Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Баласағұн - Қарахан мемлекетінің астаналарының бірі болған ортағасырлық қала атауы. Жазба деректерде 10 ғасырдан бастап белгілі.
| Баласағұн | |
 | |
| Мемлекет | |
|---|---|
| Қазіргі жері |
|
| Қалануы | X ғасыр |
| Қиралды | XIV ғасыр |
| Қиралу себебі | оба эпидемиясы |
| Орналасуы | 42°44′48″ с. е. 75°15′00″ ш. б. / 42.74667° с. е. 75.25000° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 42°44′48″ с. е. 75°15′00″ ш. б. / 42.74667° с. е. 75.25000° ш. б. (G) (O) (Я) |
| | |
Әл-Мақдисидің мәлімдеуінше, ол «игілікке бай, үлкен қала» болған. Ал Махмұт Қашқари Баласағұнның немесе деген басқа аттары болғанын хабарлайды. Зерттеушілердің пікірінше:
- Баласағұн алғашқыда (8 ғасыр) түрікше (Бекелік – бекініс), соғдыша Семекне деп аталған. Баласағұн тұрғындары түркі және соғды тілінде сөйлеген. Қала 1210 жылы жеңген қарақытайлықтардың қол астына қарайды. 1218 жылы Шыңғыс хан әскерлеріне қарсылықсыз беріліп, Ғабалық («Жақсы қала») деп аталады. Шығыстанушылар: В.В.Бартольд, А.Н.Бернштам, М.Тынышбаев Баласағұнның дәл орнын анықтауға күш салды. Соңғы кезде Баласағұн орны туралы ғылымда бірнеше пікір қалыптасты.
- Дулатидің кітабында (16 ғасырдың 1-жартысы) Джу елінде күмбезі мен мұнарасы ғана қалған, қираған қала орны бар, оны жергілікті халық «Борана» деп атайды делінген. Автор осы жерде құдай жолын қуған имам Мұхаммед Фатих Баласағұнидің қабірі бар екендігі жайлы да хабарлайды. Бұл дерек Баласағұнның орны осы Борана емес пе деген ой тудырады. Борана–Шу өңіріндегі ең үлкен ескерткіштердің бірі. Тоқмақ қаласынан оңтүстікке қарай 15 км жерде. Оны 1978–1983 жылы В.Д.Горячева зерттеген. Қала айналасы төртбұрышты қорғаныс дуалмен қоршалған. Солтүстік және батыс қабырғаларының ұзындығы 570 м, оңтүстік жағы 600 м, ал шығыс жағы 500 м.
- 1974 жылдан ҚазМУ археологтары (жетекшісі У.Шәлекенов) зерттеп жатқан Шу өңіріндегі Ақтөбе деп аталатын көне қала Баласағұнның орны деген пікір де қалыптасты. Ұсынылып отырған осы қалалардың қайсысы да 5–13 ғасырларда дамыған өркениет орталығы болған.
Баласағұн қаласы қайда болған?
Кейiнгi жылдары iске асып жатқан «Мәдени мұра» бағдарламасы егемендi елiмiздiң әлеуметтiк-мәдени өмiрiне үлкен жаңалықтар алып келдi. Солардың бiрi белгiлi тарихшы, археолог және этнолог ғалым монографиялық еңбегiнiң жарық көруi. Профессор У.Шәлекенов өзiнiң монографиясында тарихи деректерге, атап айтқанда, 30 жыл бойы жинақталған құнды археологиялық жәдiгерлерге сүйенiп, ортағасырлық тарихи қала–Баласағұнның тұрған жерiн анықтап, оның ортағасырлардағы түркi мемлекеттерiнiң әлеуметтiк-саяси, экономикалық және мәдени орталығы болғанын дәлелдеп берген. Монографияның алғы сөзiн жазған тарих ғылымдарының докторы, профессор, академик Оразақ Смағұловтың пайымдауынша, У.Шәлекенов өзiнiң еңбегiнде Түркеш (Сарыүйсiн), Қарлұқ, Қарахан және Қарақытай (Қарақидан) сияқты ортағасырдағы түркi мемлекеттерiнiң бас астанасы болған, Ұлы Жiбек жолының солтүстiк тармағында орналасқан Баласағұн қаласының тарихы жан-жақты қарастырылған. У.Шәлекеновтың монографиясы 8 тараудан, тұрады. Кiтаптың бiрiншi тарауы Баласағұн қаласының тарихи әдебиеттерде сәулеленуiне арналған. Монографияда 1938-1939 жылдары ленинградтық ғалым Қырғызстандағы Тоқмақ қаласының оңтүстiк батысында 8 км. қашықтықта орналасқан ортағасырлық Ақбешiм қаласының орнында кiшiгiрiм қазба жұмыстарын жүргiзiп, қолға түскен азғантай деректерге сүйенiп Ақбешiмдi Баласағұн деп жариялап жiбергенiн үлкен өкiнiшпен жазады. «[[Шығыстанушылардың ғасырлар бойы, – деп қорытындылайды , – таба алмай жүрген Баласағұнды таптым деп, А.Н.Бернштам да тарихта «сенсация» жасаған]]». (58 б.) Ғылымда, әсiресе археологияда «сенсациядан» қашық болу туралы қағиданы кезiнде академик Әлкей Марғұланнан естiп, оны ғылыми жұмыста басшылыққа алғаны белгiлi. Оған дәлел ретiнде У.Шәлекенов ғұлама жинаған деректер бойынша өзiнiң ғылыми тұжырымын жазып, текшелеп, қағаз папкаларына салып қоя беретiнiн байқайды екен. «Сiз осы субъектердi күнбе-күн тынымсыз жазып, оларды бастырмайсыз ба?» – дегенiмде, Әлкей Марғұлан көп кiдiрмей-ақ: «, жинаған деректердi ғылыми негiзде жазып қалдыру. Қолжазбамды кейiн шығарып аласыздар ғой», – дегенi есiмнен кетпейдi» – деп жазады (30 бет). 1974 жылы Жамбыл облысының Шу ауданындағы Ақтөбе қонысын У.Х.Шәлекенов бастаған топ бастап арнайы қазған кезде күтпеген жерден келiп, ескерткiшпен жан-жақты танысып, оның тарихи Баласағұн болуын алғаш болжап айтқан да Әлкей Марғұлан екен. Сол жылы Қазақ мемлекеттiк университетiнде археология және этнология кафедрасының археолог мамандары студенттермен бiрлесiп қазба жұмысын ортағасырлық Ақтөбеде (Баласағұн) өткiзедi. Оны тарих факультетiнiң студенттерiнiң археологиялық базасына айналдыру үшiн ең алдымен ескерткiштiң жанынан университет жүз орындық тұрақты жатақхана салады. Әр жылы көптеген тарихшылар сол жерде тәжiрибеден 30 жылдан астам өтiп келе жатқаны көп нәрсенi аңғартады. Профессор У.Шәлекенов археологиялық зерттеу жұмысына қамқоршы болған азаматтар мен мамандардың да есiмiн атайды. Солардың iшiнде университет ректоры болған белгiлi ғалым Өмiрбек Жолдасбековке үлкен ризашылығын бiлдiредi. Әсiресе есiмi халқымызға белгiлi, Қазақстан Халық жазушысы, Мемлекеттiк сыйлықтың лауреаты Шерхан Мұртазаның XX ғасырдың 80 жылдары Актөбе ескерткiшiне арнайы келiп, ондағы жүрiп жатқан археологиялық зерттеудiң қаншалықты маңызды екенiн айтып оған қолдау қажеттiгiн жазып, өз пiкiрiн бiлдiргенi ғалымдар мен мамандарға ой салатыны анық. Сонымен Ақтөбедегi (Баласағұндағы) 30 жылдан астам археологиялық зерттеу жұмыстары нәтижесiнде цитадельде, шахристанда және рабадта бай деректерге қол жеткiзiлген. Табылған деректерге негiзделе отырып жазылған мақалалар мен кiтаптардың хронологиясы барынша сарапталған. Нәтижесiнде, бұрынғы Ақтөбенiң тарихи Баласағұн екенi ғылыми негiзiнде дәлелденген. Ал У.Шәлекеновтың «V-ХIII ғасырдағы Баласағұн қаласы» монографиясы бұған дейiн жазылған ғылыми еңбектерден ерекшелiктерi бар. Профессор У.Х.Шәлекенов өзiнiң монографиясында Баласағұн қаласының негiзiн салуда перзенттерi қатысқаны туралы деректер келтiрген, олардың iшiнде ежелден отырықшы өмiр сүрген оғыз тайпалары болғанын ерекше айтады. Әсiресе «алты алаш» сөзiнiң семантикасы туралы пiкiр айтылғанмен, оның ғылыми анықтамасы жеткiлiктi зерттелмегенiн ескередi. Монографияда « ұғымы Бiлге қаған, Күлтегiн және Тоныкөктердiң басқарып тұрған кезiнде пайда болғандығы туралы болжам жасайды. Монографияда Бiлге қаған мәтiнiнде бар «, немесе алты кiшi хандықтың ордасының атаулары зерттелiнедi. Ал кiшi ордаларды « (alacu) деп атау ғасырлар бойы халық арасында қалыптасып, XI ғасырдың басында хатқа түсiрiлгенi ескерiледi. Тарихи деректер бойынша түркiлер қағанат орталығын Орда деп атаса, хандардың орталығын «алачу» деп атаған екен. «Олай болса, – деп қорытындылайды У.Х.Шәлекенов, – байырғы түркiлерiнiң осы алты тайпасы кейiн «алты алаш» атанып, күнi бүгiнге дейiн халық жадында сақталып қалған. Бұл атау Еуразия кұрылығындағы ұлы дала көшпелiлерiнiң ұранына айналған, бүкiл бүтiн оғыз, қыпшақ, қарлұқ, басмыл, он-оқ түркештердiң кейiнгi ұрпағы – қазақ халқының ұранына айналған». (71 б.) Оғыздар қалаларының тарихын жеке қарау арқылы да автор көптеген жаңалықтарға жол ашып берген. Ұзақ жылдар бойына тарих ғылымында үстемдiк еткен түркiлер туралы айтылған евроцентристердiң пiкiрлерiнiң жалған екенiн жазба және археологиялық зерттеулердiң материалдарын кеңiнен пайдалану арқылы әшкерелейдi: «Түркiлер ежелден шетiнен көшпелi болмаған, - деп жазады автор. – Олардың отырықшы мәдениетiнiң орталықтары болған үлкендi-кiшiлi қалалары, тұрақты мекендерi өздерi ерте заманнан бастап, Тұран өлкесiнде салғандағы аты аңызға айналған, тегi түркi Афрасиабпен байланысты екендiгi тарихи деректерде кең көлемде суреттелген. Афрасиаб туралы иран, араб, түркi тiлдес әдебиеттерде көп жазылған...» (75 б). Баласағұнның iрi мәдени орталық болғаны туралы және онда көптеген ғұламалардың өсiп шыққан ұясының бiрi туралы монографияда мағлұматтар берiледi. Олардың iшiнен Абу-Абдаллах Мухаммед Ибн-Мұса әл-Баласағұн ерекше аталады. Деректер бойынша ол Ат-Түрiк деген есiммен белгiлi. Ол ең әуелi Бағдатта оқыған, одан кейiн Шамға (Сирияға), Дамаскiге барып қызмет атқарған. Профессор У.Х.Шәлекенов бұрын белгiлi деректерге сүйене отырып, Афрасиабтық барлық түркiлердiң құрметiне бөленген көсемi болғанын дәлелдейдi. Оның кезiнде салынған қалалар: , Мерв, Термез, Самарқанд (Афрасиаб), Бұхара, , , Пайкент, Ферғана, , Ходжент, Өзкент, Ош, Ташкент, , , , , Испиджаб (Сайрам),Манкент, Құмкент, Саудакент, Бабата, Тараз, Құлан, Мерке, Баласағұн, Аспара, Қарақастек, Алматы, Қойлық, Жаркент, Қашқар және т.б. Бұл қалалардың басым көпшiлiгi Қазақстан жерiне салынған және оларды салған оғыздар. «Тарихта дәлелденген мәселенiң бiрi, оғыздар осы күнгi түркмен, азербайжан, Осман түрiктерiнiң этногенезiне белгiлi үлесiн қосқан тайпа. Олар ертедегi ортағасырда Орталық Азияны мекендеген. Кейiн әртүрлi тарихтың тәлкегiмен оғыздардың бiр бөлiгi батысқа қарай жылжып, жаңа қоныстарға ие болған. Солай болса, олар ертеде отырықшы мәдениетiнiң орталықтарына айналған қалалар салған, әсiресе Ұлы Жiбек жолдарында» (80 б). Монографияның VII тарауында автор Орталық Азия түркiлерiнiң құл иеленушiлiк дәуiрiн зерттейдi. Еуропалық тарихнамалардағы «Түркiлер құл иеленушiлiк қоғамды бастарынан өткермей, алғашқы қауымдық қоғамнан бiрден феодализмге өткен» деген тұжырымдаманы батыл сынға алады. Бұл жерде ғалым барлық өмiрiн түркiлердiң тарихын зерттеуге арнаған Л.Н.Гумилевтың тұжырымдарын қолдайды. Монографияда б.з.б II – б.з. V ғ.ғ. ертедегi сақтардың ұрпақтары қаңлы, Ферғана, Тохаристан құл иеленушiлiк мемлекеттерiнiң болғаны туралы деректердi келтiредi. Әсiресе III-VII ғасырларда қаңлы тайпасының әлем түркiлерiнiң арасында құл иеленушiлiктiң таралуы жан-жақты сарапталған. Мәселен, Амудария мен Сырдария алқаптарында кең көлемде үлкен су жүйелерi құлдардың күшiменен салынғаны туралы деректер келтiрiлген. Профессор бұл ғылыми зерттеуi ұлттық тарихымызға жаңа көзқарас қалыптастыруда қосқан үлесiнiң мол екенiн айтумыз керек Монографияның соңғы тарауында Ұлы Жiбек жолының тарихы да Баласағұн қаласымен тiкелей байланысты екенi жазылған. Және Баласағұн қаласы кешендi зерттелу үшiн оны «Мәдени мұра» бағдарламасына енгiзу туралы ұсыныс жасайды. Баласағұн АлматыТараз тас жолындағы үлкен туристiк орын болатынына автор өзiнiң сенiмiн бiлдiредi. Жалпы монографияда қазақ халқының ұлттық тарихын жазу туралы түйiн жасалыпты. Осыған орай автор бiрнеше ұсыныстар келтiрген, әсiресе тарих мемлекет тiлiнде жазылып, ол «Қазақ халқының тарихы» деп аталынуы керек деген. Ол үшiн жаратылыстану және гуманитарлық ғылым салаларындағы халқымыздың тарихын жаза алатын, ұлттық менталитетi бар мамандардың басын қосып еңбек ету арқылы шешетiн күрделi мәселе екенiн ескертедi. Өйткенi, ғылымның барлық саласының гуманизациялау кезiнде өздерiне ғана тән-тарихының болуы және олардың даму тарихының жиынтығы қазақ халқының азаматтық тарихына енуi керектiгi қазiргi кезеңнiң талабы болып отыр. Сонымен, профессор У.Х.Шәлекеновтың аса құнды монографиялық еңбегiнiң жарық көруi қазақ халқының ұлттық тарихына қосқан үлкен үлесi деп қабылданып, ғалымдар қауымының, қалың оқырмандардың назарында болуына және тиiстi бағасын алатынына сенiм бiлдiргенiмiз орынды болар.
Әдебиеттану
- Б а й п а к о в К. М., О древних городах Суяб и Баласагун, «Вестник АН Каз.ССР», 1976, №1;
- Г о р я ч е в а В. Д., Средневековые городские центры и архитектурные ансамбли Киргизии, Фрунзе, 1982;
- Ш ә л е к е н о в У. Х., Құм басқан қала, А., 1992.
Сыртқы сілтемелер
- http://ardaktylar.kz/persons/balasan-zhsp-has-hazhyb/ Мұрағатталған 1 маусымның 2012 жылы.
- http://www.adebiet.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=6664&Itemid=35(қолжетпейтін сілтеме)
- http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=35&id=1165
- http://mukhanov.ucoz.kz/publ/shu_irini_tarikhy/9-1-0-723
Дереккөздер
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, II том;
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
| Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Balasagun Қarahan memleketinin astanalarynyn biri bolgan ortagasyrlyk kala atauy Zhazba derekterde 10 gasyrdan bastap belgili BalasagunMemleketҚarahan memleketi Қarakytaj memleketiҚazirgi zheri Қyrgyzstan Shu oblysy Tokmak kalasynyn manyҚalanuyX gasyrҚiraldyXIV gasyrҚiralu sebebioba epidemiyasyOrnalasuy42 44 48 s e 75 15 00 sh b 42 74667 s e 75 25000 sh b 42 74667 75 25000 G O Ya Koordinattar 42 44 48 s e 75 15 00 sh b 42 74667 s e 75 25000 sh b 42 74667 75 25000 G O Ya T Balasagun Әl Makdisidin mәlimdeuinshe ol igilikke baj үlken kala bolgan Al Mahmut Қashkari Balasagunnyn nemese degen baska attary bolganyn habarlajdy Zertteushilerdin pikirinshe Balasagun algashkyda 8 gasyr tүrikshe Bekelik bekinis sogdysha Semekne dep atalgan Balasagun turgyndary tүrki zhәne sogdy tilinde sojlegen Қala 1210 zhyly zhengen karakytajlyktardyn kol astyna karajdy 1218 zhyly Shyngys han әskerlerine karsylyksyz berilip Ғabalyk Zhaksy kala dep atalady Shygystanushylar V V Bartold A N Bernshtam M Tynyshbaev Balasagunnyn dәl ornyn anyktauga kүsh saldy Songy kezde Balasagun orny turaly gylymda birneshe pikir kalyptasty Dulatidin kitabynda 16 gasyrdyn 1 zhartysy Dzhu elinde kүmbezi men munarasy gana kalgan kiragan kala orny bar ony zhergilikti halyk Borana dep atajdy delingen Avtor osy zherde kudaj zholyn kugan imam Muhammed Fatih Balasagunidin kabiri bar ekendigi zhajly da habarlajdy Bul derek Balasagunnyn orny osy Borana emes pe degen oj tudyrady Borana Shu onirindegi en үlken eskertkishterdin biri Tokmak kalasynan ontүstikke karaj 15 km zherde Ony 1978 1983 zhyly V D Goryacheva zerttegen Қala ajnalasy tortburyshty korganys dualmen korshalgan Soltүstik zhәne batys kabyrgalarynyn uzyndygy 570 m ontүstik zhagy 600 m al shygys zhagy 500 m 1974 zhyldan ҚazMU arheologtary zhetekshisi U Shәlekenov zerttep zhatkan Shu onirindegi Aktobe dep atalatyn kone kala Balasagunnyn orny degen pikir de kalyptasty Ұsynylyp otyrgan osy kalalardyn kajsysy da 5 13 gasyrlarda damygan orkeniet ortalygy bolgan Balasagun kalasy kajda bolgan Kejingi zhyldary iske asyp zhatkan Mәdeni mura bagdarlamasy egemendi elimizdin әleumettik mәdeni omirine үlken zhanalyktar alyp keldi Solardyn biri belgili tarihshy arheolog zhәne etnolog galym monografiyalyk enbeginin zharyk korui Professor U Shәlekenov ozinin monografiyasynda tarihi derekterge atap ajtkanda 30 zhyl bojy zhinaktalgan kundy arheologiyalyk zhәdigerlerge sүjenip ortagasyrlyk tarihi kala Balasagunnyn turgan zherin anyktap onyn ortagasyrlardagy tүrki memleketterinin әleumettik sayasi ekonomikalyk zhәne mәdeni ortalygy bolganyn dәleldep bergen Monografiyanyn algy sozin zhazgan tarih gylymdarynyn doktory professor akademik Orazak Smagulovtyn pajymdauynsha U Shәlekenov ozinin enbeginde Tүrkesh Saryүjsin Қarluk Қarahan zhәne Қarakytaj Қarakidan siyakty ortagasyrdagy tүrki memleketterinin bas astanasy bolgan Ұly Zhibek zholynyn soltүstik tarmagynda ornalaskan Balasagun kalasynyn tarihy zhan zhakty karastyrylgan U Shәlekenovtyn monografiyasy 8 taraudan turady Kitaptyn birinshi tarauy Balasagun kalasynyn tarihi әdebietterde sәulelenuine arnalgan Monografiyada 1938 1939 zhyldary leningradtyk galym Қyrgyzstandagy Tokmak kalasynyn ontүstik batysynda 8 km kashyktykta ornalaskan ortagasyrlyk Akbeshim kalasynyn ornynda kishigirim kazba zhumystaryn zhүrgizip kolga tүsken azgantaj derekterge sүjenip Akbeshimdi Balasagun dep zhariyalap zhibergenin үlken okinishpen zhazady Shygystanushylardyn gasyrlar bojy dep korytyndylajdy taba almaj zhүrgen Balasagundy taptym dep A N Bernshtam da tarihta sensaciya zhasagan 58 b Ғylymda әsirese arheologiyada sensaciyadan kashyk bolu turaly kagidany kezinde akademik Әlkej Margulannan estip ony gylymi zhumysta basshylykka algany belgili Ogan dәlel retinde U Shәlekenov gulama zhinagan derekter bojynsha ozinin gylymi tuzhyrymyn zhazyp tekshelep kagaz papkalaryna salyp koya beretinin bajkajdy eken Siz osy subekterdi kүnbe kүn tynymsyz zhazyp olardy bastyrmajsyz ba degenimde Әlkej Margulan kop kidirmej ak zhinagan derekterdi gylymi negizde zhazyp kaldyru Қolzhazbamdy kejin shygaryp alasyzdar goj degeni esimnen ketpejdi dep zhazady 30 bet 1974 zhyly Zhambyl oblysynyn Shu audanyndagy Aktobe konysyn U H Shәlekenov bastagan top bastap arnajy kazgan kezde kүtpegen zherden kelip eskertkishpen zhan zhakty tanysyp onyn tarihi Balasagun boluyn algash bolzhap ajtkan da Әlkej Margulan eken Sol zhyly Қazak memlekettik universitetinde arheologiya zhәne etnologiya kafedrasynyn arheolog mamandary studenttermen birlesip kazba zhumysyn ortagasyrlyk Aktobede Balasagun otkizedi Ony tarih fakultetinin studentterinin arheologiyalyk bazasyna ajnaldyru үshin en aldymen eskertkishtin zhanynan universitet zhүz oryndyk turakty zhatakhana salady Әr zhyly koptegen tarihshylar sol zherde tәzhiribeden 30 zhyldan astam otip kele zhatkany kop nәrseni angartady Professor U Shәlekenov arheologiyalyk zertteu zhumysyna kamkorshy bolgan azamattar men mamandardyn da esimin atajdy Solardyn ishinde universitet rektory bolgan belgili galym Өmirbek Zholdasbekovke үlken rizashylygyn bildiredi Әsirese esimi halkymyzga belgili Қazakstan Halyk zhazushysy Memlekettik syjlyktyn laureaty Sherhan Murtazanyn XX gasyrdyn 80 zhyldary Aktobe eskertkishine arnajy kelip ondagy zhүrip zhatkan arheologiyalyk zertteudin kanshalykty manyzdy ekenin ajtyp ogan koldau kazhettigin zhazyp oz pikirin bildirgeni galymdar men mamandarga oj salatyny anyk Sonymen Aktobedegi Balasagundagy 30 zhyldan astam arheologiyalyk zertteu zhumystary nәtizhesinde citadelde shahristanda zhәne rabadta baj derekterge kol zhetkizilgen Tabylgan derekterge negizdele otyryp zhazylgan makalalar men kitaptardyn hronologiyasy barynsha saraptalgan Nәtizhesinde buryngy Aktobenin tarihi Balasagun ekeni gylymi negizinde dәleldengen Al U Shәlekenovtyn V HIII gasyrdagy Balasagun kalasy monografiyasy bugan dejin zhazylgan gylymi enbekterden erekshelikteri bar Professor U H Shәlekenov ozinin monografiyasynda Balasagun kalasynyn negizin saluda perzentteri katyskany turaly derekter keltirgen olardyn ishinde ezhelden otyrykshy omir sүrgen ogyz tajpalary bolganyn erekshe ajtady Әsirese alty alash sozinin semantikasy turaly pikir ajtylganmen onyn gylymi anyktamasy zhetkilikti zerttelmegenin eskeredi Monografiyada ugymy Bilge kagan Kүltegin zhәne Tonykokterdin baskaryp turgan kezinde pajda bolgandygy turaly bolzham zhasajdy Monografiyada Bilge kagan mәtininde bar nemese alty kishi handyktyn ordasynyn ataulary zerttelinedi Al kishi ordalardy alacu dep atau gasyrlar bojy halyk arasynda kalyptasyp XI gasyrdyn basynda hatka tүsirilgeni eskeriledi Tarihi derekter bojynsha tүrkiler kaganat ortalygyn Orda dep atasa handardyn ortalygyn alachu dep atagan eken Olaj bolsa dep korytyndylajdy U H Shәlekenov bajyrgy tүrkilerinin osy alty tajpasy kejin alty alash atanyp kүni bүginge dejin halyk zhadynda saktalyp kalgan Bul atau Euraziya kurylygyndagy uly dala koshpelilerinin uranyna ajnalgan bүkil bүtin ogyz kypshak karluk basmyl on ok tүrkeshterdin kejingi urpagy kazak halkynyn uranyna ajnalgan 71 b Ogyzdar kalalarynyn tarihyn zheke karau arkyly da avtor koptegen zhanalyktarga zhol ashyp bergen Ұzak zhyldar bojyna tarih gylymynda үstemdik etken tүrkiler turaly ajtylgan evrocentristerdin pikirlerinin zhalgan ekenin zhazba zhәne arheologiyalyk zertteulerdin materialdaryn keninen pajdalanu arkyly әshkerelejdi Tүrkiler ezhelden shetinen koshpeli bolmagan dep zhazady avtor Olardyn otyrykshy mәdenietinin ortalyktary bolgan үlkendi kishili kalalary turakty mekenderi ozderi erte zamannan bastap Turan olkesinde salgandagy aty anyzga ajnalgan tegi tүrki Afrasiabpen bajlanysty ekendigi tarihi derekterde ken kolemde surettelgen Afrasiab turaly iran arab tүrki tildes әdebietterde kop zhazylgan 75 b Balasagunnyn iri mәdeni ortalyk bolgany turaly zhәne onda koptegen gulamalardyn osip shykkan uyasynyn biri turaly monografiyada maglumattar beriledi Olardyn ishinen Abu Abdallah Muhammed Ibn Musa әl Balasagun erekshe atalady Derekter bojynsha ol At Tүrik degen esimmen belgili Ol en әueli Bagdatta okygan odan kejin Shamga Siriyaga Damaskige baryp kyzmet atkargan Professor U H Shәlekenov buryn belgili derekterge sүjene otyryp Afrasiabtyk barlyk tүrkilerdin kurmetine bolengen kosemi bolganyn dәleldejdi Onyn kezinde salyngan kalalar Merv Termez Samarkand Afrasiab Buhara Pajkent Fergana Hodzhent Өzkent Osh Tashkent Ispidzhab Sajram Mankent Қumkent Saudakent Babata Taraz Қulan Merke Balasagun Aspara Қarakastek Almaty Қojlyk Zharkent Қashkar zhәne t b Bul kalalardyn basym kopshiligi Қazakstan zherine salyngan zhәne olardy salgan ogyzdar Tarihta dәleldengen mәselenin biri ogyzdar osy kүngi tүrkmen azerbajzhan Osman tүrikterinin etnogenezine belgili үlesin koskan tajpa Olar ertedegi ortagasyrda Ortalyk Aziyany mekendegen Kejin әrtүrli tarihtyn tәlkegimen ogyzdardyn bir boligi batyska karaj zhylzhyp zhana konystarga ie bolgan Solaj bolsa olar ertede otyrykshy mәdenietinin ortalyktaryna ajnalgan kalalar salgan әsirese Ұly Zhibek zholdarynda 80 b Monografiyanyn VII tarauynda avtor Ortalyk Aziya tүrkilerinin kul ielenushilik dәuirin zerttejdi Europalyk tarihnamalardagy Tүrkiler kul ielenushilik kogamdy bastarynan otkermej algashky kauymdyk kogamnan birden feodalizmge otken degen tuzhyrymdamany batyl synga alady Bul zherde galym barlyk omirin tүrkilerdin tarihyn zertteuge arnagan L N Gumilevtyn tuzhyrymdaryn koldajdy Monografiyada b z b II b z V g g ertedegi saktardyn urpaktary kanly Fergana Toharistan kul ielenushilik memleketterinin bolgany turaly derekterdi keltiredi Әsirese III VII gasyrlarda kanly tajpasynyn әlem tүrkilerinin arasynda kul ielenushiliktin taraluy zhan zhakty saraptalgan Mәselen Amudariya men Syrdariya alkaptarynda ken kolemde үlken su zhүjeleri kuldardyn kүshimenen salyngany turaly derekter keltirilgen Professor bul gylymi zertteui ulttyk tarihymyzga zhana kozkaras kalyptastyruda koskan үlesinin mol ekenin ajtumyz kerek Monografiyanyn songy tarauynda Ұly Zhibek zholynyn tarihy da Balasagun kalasymen tikelej bajlanysty ekeni zhazylgan Zhәne Balasagun kalasy keshendi zerttelu үshin ony Mәdeni mura bagdarlamasyna engizu turaly usynys zhasajdy Balasagun AlmatyTaraz tas zholyndagy үlken turistik oryn bolatynyna avtor ozinin senimin bildiredi Zhalpy monografiyada kazak halkynyn ulttyk tarihyn zhazu turaly tүjin zhasalypty Osygan oraj avtor birneshe usynystar keltirgen әsirese tarih memleket tilinde zhazylyp ol Қazak halkynyn tarihy dep atalynuy kerek degen Ol үshin zharatylystanu zhәne gumanitarlyk gylym salalaryndagy halkymyzdyn tarihyn zhaza alatyn ulttyk mentaliteti bar mamandardyn basyn kosyp enbek etu arkyly sheshetin kүrdeli mәsele ekenin eskertedi Өjtkeni gylymnyn barlyk salasynyn gumanizaciyalau kezinde ozderine gana tәn tarihynyn boluy zhәne olardyn damu tarihynyn zhiyntygy kazak halkynyn azamattyk tarihyna enui kerektigi kazirgi kezennin talaby bolyp otyr Sonymen professor U H Shәlekenovtyn asa kundy monografiyalyk enbeginin zharyk korui kazak halkynyn ulttyk tarihyna koskan үlken үlesi dep kabyldanyp galymdar kauymynyn kalyn okyrmandardyn nazarynda boluyna zhәne tiisti bagasyn alatynyna senim bildirgenimiz oryndy bolar ӘdebiettanuB a j p a k o v K M O drevnih gorodah Suyab i Balasagun Vestnik AN Kaz SSR 1976 1 G o r ya ch e v a V D Srednevekovye gorodskie centry i arhitekturnye ansambli Kirgizii Frunze 1982 Sh ә l e k e n o v U H Қum baskan kala A 1992 Syrtky siltemelerhttp ardaktylar kz persons balasan zhsp has hazhyb Muragattalgan 1 mausymnyn 2012 zhyly http www adebiet kz index php option com content amp task view amp id 6664 amp Itemid 35 kolzhetpejtin silteme http www turkystan kz page php page id 35 amp id 1165 http mukhanov ucoz kz publ shu irini tarikhy 9 1 0 723Derekkozder Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 II tom Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet