Бай– дәстүрлі қазақ қоғамындағы дәулетті әлеуметтік топ. 20 ғасырдың 30-жылдарындағы сталиндік режим, таптық қысымы бүкіл қазақ этносының трагедиясына айналды (қ. Байлар мен кулактарды тап ретінде жою).
Түсіндірме
Жалпыхалықтық ұғымда Бай — есепсіз төрт түлік жиған мал иесі немесе ата-бабадан қалған байлықтың мұрагері. Байдың қазақ қоғамындағы орны сол жеке тұлғаның көшпелі мал шаруашылығының көлеміне, оны жүргізу шеберлігіне қарай айқындалды. Дала тұрғындарының күнкөріс тіршілігі өндірістің ерекше тәсілін табуды қажет етіп қана қоймай, сонымен бірге күрделі технологиялық механизмді, яғни әр отбасы жеке-жеке емес, қауымдасып өмір сүру процесін туғызды. Осы құрылым бойынша, ұжымдық еңбек принципі ыңғайымен, бірнеше ірілі-ұсақты шаруашылықтар (оның ішінде Бай да бар) үлкен бір қауымға бірікті. Қауымдастықта шаруашылықты басқару мен көші-қонды ұйымдастыру, жайылым орындарын реттеп отыру бұл мәселенің қыр-сырын өзгелерден жетік білетін, оның үстіне дәулеті артық Байға тиді. Қауым екі жақты құрылым (жерге қауымдық меншік, малға жеке иелік; ұжымдық өндіріс және еңбек өніміне жеке меншік) болғандықтан, үнемі мүліктік және әлеуметтік іріктелу процесі жүріп отырды. Қауымдастықтағылардың кейбіреулері кедейлене түссе, енді біреулері мал басын арттырды. Ондайлар ұжымдық шаруашылыққа басшылық жасай отырып, өндірістің бар тетігін өз қолына шоғырландырды. Өзіне жеткілікті қор құрап алған Бай ендігі жерде қауымдық еңбек бірлестігінен шығып, өз алдына жеке шаруашылығын жүргізуге көшті. Осылайша, дәстүрлі қазақ қоғамындағы Байдың [ірі] шаруашылықтары пайда болды. Әлеуметтік реттелу процесінің даму барысында Бай қазақ даласының экономикалық, , мәдени және интеллектуалдық элитасын қалыптастырды.
Бай болу
Дәстүрлі құрылымды ұйымдастыру мен басқару барысында Байдың рөлі артумен болды. Ғасырлар бойы ерекше әлеумет-экономикалық экологиялық жүйе (мұнда барлық элементтер — қауымдық құрылым және Бай, ауқатты және орташа шаруашылықтар, т.б. әлеумет-экономикалық құрылымның біртұтастығын сақтаған тиімді “экологиялық” қызмет атқарды) қалыптасып, өзін-өзі ұйымдастырып, ұдайы өндірісті өрістетіп, құрылымды дамытты. 19 ғасырдың 2-жартысынан бастап халықар. жәрмеңкелердің көптеп ашылуына орай, малмен сауда жасап, заманына қарай амал қолданған қазақ арасынан Маман бай (Жетісудан), Мақан Жиенбайұлы, Аппаз және (Сыр бойынан), (Ырғыздан), Ақан серінің әкесі , , (Арқадан), т.б. Байлар іріктеліп шықты. Бірсыпыра Байлар ашып, мәдениеттің дамуына қолдау көрсетіп, қазақ зиялыларының шығару ісіне қолдау көрсетіп, демеушілік жасаған. Мысалы, Меккеге қажылыққа барған сапарында дін ордасында такия (қонақ үй) салдырған. Қапалдық бай Есенқұл Маманұлы жақсы жазылған романға екі жүз сом (сол кезде 30—40 жылқының құны) бәйге жариялаған. Ал , Маман байлар салдыру ісіне тікелей араласса, Қарағашта 6—7 мың сомға мешіт, 11 мың сомға мектеп салдырып, керек-жарағына жыл сайын 1,5 мың сом қаржы беріп отырған. Сондай-ақ, ол қыздар мектебін ашып, оған мұғалім ретінде Уфада оқыған Есенгелдинаны алдырған. Ол 30-дай қыз баланы жаңа үлгімен, сол кездердегі оқу бағдарламасы негізінде оқытқан. 20 ғ-дың 30-жылдарындағы сталиндік аграрлық төңкеріс дәстүрлі құрылымды күйретті. Байды жаппай қудалап, маңыраған малды жұтқа ұшыратты. Соның салдарынан, біртұтас құрылымның іргесі ыдырап, қазақтың далалық шаруашылығы қатты күйзеліске түсті. Бүтін бір этностың өмір сүру кепілі болған дәстүрлі құрылым өз элитасын, өзінің “менеджерлерін”, зиялы қауымын жоғалтты. Большевиктердің “таптық қысым” көрсетуі бүкіл қазақ этносының трагедиясына айналды (қ. Байлар мен кулактарды тап ретінде жою).
Қазақстанның егемендік алып, демократиялық жолға түсуіне, ел экономикасының өзгеше бағытта өріс алуына байланысты, жеке тұлғалардың өз алдына кәсіп етіп, байлық қорын молайтуына ерік берілді. Қазақстандағы бірқатар мемлекет кәсіпорындар мен мәдени мекемелер, оқу орындары жекешелендірілді. Ол заңмен реттелді. Осыған орай, қазақтың іскер адамдары көрініп, жаңа Байлар пайда бола бастады. Әлемдегі Байлар ақша қорының үлесіне қарай: миллионерлер ( бір миллион американ долларына жететіндер), миллиардерлер (жеке қаржы қоры миллиард американ долларынан асатындар) болып бөлінеді.
Дереккөздер
- “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
- История Казахстана. Очерки, А.-А., 1991; Абылхожин Ж.Б., Традиционная структура Казахстана, А.-А., 1991; Очерки социально-экономической истории Казахстана, А., 1997.
- Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Baj dәstүrli kazak kogamyndagy dәuletti әleumettik top 20 gasyrdyn 30 zhyldaryndagy stalindik rezhim taptyk kysymy bүkil kazak etnosynyn tragediyasyna ajnaldy k Bajlar men kulaktardy tap retinde zhoyu Baj TүsindirmeZhalpyhalyktyk ugymda Baj esepsiz tort tүlik zhigan mal iesi nemese ata babadan kalgan bajlyktyn murageri Bajdyn kazak kogamyndagy orny sol zheke tulganyn koshpeli mal sharuashylygynyn kolemine ony zhүrgizu sheberligine karaj ajkyndaldy Dala turgyndarynyn kүnkoris tirshiligi ondiristin erekshe tәsilin tabudy kazhet etip kana kojmaj sonymen birge kүrdeli tehnologiyalyk mehanizmdi yagni әr otbasy zheke zheke emes kauymdasyp omir sүru procesin tugyzdy Osy kurylym bojynsha uzhymdyk enbek principi yngajymen birneshe irili usakty sharuashylyktar onyn ishinde Baj da bar үlken bir kauymga birikti Қauymdastykta sharuashylykty baskaru men koshi kondy ujymdastyru zhajylym oryndaryn rettep otyru bul mәselenin kyr syryn ozgelerden zhetik biletin onyn үstine dәuleti artyk Bajga tidi Қauym eki zhakty kurylym zherge kauymdyk menshik malga zheke ielik uzhymdyk ondiris zhәne enbek onimine zheke menshik bolgandyktan үnemi mүliktik zhәne әleumettik iriktelu procesi zhүrip otyrdy Қauymdastyktagylardyn kejbireuleri kedejlene tүsse endi bireuleri mal basyn arttyrdy Ondajlar uzhymdyk sharuashylykka basshylyk zhasaj otyryp ondiristin bar tetigin oz kolyna shogyrlandyrdy Өzine zhetkilikti kor kurap algan Baj endigi zherde kauymdyk enbek birlestiginen shygyp oz aldyna zheke sharuashylygyn zhүrgizuge koshti Osylajsha dәstүrli kazak kogamyndagy Bajdyn iri sharuashylyktary pajda boldy Әleumettik rettelu procesinin damu barysynda Baj kazak dalasynyn ekonomikalyk mәdeni zhәne intellektualdyk elitasyn kalyptastyrdy Baj boluDәstүrli kurylymdy ujymdastyru men baskaru barysynda Bajdyn roli artumen boldy Ғasyrlar bojy erekshe әleumet ekonomikalyk ekologiyalyk zhүje munda barlyk elementter kauymdyk kurylym zhәne Baj aukatty zhәne ortasha sharuashylyktar t b әleumet ekonomikalyk kurylymnyn birtutastygyn saktagan tiimdi ekologiyalyk kyzmet atkardy kalyptasyp ozin ozi ujymdastyryp udajy ondiristi oristetip kurylymdy damytty 19 gasyrdyn 2 zhartysynan bastap halykar zhәrmenkelerdin koptep ashyluyna oraj malmen sauda zhasap zamanyna karaj amal koldangan kazak arasynan Maman baj Zhetisudan Makan Zhienbajuly Appaz zhәne Syr bojynan Yrgyzdan Akan serinin әkesi Arkadan t b Bajlar iriktelip shykty Birsypyra Bajlar ashyp mәdeniettin damuyna koldau korsetip kazak ziyalylarynyn shygaru isine koldau korsetip demeushilik zhasagan Mysaly Mekkege kazhylykka bargan saparynda din ordasynda takiya konak үj saldyrgan Қapaldyk baj Esenkul Mamanuly zhaksy zhazylgan romanga eki zhүz som sol kezde 30 40 zhylkynyn kuny bәjge zhariyalagan Al Maman bajlar saldyru isine tikelej aralassa Қaragashta 6 7 myn somga meshit 11 myn somga mektep saldyryp kerek zharagyna zhyl sajyn 1 5 myn som karzhy berip otyrgan Sondaj ak ol kyzdar mektebin ashyp ogan mugalim retinde Ufada okygan Esengeldinany aldyrgan Ol 30 daj kyz balany zhana үlgimen sol kezderdegi oku bagdarlamasy negizinde okytkan 20 g dyn 30 zhyldaryndagy stalindik agrarlyk tonkeris dәstүrli kurylymdy kүjretti Bajdy zhappaj kudalap manyragan maldy zhutka ushyratty Sonyn saldarynan birtutas kurylymnyn irgesi ydyrap kazaktyn dalalyk sharuashylygy katty kүjzeliske tүsti Bүtin bir etnostyn omir sүru kepili bolgan dәstүrli kurylym oz elitasyn ozinin menedzherlerin ziyaly kauymyn zhogaltty Bolshevikterdin taptyk kysym korsetui bүkil kazak etnosynyn tragediyasyna ajnaldy k Bajlar men kulaktardy tap retinde zhoyu Қazakstannyn egemendik alyp demokratiyalyk zholga tүsuine el ekonomikasynyn ozgeshe bagytta oris aluyna bajlanysty zheke tulgalardyn oz aldyna kәsip etip bajlyk koryn molajtuyna erik berildi Қazakstandagy birkatar memleket kәsiporyndar men mәdeni mekemeler oku oryndary zhekeshelendirildi Ol zanmen retteldi Osygan oraj kazaktyn isker adamdary korinip zhana Bajlar pajda bola bastady Әlemdegi Bajlar aksha korynyn үlesine karaj millionerler bir million amerikan dollaryna zhetetinder milliarderler zheke karzhy kory milliard amerikan dollarynan asatyndar bolyp bolinedi Derekkozder Қazakstan Ұlttyk enciklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 Istoriya Kazahstana Ocherki A A 1991 Abylhozhin Zh B Tradicionnaya struktura Kazahstana A A 1991 Ocherki socialno ekonomicheskoj istorii Kazahstana A 1997 Sayasi tүsindirme sozdik Almaty 2007 ISBN 9965 32 491 3Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet