алатын болды.

Ноғай Ордасындағы бірден-бір үлкен сауда орталығы Жайық бойындағы Сарайшық қаласы болды.

Сығанақ хандығы (1340-1446)

Сығанақ хандығы — Сырдарияның орта ағысын алып жатқан ертедегі қазақ мемлекеті. Алтын Орданың ханы Өзбек хан Тыныбекті Сығанақ ханы етіп тағайындады. Тыныбек қайтыс болғаннан кейін Алтын Орданың ханы қият руынан шыққан Жәнібек Теңіз-Бұғаны Сығанақ әмірі етіп тағайындады. Көптеген Төрелер Теңіз-Бұғасына іс жүзінде құл болған, ал өзі Арал даласында шексіз билеуші бола алды.

1359 жылы Бердібек хан қайтыс болып, династиялық дағдарыс пайда болды. Бердібек хан өзінің туыстары Бату ұрпақтарының басым бөлігінің көзін жойды. Оның өлімінен кейін Бату ұрпақтарының билікке келу процесі тоқтады. Нәтижесінде жошылықтардың басқа ұрпақтарының билікке таласу мүмкіндіктері ашылды. Осы ретте тайпалық ақсүйектер айырықша билікке қолжеткізе бастады. Қият, қыпшақ, қоңырат сияқты тайпалар Жошы Ұлысындағы алғашқы азаматтық соғыстың негізгі қатысушылары болды.

Бердібек қайтыс болғаннан кейін Теңіз-Бұғасы өзіне бағынышты жерлерді Алтын Ордадан бөлуге тырысты, бірақ 1361 жылы оны Қара ноғай басқарған қастандық жасаушылар өлтірді. Азаматтық соғыстың нәтижесінде Ұлыстың тұтас территориясы бірнеше билеушінің бөлінісіне түсті. Жошы Ұлысының батысында Мамайдың қият партиясы мен Тұқа-Тимур ұрпақтарының жақтастары, ал орталығында Хорезм коңыраттарының қолдауымен Шибанид династисынан Қызыр хан билік құрды. Солтүстік-шығыстағы билікті Сібір Шибанидтері (Меңгу Темір хан ұрпақтары) жаулап алды. Оңтүстік Қазақстанды Қара-ноғай мен оның Тұқа-Тимурдан тараған туыстары басып алды. Ал оңтүстік-шығыстағы билік Ұрысқа өтті.

Көшпелі ақсүйектер съезі сарай ханды мойындаудан бас тартып, орталығы Сығанақ болатын тәуелсіз мемлекет құруды жариялады. Бұл мемлекеттің алғашқы билеушісі Қара-Ноғай (1361-1364 жж.) болды, одан кейін оның жиені Тоғылық Темір хан (1364-1368 жж.) болды.

Сығанақ хандығын Әбілқайыр хан жойды.

Моғолстан (1346-1706)

Толық мақаласы: Моғолстан

XIV ғ. ортасы – XVI ғ. басында Оңтүстік-Шығыс Қазақстан аумағы Моғолстан мемлекетіне кірді. Бұл мемлекет XIV ғ. ортасында Орта Азияның солтүстік-шығыс бөлігі, Жетісу мен Шығыс Түркістан жерінде Шағатай ұлысы ыдырағаннан кейін құрылды. Моғолстан мемлекетінің негізін салушы – дулат тайпасының көсемі Әмір Болатшы. Алғашқы ханы – Тоғылық Темір (1348-1362 жж.), ол Моғолстан билеушілері әулетінің негізін салды. Астанасы – Іле алқабындағы Алмалық қаласы болды. Территориясы: Оңтүстік-Шығыс Қазақстан, Қырғызстан, Шығыс Түркістан. Орталық аймағы – Жетісу.

Моғол хандығының тағына негізінен Шығыс тұқымдары мен моңғол ақсүйектері отырған. Моңғол шапқыншылығы кезінде келген арлат, чорас, калучи сияқты тайпалар алғашқы кезінде өздерінің басымдылығын көрсеткенмен, уақыт өткен сайын жергілікті түрік тілдес тайпалар басымдылық алып, моңғолдарды өздеріне сіңіре бастаған. Ал қалғандары Шығыс Түркістанға, ұйғырларға қоныс аударып, соларға араласып, өздерінің моңғол атынан мүлде айырылған.

Сондықтан да орта ғасырдан дамыған кезінде құрылған Моғолстанның негізгі халқы түрік тілдес тайпалар: дулат, қаңлы, үйсін, арғын, баарын, барлас, бұлғашы, т.б. ертеден осы өңірді өмір сүрген тайпалар еді. Бұлардың қатарында осы жергілікті халықтармен араласып, түркіленіп кеткен моңғол тайпалары да болды. Мемлекеттің ұлттық құрамы онда қазіргі қазақ халқының негізін құрап отырған ру-тайпалардың басым болғанын, сөйтіп бұл мемлекеттің қазақ халқының мемлекеттілігінің бастауында тұрған елдердің бірі екендігін көрсетеді.

Саяси тұрақсыздық орын алған күрделі кезенде билік басына келген Тоғылық Темір хан елдің ішкі-сыртқы жағдайын жақсартып, XVI ғасырдың басына дейін билік еткен әулеттің негізін қалады. Хандықтың бүкіл аумағын біріктіріп, бір орталыққа бағындырады. Хан өзінің билігін бұрынғы қалыптасқан жүйемен жүргізеді. Оны ұлыстық басқару жүйесін сақтауынан көруге болады. Дулат тайпасының мұралық лауазымы жоғары ұлысбегі деген атағын сол қалпында қалдырады. Салық жинауда кейбір жаңа шаралар қолданылады. Мұсылман дінін мемлекеттік дін ретінде қабылдайды.

Тоғылық-Темірге дейін моғол билеушілерінің ислам дініне енуі баяу жүріп келсе, енді хан бұл мәселеге ерекше көңіл бөлген. Мырза-Мұхаммед Хайдардың жазуы бойынша, бір күнде 160 мың адам ислам дінін қабылдайды. Ханның бұйрығы бойынша дінді қабылдамаған әмірлер мен бектерді өлім жазасына кескен. Сөйтіп хан ел ішінде қатал тәртіп орнатады.

Тоғылық-Темір өзінің сыртқы саясатында Шағатай ұлысының кезінде орныққан Орта Азия жеріндегі билікті қалпына келтіруге әрекет жасайды. 1360-1361 жылдары Мәуереннаһрға екі рет сәтті жорық жасап, баласы Ілияс-Қожаны Мауараннахрдың хан тағына отырғызып қайтады. Моғолстанға оралған Тоғылық-Темір хан қаза болады. Өзінің мұрагерлік хұқын реттеп қайту үшін Ілияс-Қожа Моғолстанға кеткен кезде Орта Азиядағы жағдай күрт өзгереді.

Тоғылық-Темірдің тірі кезінде оған тәуелдікті амалсыздан мойындап жүрген әмір Темір енді Мауараннахрдағы билікті өз қолына алу үшін, Ілияс-Қожаға қарсы шығады. Әмір Темір мен Ілияс – Қожа ханның арасында бірнеше рет қақтығысулар болады. Моғол ханы жеңіліске ұшырайды. Соңғы жеңілістен кейін Ілияс-Қожа Моғолстаннан жаңа әскери күш жинап келіп, қайта соғысады.

Ташкент қаласының маңында 1365 жылы 22 маусымда екі жақтың арасында шешуші “Батпақ шайқасы” болады. Жазба деректердің хабарына қарағанда, кесіліскен шайқас болғаны соншалықты, екі жақтан 10 мыңға жуық адам құрылған. Шайқаста Ілияс-Қожа хан жеңіске жетіп, Әмір Темір қашып құтылады.

Батпақты жеңісінен кейін Моғол ханы Самарқанға қарай аттанып, оны қоршауға алады. Бірақ халық қаланы жан аямай қорғайды. Қаланы ұзақ уақыт қоршаудан қалжыраған моғол әскерлерінің мініс аттары жамандат індетінен қырыла бастайды. Қаланы алудың мүмкін еместігіне көзі жеткен хан Моғолстанға қайтуға мәжбүр болған. Сөйтіп, Шағатай ұлысты кезіндегі билікті қайта қалпына келтіру ісінің алғашқы қадамы сәтсіздікпен аяқталады. Бұл сәтсіздіктің басты себебі, билеушілер арасындағы алауыздық, саяси феодалдық батыраңқылық еді. Ақыр аяғында Ілияс-Қожа хан да осы феодалдық талас-тартыстың құрбаны болады.

Бұдан кейін де Моғол хандығындағы билікті дулат тайпасының атақты әмірлері Қамар Ад-Дин мен оның інісі Шамс Ад-Диндер жүргізген. Қамар Ад-дин де өзін тыңдайтын, жас Тоғылық-Темірдің соңғы ұрпағы Қызыр-Қожа оғланды хан тағына отырғызып, дулат тайпасының әмірлері мен шонжарларының жағдайын жақсартуға күш салады.

Ташкент хандығы (1501-1627)

Толық мақаласы: Ташкент хандығы

Барақхан медресесі. 1530 жылы Ташкенттің бірінші ханы Сүйіндік Қожа ханның құрметіне қойылған.

Ташкент хандығы — Орта Азиядағы ортағасырлық қазақ мемлекеті. Ташкент тарихында қиын кезеңдер болды, ол кезде қала Қалмақ хандығы, Қазақ хандығы, Қоқан хандығы мен аз дәрежеде Бұхара әмірлігі мүдделерінің тоғысында болды. Қала бірнеше рет бір билеушіден екіншісіне өтті. Ташкенттің бірінші ханы Абілқайырдың ұлы Сүйіндік Қожа хан болды, оны Мұхаммед Шейбани-хан Шыңғысид тағайындады.

Ташкент билеушілері:

Сүйіндік Қожа хан, Абілқайырдың ұлы -Ташкенттің бірінші ханы 1501-1520 жж.
Келді-Мұхаммед -Ташкент ханы 1520-1539 жж.
Наурыз Ахмет хан, Сүйіндік Қожа ханның ұлы -Ташкент ханы 1539-1556 жж.
Дервиш хан, Наурыз Ахмет ханның ұлы -Ташкент ханы 1556-1576 жж.
Баба сұлтан, Наурыз Ахмет ханның ұлы-Ташкент ханы 1576-1582 жж.
Абдолла Хан II, Іскіндердің ұлы -Ташкент ханы 1582-1588, 1589-1598 жж.
Тәуекел хан, Шығай ханның ұлы -Ташкент ханы 1588 ж.
Есім хан, Шығай ханның ұлы -Ташкент ханы 1598-1611 жж.
Тұрсын Мұхаммед-хан, Жалым сұлтанның ұлы -Ташкент ханы 1611-1627 жж.

Хандықтардан жүздерге дейін, Бөкей Ордасы

Қазақ хандығы (1465-1847)

Толық мақала: Қазақ хандығы, Қазақ хандығының тарихы, Қазақ хандығының жылнамасы

Сословиялық-өкілеттік монархия ретінде 1465-1729 ж.ж. аралығында (1847 ж. дейін) өмір сүрді. Тілі - түркі (әдеби) және қазақ. Жер көлемі - 3 млн км²;

Астанасы - Созақ (1465-1469),
Сығанақ (1469-1511),
Сарайшық (1511-1521),
Сығанақ (1521-1599),
Түркістан (1599-1729).

Қазақ хандығының құрылу қарсаңында (XIV-XV ғасырларда) Қазақ тайпалары Сібірден Сыр бойына, Ертістен Жайық жағасына дейінгі жалпақ өңірге жайылып қоныстанған болатын. Осы дәуірді баяндайтын орта ғасырлық тарихшылардың шығармаларында қазақ даласының негізгі тұрғындары ретінде қыпшақ, қаңлы, қарлұқ, үйсін, найман, керей, қоңырат, маңғыт тағы басқа тайпалар аталады. Бұлар қазақ даласының ежелгі тұрғындары, сондай ақ бұдан бұрын осы өңірлерде құрылған Ақ Орда, Моғолстан, тағы басқа хандықтардың халқын құраған этникалық топтар еді.

Батыс Сібір тайпаларымен көрші болып, оларға елеулі ықпал еткен қазақ тайпаларының негізгі ұйытқысы қыпшақтар еді. Ертіс өңірінің Торғай, Есіл далаларының қыпшақтары: құлан қыпшақ, қытай қыпшақ, сағал қыпшақ, торайғыр қыпшақ және мажар (мадияр) қыпшақ бірлестіктеріне бөлінді.

Тобылдың төменгі бойынан Ұлытау мен Сырдарияға дейінгі территорияда басқа тайпалардың едәуір бөлігі олардың ішінде наймандар, керейлер, меркіттер мен оңғыттар қоныс тепті.

XV ғасырда Ақ Орда орнына құрылған Әбілхайыр хандығының (1428‒1468) халқы арасында қарлұқ, қоңырат, үйсін, найман, өкіреш найман, қият, маңғыт, шынбай, итжан, тапғұт, дұрман, тұбай, таймас, күшті, отаршы, шап, қытай, барақ, ұйғыр, күрлеуіт, ишкі, ишкі-маңғыт, тұман т.б. тайпалардың болғандығы мәлім.

Ноғай ордасының құрамында маңғыт, найман, арғын, қоңырат, қаңлы, алшын, қыпшақ, кенгрес, қарлық, алаш, тама т.б. тайпалар болды. Моғолстанға қарсты Жетісу тайпалары: дулат, қаңлы, (бекчик) қарлық, керей, арғынот, күрлеуіт, күшші, барлас, шорас, көңші, қалушы, бұлғаш т.б. еді.

Қазақ хандығының құрылуы қарсаңында, әрбір қазақ тайпасының өріс-қоныстары ұлан-байтақ территорияны алып жатты:

Наймандар XV-XIV ғасырларда Ұлытаудан Есілге дейінгі аудандардың көпшілігін қоныстанды.
Қоңырат XV-XIV ғасырларда Түркістан мен Қаратау аудандарын мекен етті.
Арғындар XV-XIV-ғасырларда Ертістен батысқа қарай орталық Қазақстанды, ішінара Сырдарияны және батыс Жетісуды мекендеді.
Керейлер XV-XIV-ғасырларда Жетісуда және Тарбағатайда, сондай-ақ Ертіс бойында, Зайсан көлінен Ом және Тобыл өзендеріне дейінгі өңірде өмір сүрді.
Дулаттар XV-XIV ғасырларда Іле, Шу, Талас өзендерінің алқаптарында, Ыстықкөлден оңтүстікке қарай, сондай-ақ оңтүстік Қазақстанда «Отырар жасыл алқабын» мекендеді.
Қаңлылар Қаратау баурайы, орта Сырдария және батыс Жетісудағы өзендерінің ежелгі мекенінде болды.
Үйсіндер өздерінің байырғы заманнан бергі мекені Жетісу өңірін қоныстанды. Тарихи деректердің айтуынша, Әбілхайыр хандығында да үйсіндер болған.

Алғашқы қазақ хандары құрған мемлекеттің басқару жүйесі сол заманға сай болды. Соның арқасында осынша үлкен аумақты биледі. Керей мен Жәнібек құрған хандық Кенесары заманына дейін төрт ғасыр бойы өмір сүрді. Хандық үкімет көшпелі өркениет елдеріндегі алғашқы мемлекеттік басқару жүйесі. Хан өзінен кейінгі сұлтан, билердің көмегімен билік жүргізген хандық билік мұрагерлікпен беріліп, тек сұлтан атағы бар адам ғана хан тағына отырған. Ол Шыңғыс тұқымдарына ғана берілген.

Қазақ хандығының 550 жылдығына арналған пошталық марка

Хандық үкімет көшпелі өркениет елдеріндегі алғашқы мемлекеттік басқару жүйесі. Хан өзінен кейінгі сұлтан, билердің көмегімен билік жүргізген хандық билік мұрагерлікпен беріліп, тек сұлтан атағы бар адам ғана хан тағына отырған. Ол Шыңғыс тұқымдарына ғана берілген.

Қазақ қоғамында хан сайлауына ерекше мән берілген. Сайлауға сұлтандар, ұлысбектер, билер, ақсүйектер, беделді халық өкілдері қатысқан. Ұлыс сұлтандары ұлыстың әскерін құрып, оған қолбасшы болған. Оның аумағының жері де билеуші сұлтанның меншігі болды. Ұлыс тұрғындарын «ел» немесе «халық» деп атаған. Жерін «жұрт» деп атаған. Ұлыстың белгілі аты болмаған, ұлыс иесінің атымен атаған.

Қазақ халқы әлеуметтік құрамы жағынан екі топқа бөлінген:

Феодалдар — бұларға Шыңғыс тұқымынан шыққан ақсүйектер-сұлтандар, қожалар жатты. Бұлардың екінші сатысында — билер, бай-шонжарлар, батырлар, ақсақалдар тұрды. Ақсүйектерді «төре», немесе «оғлан», деп атаған. Ақсүйектерге қарама-қарсы халықтың өзге тобын қарасүйек деп атаған. Бұларға жергілікті ру - тайпа адамдары жатты. Қарапайым халық сұлтандардың атын атамай, «төре», немесе «тақсыр», деп атаған.
Қарапайым халыққа — қараша, қара кісі, шаруа, бұқара, құл-құтан деген сөздер қолданылған. Қараша — мал-мүлкі, өзіндік құқығы бар еркін адам. Хандық қоғамның төменгі сатысында қатардағы малшылар тұрды. Бас бостандығы жоқ ер адамдарды құлдар, ал әйелдерді күңдер деп атаған.

Қазақ хандығының тұңғыш ханы - Керей, соңғы ханы - Кенесары Қасымұлы. Хандықты басқару ісінде Қасым, Хақназар, Тәуекел, Есім, Тәуке, Абылай сынды білікті хандар болған. Қазақ хандығы Еділден Жайыққа дейінгі аумақты, Сырдария мен Амудария өзендері аралығын және Хорасан жерін қамтыған. Хандықтың пайда болуы қазақ жерінде XIV-XV ғасырлардағы әлеуметтік-экономикалық және этникалық-саяси процестерден туған заңды құбылыс. Өндіруші күштердің дамуы, көшпелі ақсүйектердің экономикалық қуатының артуы, феодалдық топтардың тәуелсіздікке ұмтылуы негізінде Әбілхайыр хандығы мен Моғолстан арасындағы тартыстың өршуі, әлеуметтік қайшылықтардың үдеуі XV ғасырдың екінші жартысында бұл мемлекеттердің құлдырап ыдырауына апарып соқтырды.

Ұлы жүз (1715-1848)

Толық мақаласы: Ұлы жүз

Ұлы жүз ұғымы да қазақтың басқа тайпалары тәріздес, қазіргі Қазақстанның оңтүстік – шығысында XV – XVI ғасырлар аралығында пайда болды. Оған кіретін көптеген рулар мен тайпалар, зерттеушілер атап көрсеткеніндей, бұл кезеңге дейін де, яғни қазақ хандығы мен қазақ жүздері пайда болғанға дейін ғұмыр кешіп, тарихта өзіндік күрделі із қалдырып келді.

Ұлы жүз картада қызғыл түспен белгіленген

Бұл рулар «қазақ халқы» деген жалпы атау пайда болғанша Жетісу өңіріндегі байырғы үйсіндер құрамына енген еді. Бұған шаруашылық мақсаттан бұрып әскери – қорғаныстан туған жайлар мықты әсер етті.

Уақыт өте келе Моғолстанның құрамында терең тамыры бар жер – су, көші – қон жағынан топтасқан мәдени қауымдастық дүниеге келді. Халық оларды «ұлы жүз үйсін» деп атап кетті.

Ұлы жүз құрамына: Жалайыр, Шапырашты, Қаңлы, Шанышқылы, Сіргелі, Ысты, Ошақты, Албан, Суан, Сарыүйсін мен Дулат енді. Бұл рулар әуелі, негізінен Жетісу өңірін мекендеп, бара – бара Қазақстанның оңтүстік – батыс, оңтүстік – шығыс бағытына қарай ойысты. Көшпелілердің қыс қыстауы – Балқаш құмының күнгейі, Мойынқұм, Іле, Шу мен Талас өзендерінің бойы, ал жаз жайлауы – Жоңғар мен Іле Алатауы, Тянь – Шань мен Қаратау қыраттарының теріскейіне дейін созылып жатты. Тәуке хан тұсында Ұлы жүзге Төле би түбегейлі билік етті. Ол өлгеннен кейін, XVIII ғасырдың қырқыншы жылдарында Ұлы жүздің шағын бөлігі мен руларын Ресей қарамағына қосқан Жолбарыс хан болды. Бірақ, бұл жүздің қонысы тым қашық болғандықтан, тіпті XIX ғасырдың аяғына дейін, орыс патшалығы үкіметінің құрығы онша жетпеді. Ұлы жүз халқы талай мәрте сырт тараптап басқыншылар шапқыншылығына ұшырап отырды. XVII ғасырдың аяғы мен XVIII ғасырдың басында олардың ата жұрты жоңғарлардың шабуылына тап болды. XIX ғасырдың басында Ұлы жүздің басым бөлігі Қоқан хандығының құрамына кірді. Сол ғасырдың аяғына таман Ұлы жүз түгел дерлік отарлау саясатының салдарынан патшалық Ресейге бағынды.

XIX ғасырдың екінші жартысында кездесетін архивте Ұлы жүздің рулық құрамы мен саны туралы толық та мол деректер ұшырасады. Онда Үлкен үйсін ордасы Абақ және Тарақтан тұратыны көрсетіледі. Абақ жеті руға бөлініп, Сарыүйсіндер – 1700 шаңырақ, Албан – 8477, Дулат – 37672, Суан – 1025, Шапырашты – 1910, Ысты – 7514, Ошақты – 800 шаңырақ құрайды. Тарақтан Жалайыр делініп, бұның қатарында Ұлы жүздің құрамына енетін ежелгі Қаңлы, Шанышқылы мен Қатаған рулары қалып кетеді.

XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында Қазақстан аумағында Ресейден қоныс аударғандар үшін бос және ыңғайлы жер алқаптарын айқындау мақсатымен Көші – қон басқармасының бірнеше экспедициясы жұмыс істеді.

XX ғасырдың басында осындай экспедициясының бірі Жетісу уалаятында П. Румянцевтың басшылығымен жүргізіліп, оның бес уезін (Лепсі, Қапал, Жаркент, Верный, Пішпек) зерттеді. Бұл уездер бойынша қазақтар мен орыстардың жер пайдалануы туралы көп – көп томдар жарияланды.

Ұлы жүз қазақтары негізінен Қапал, Жаркент пен Верный уездерінде тұрып келді. Сондықтан олар туралы мәліметтер әр томға іріктеліп, жіктелді. Қапал уезінде Ұлы жүздің Жалайыр мен Қаңлы; Жаркентте – Албан мен Суан; ал Верный уезінде – Сарыүйсін, Шапырашты, Дулат, Қаңлы, Албан, Жалайыр мен Ысты рулары қоныс тепкені хатқа түсірілді.

Қазақ халқын құраған негізгі үш бірлестіктің бірі болған Ұлы Жүз қазақтары егін шаруашылығымен және мал өсірумен айналысты, көрші елдермен сауда қатынасын орнатты. 1643 ж. Жоңғар қонтайшысы Ұлы жүздің шығыс аймағының біраз жерін өзіне қаратты. 1681 — 88 ж. Жоңғар билеушілері Ұлы жүздің Оңтүстік Қазақстандағы жерлеріне бірнеше рет шабуыл жасады. 18 ғ-дың 1-жартысында Үш жүз бірлестігінің арасында саяси және экономикалық байланыс нашарлап кетті. Қазақ шонжарларының әр түрлі топтары арасындағы өзара бәсекелестікті шебер пайдаланған Жоңғар билеушілері қазақ жеріне, әсіресе, Ұлы жүз тайпалары мекен еткен Іле, Сыр, Талас, Шу бойына шапқыншылығын күшейте түсті. Ақыры 1723 ж. жоңғарлар жойқын жорыққа аттанып, Ұлы Жүзді басып алды. Ұлы Жүз қазақтары зор шығынға ұшырап, ұлыс билеушісі Жолбарыс хан өзі билеген қазақ қауымдары мен Ташкент тұрғындарының атынан Жоңғар хандығына тәуелділігін мойындады. 1733 ж. Ұлы Жүз елшілері Аралбай мен Оразкелді Ресейге барып, сыртқы жауға қарсы күресте орыс патшасынан көмек алуға тырысты. 1734 ж. 20 сәуірде Ресей патшайымы Анна Иоанновна Жолбарыстың атына арнайы грамота жолдады, бірақ Ұлы Жүз бен Ресей арасы шалғай болғандықтан саяси байланыстар тоқтап қалды. 19 ғасырдың 1-жартысында Ұлы Жүзге қараған оңтүстік аудандарды Қоқан хандығы басып алды. Әулие Ата (Тараз), Сайрам, Шымкент, Түркістанды мекендеген Ұлы Жүз рулары 1821 ж. Қоқан үстемдігіне қарсы бас көтерді. Олар Шымкент пен Сайрамды бағындырғанымен күші басым Қоқан әскерлеріне төтеп бере алмады. Қоқан хандығынан қысым көрген Ұлы Жүз қазақтары біртіндеп Ресейдің қол астына өте бастады. 1837 — 47 ж. Ұлы Жүз қазақтарының бір бөлігі Кенесеры Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісті қолдаса, келесі тобы оның жасақтарының озбырлығына қарсы шығып, қырғыздармен болған шайқастан кетіп қалды. Осыдан кейін-ақ патшалық Ресей Ұлы Жүз қазақтары аумағындағы экспанциясын күшейтті. 1849 ж. Іле мен Қаратал аралығын, Балқаш көлінің жағалауын қоныстанған 59 мың Ұлы Жүз қазақтары Ресейдің қол астына өтті.

Орта жүз (1715-1822)

Толық мақаласы: Орта жүз

Орта жүз — қазақ халқының этникалық құрамына енген рулар мен тайпалардың саяси, экономикалық және мәдени бірлестігі. Бұл қазіргі Қазақстан аумағында тұратын тайпалардың тарихи қалыптасқан одағының атауы. Шекараны, сондай-ақ қалыптасу уақытын көрсету өте қиын. Бұл жерлерде шежірелер өздерінің жазбаларының мүлдем болмауына байланысты сақталмады - ол Ресейге қосылғаннан кейін, кейінірек пайда болды. Ал көшпенділер өмір сүрген жерлердің шекараларын көрсету мүмкін емес. Бірнеше ондаған тайпалар - саны көп және салыстырмалы түрде қуатты, сонымен қатар аймақта ешқандай ықпал етпейтін кішігірім тайпалар белгілі бір бағыттар бойынша бір жерден екінші жерге кезіп жүрді. Ауызша деректер бойынша кезінде Ұлы жүз бен Орта жүз табиғи шекараларының бірі болып Шу өзені белгіленген. Орта жүз солтүстікте Ресей иеліктеріндегі жерлермен шектесті.