Мерке

Мерке, Меркі – ортағасырлық қалашық орны.

Меркі ауданы

Жамбыл облысы, Мерке ауданы, Мерке ауылының батыс жағында, Алматы – Тараз автодаңғылының солтүстігіне қарай орналасқан. 1893 – 94 жылдары В. В. Бартольд экспедиясы, 1936 жылы Жетісу археологиялық экспедициясы (жетекшісі А. Н. Бернштам), 1964 жылы Жетісу археологиялық экспедициясының Луговой отряды қазба жұмыстарын жүргізген. 1986–87 жылдары Меркені Қазақ КСР тарихи және мәдени ескерткіштер жылнамасының археологиялық экспедиция зерттеген. Бұл Жетісуда ортағасырлық атауын сақтап қалған аздаған қалашықтардың бірі. Мирки қаласы 7 ғасырдан бастап белгілі. Ол 9–10 ғасырлардағы Кудам мен Ибн Хордадбехтің жолжазбаларында үлкен елді мекен деп аталып өтеді. Қалаға неғұрлым дәл сипаттама берген әл-Макдиси «Мирки – орташа аумақты, бекемделген, ішкі қамалы бар қала» деген. Меркенің орталықтағы қираған орны шығыстан батысқа қарай созылған төртбұрышты төбешік. Солтүстік жағы 380 м, шығысы 275 м, батысы 250 м. Қаланың оңтүстік-батыс бөлігінде ішкі қамалдың қалдықтары көтеріңкі көрінеді. Ол ішкі қаладан қазіргі кезде мүжіліп, шымға айналған биіктігі 1,5–2 м қорған дуалмен бөлінген. Қабырға бұрыштары дөңгелек мұнаралармен күшейтілген, ішкі қалаға кіре берісте оңтүстік-батыс бұрышынан тұрғызылған тағы да екі мұнара тұр. Ішкі қамалдың іш жағы 11075 м төртбұрыш алаң тәрізді. Оның беткі қабатында әр түрлі үлгідегі және көлемдегі алуан құрылыстардың қалдықтары дөңестеніп жатыр. Ішкі қамалдың батыс қабырғасының ортасына қарай ішкі қамал алаңының жалпы бетінен 4,5 м биіктіктегі тікбұрыш үлгісіндегі төбе жалғасқан. Оның жоғарғы қабатында ауданы 17х10 м жалпақ алаңқай бар. Жоғарғы жағында, жинақталған қарашірік астында көмір түйіршіктерінің дағы бар алтын түстес қабат та бар. Одан төменгі терең қабатта 38х38х8 см көлемдегі күйдірілмеген кірпіштен тұрғызылған қабырғаның қалдығы аршылды. Қабырғаның негізі қоқыс астында қалған. Осы жерден, сондай-ақ шикі кезінде саусақпен белгі салынған көл. 25х25х5 см төртбұрышты күйген кірпіштен төселген еден аумағы анықталды. Қабырға мен еденнің арасы бос ұнтақ, күл қалдықтарымен, ағаш көмірінің түйіршіктерімен толтырылған. Үйінді арасында күйдірілген кірпіш сынықтары мен қыш қалдықтары ұшырасады. Жылтырақ жасыл және қоңыр түстес шыны тәрізді қорытпамен қапталған шамдал-шырақ сынықтары, түбінде айдарлы жапырақша белгісі мен жиегінде әріптері бар әшекей-бедерлі тостағандар қалашықтың ең жоғ. мәдени қатпарын 11–12 ғасырларға жатқызуға мүмкіндік береді. Үйінділерде өзеннің малтатастары мен күйдірілмеген кірпіш сынықтары көп кездеседі. Бұл қабаттың оң жақ бұрышында 3,5 м тереңдікте иленген балшық қабырғасының ізі анық байқалады. Оның табанының деңгейінде алебастр әгінің ақ түйіршігі, ұсақталған сабан қосылған балшық сылақ пен ұсақ көмір түйіршіктері бар қабаттың бөлігі табылды. Қазба жұмысы кезінде көптеген көзелер, темір пышақ сынықтары, қоладан, шыныдан, тастан жасалған әшекей бұйымдар және ауыл шаруашылығына пайдаланылатын жабдықтар табылды. Алынған материалдарға қарағанда қаланы адамдар 7–13 ғасырларда мекен еткен.

Меркі тарихы

Мерке — б.д.д. (бұдан әрі Меркі) Қытай патшалығын бағындырып, салық салып, үстемдік жүргізген, Ұлы Қытай қорғанын салуға мәжбүр еткен сақ, ғұн тайпаларының ішіндегі бір үлкен тайпаның аты. Тарихта осы ғұнның бір үлкен тайпасы асқар Алатаудың бауырына Іле бойынан Меркі жеріне дейін мекендеген. Сондықтан да Талғардың үстінде үш Меркі, қазіргі Меркі ауданының жерін, өзенін, тауын Меркі дейді.

Сақ, ғұндардан кейін бұл жерді үйсін ұрпақтары билеген. Үйсіннің 35-ші ұрпағы Меркі батыр — жерін, елін қорғап, халқын ұлан-асыр байлыққа бөлеп, бақытты өмір сүргізген.

Меркі орта ғасырдан Ұлы Жібек жолы бойында үлкен сауда орнына айналған көне шаһар екендігі тарихтан белгілі. Біздің жыл санауымызға дейінгі ІІІ ғасырда көптеген деректерде ежелгі Меркі жерін батыс Қарлұқ тайпалары мекендегені айтылады. «Қарлұқтар – ежелгі түріктер» — деп жазады Ибн әл-Фахих «Китабахтар әл бұлданның» 166 бетінде. Сондай-ақ Қазақ КСР тарихының І томында «Қарлұқтар Тараздың шығыс жағында мекендеді. Мұнда олардың қарауында Құлан, Мирки қалалары болды» делінген.

Меркі туралы 1716 жылы парсы тілінде жазылған «Қырғыз хандарының тарихында» былай делінген: «Бұл мекен жай ескі қала Тараздан шыққын жол бойында орналасқан. Аспара қамалынан 15–16 шақырымда Меркі елді мекені бар. Қала кішігірім өзен бойындағы биік төбеге орналасқан. Мешіті, керуен сарайы, жақсы базары бар…» Керуендер негізінен Жаркент пен Бұқарадан, Түркістаннан тоқтайды. Қала жасыл желекке бөленген. Бұған қарап Меркі жерін тек Қарлұқтар мекендеген ұғым тумаса керек. Оғыздар, қимақтар, соғдылар өмір сүрген. Табиғаттың таңғажайып көрікті жерінде орналасқан алтын бесік – туған жерімізді, түгін тартсаң майы шығатын мекен жайды ата-бабалырымыз дұрыс таңдап алғаны көрініп тұр. Бұл өлкеде ақбас қарлы шыңдары, аспанмен таласқан тау жоталары мен жүзген басқан құмды аймағы мен көгілдір кішігірім көлдері бар, қасиетті де киелі өлкенің шипалық сауықтыру аймағы екенін Республика жұртшылығы жақсы біледі.

Меркі қазан революциясына дейін сауда тасымалдау орны ретінде ауруханасы, пошта, бастауыш мектебі бар ауыл еді. Әкімшілік учаскесінің орталығын пристав басқаратын. Учаскеде Меркі, Қарақыстақ, Қорағаты, Аспара болыстары болды.

1916 жылығы 13 шілдедегі патша үкіметінің қазақ–қырғыз жастарын майданға алу жөніндегі жарлығы кедей – шаруалардың наразылығын туғызды. Осы тұста Ақкөз Қосанов басқарған Ұлт азаттық көтеріліс басталды. Осы көтеріліске қатысушыларға Меркілік жас өскін кайраткерлер — «Қазақ–қырғыз жастары революциялық одағының» мүшелері Тұрар Рысқұлов, Қабылбек Сармолдаев, Мақсұт Жылысбаев, Ысқақ Әсімов саяси жетекшілік жасады.

1917 жылы Әулиеата уезінде Кенес үкіметі орнап, болыс атқару комиттері жанынан коммунистік ұялар құрыла бастады.

1928 жылы 3 қыркүйекте ВЦИК-тің шешімімен Меркі ауданы құрылды. Аудындық партия комитетінің алғашқы бірінші хатшысы Таджин, аудандық атқару комитетінің төрағасы Ш. Омаров, аудандық комсомол комитетінің бірінші хатшысы Оморходжаев болды.

1928–1929 жылдары Меркіде ұжымдастыру жұмыстары жүргізілді. 1929 жылы «Қызыл шығыс», «Қызыл интернационал», «Кеңес», «Қызыл еңбек» және басқа ауылшаруашылығы артельдері, яғни 31 ұжымдар ұйымдастырылды. 1930 жылдары Меркі қызылша кеңшары құрылды.

1932 жылы Меркі қант зауытының іргетасы қаланып, 1934 жылы 12 ақпанда пайдалануға берілді. Қант зауытының бірінші директоры К. А. Череватенко, одан кейін А. Я. Сенкеевич жетекшілік етті. Зауыт сол жылдардан бастап тоқтаусыз жұмыс істеп Меркі, Қордай, қазіргі Т. Рысқұлов аудандарында өндірілген қант қызылшасын өңдеп, халық тұтынатын шекер шығарып келді. 1990 жылдары бұл ірі кәсіпорын еліміздегі тоқыраудың салдарынан 7-ға жылға жуық уақыт тоқтап қалды. Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың салихалы саясатының арқасында тоқтап тұрған ірі кәсіпорындар қайта жұмыс істей бастағанда Меркі қант зауыты да заман ағымына қарай – 2003 жылы өз жұмысын қайта бастады. Қазір мұнда 800-ге тарта адам жұмыспен қамтылып, тәулігіне 500 тонна шетелдік сары шекерді қайта өңдеуден шығарады.

Қазіргі май ірімшік зауыты алғаш «Союз молоко» атымен құрылып, жұмыс істеді. Оның бірінші директоры Акрамов деген азамат болған.

1932 жылы Меркіде алғаш рет дыбысы жоқ, 1936 жылы дыбысы бар кино көрсетіле бастады.

1896 жылы Меркіде қазақ-өзбек мектебі болған.

1934 жылы қазіргі Меркі астық қабылдау мекемесі құрылды.

1923 жылы «Тұтыну кооперациясының несиелік серіктестігі» құрылды.

1934 жылы 15 қыркүйекте аудандық партия комитеті мен аудандық атқару комитетінің органы «Сталин жолы» газеті шыға бастады. Оның алғашқы редакторы Ш. Зайнуллин болды. Бұл газеттің атауы 1955 жылы «Коммунизм туы», «Знамя коммунизма» болып екі тілде шығарыла бастады. Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін газеттің атауы тағы да өзгертіліп 1991 жылдан бері «Меркі тынысы» деп аталады.

1939 жылы Меркі әскери комиссияараты ұйымдастырылды.

1939 жылы 14 қыркүйекте Меркіде Ақтоған, Жаңатұрмыс, Жаңатоған, Мыңқазан, Кеңес, Қызыл таң, Қызыл октябрь, Ленин жолы, Меркі орыс, Меркі өзбек, Ново-Воскресеновка, Тәтті, Қызыл интернационал ауылдық поселкелік округтер құрылды.

1947 жылы Аспара ГЭС-і, 1956 жылы Меркі ГЭС-і салынды.

1941 жылы 22 маусымда Ұлы Отан соғысы басталып, ауданнан майданға 12 мың адам аттанды, соның ішінде 17 әйелдер бар еді. 2027 меркілік Отан қорғау жолында майданда қаза болды. Көптеген жерлес майдангерлер майдан даласында көрсеткен ерліктері үшін бірнеше ордендер мен медальдарға ие болды. Үш адам Кеңес Одағының Батыры атағын алды. Олар П. Е. Толстов, В. И. Савва, С. А. Ларионов еді.

Соғыс кезінде «Большевик» ұжым шары қант қылшасы мен астықтан мол өнім жинап, тапқан қаражатқа әскери ұшақ сатып алып майданға жіберді. «Кеңес» ұжымшары мемлекеттік банкіге 60 мың сом аударып, майдангер жауынгерлер үшін танкі жасатты. Самайын ақ шалған қарттар мен жас балалар, ақ жаулықты аналар уақытпен санаспай күндіз түні еңбек етті. Жоғарыда атап өткеніміздей Ұлы Отан соғысына ауданымыздан 12 мыңға жуық адам аттанып, олардың көпшілігі алғашқы кезеңде Брест қамалын қорғауға қатысты. Сол сияқты Панфилов дивизиясының құрамында болып, сол кездегі астанамыз Мәскеу түбінде кеудісін от пен отққа тосқан аласапыран шайқаста үлкен ерлік көрсетті. Ленинград блокадасынның қанды қырғынын бастан кешті. Ұлы Отан соғысына күтпеген бетбұрыс жасалған Сталинград шайқасында от-жалын ортасында жүрді, Украйна мен Белоруссия майдандарына қатысып, Днепр үшін болған ұрыста үлкен ерлік көрсетті, Киев пен Минск қалаларын жаудан босатып, Польша, Вергрия, Чехословакия, Югославия, Болгария жерлерін неміс басқыншыларынан азат етті. Меркілік майдангерлер арасында 1945 жылы 9 мамырдағы Ұлы Жеңісті Берлінде қарсы алғандар бар екенін мақтаныш етеміз. Жерлес майдангерлер туған жерге кеудесі толы ордендер мен медальдармен оралып, тылдағылар оларды айырықша қуанышпен қарсы алды. Алапат соғыс кездерінде нұрлы болашағымыз үшін жан беріп, жан алысқан, батырлық пен қайсарлықтың нағыз үлгісін көрсетіп жауды жер жастандырған, сөйтіп мерейі үстем боп елге аман есен оралған, бірнеше ордендер мен медальдардың иегері атанған Үмбетов Оспан, Ыдырысов Қайсарбай, Айнақұлов Әбдез, Нарматов Артықбай, Хасенов Шамар, Дүйсенов Қаламбай, Есікбаев Ақмолда, Қозыбағаров Дәуіт, Горащенко Алексей Елесеевич, Черноков Петр Павлович, Аманбайев Өміралы, Миралиев Балтабай, Медетбеков Өмірбек, Қаныбетов Спан, Шырышбаев Алпысбай және тағы басқа көптеген ағаларымыздың есімдерін құрметпен атауға болады. Аллатағала майдан даласынан қайтпай қалған әкелеріміздің, ағаларымыздың көзіндей болған осы бір соғыс ардагерлері ағаларымыздың есімі ұрпақтан-ұрпаққа жалғаса түсетіні анық.

Соғыстан кейінгі жылдары экономикасы құлдыраған шаруашылықтар еңсесін қайта көтере бастады. Олардың басы-қасында өз ісін жетік білетін жетекші басшылар болды.

Жоғарыда атап өткеніміздей негізі 1923 жылы қаланған «Тұтыну кооперациясының несиелік серктестігі» жыл өткен сайын дами түсті. Кейіннен аудандық тұтынушылар Одағы болып құрылған бұл мекемені 1950- жылдары И. М. Черкис төраға болып келгенде қатты дамыды. Меркінің сауда мекекмелері Республика, Одақ көлемінде тауар айналымының жоғары көрсеткіштеріне қол жеткізді. Бірнеше мәрте Одақтың, Республиканың ауыспалы Қызыл Туына ие болды. 1960–1980 жылдары И. М. Черкистің басшылығымен Меркі өңіріне үлкен-кішісі бар 109 дүкен салынды. Оның ішінде үш қабатты «Меркі әмбебап» дүкені, «Қазақстан» мейрамханасы «Балалар әлемі» дүкені және тағы басқа сауда орындары ашылды. 1958 жылы қызылша мен астықтан аудан еңбеккерлері мол өнім алғаны үшін көптеген еңбек адамдарына КСРО жоғарғы Кеңесі Призидиумының шешімімен Социалистік Еңбек Ері атағы берілді. 1950 жылдары ұсақ шаруашылықтар ірілендіріліп, 8 ұжымшар, 7 кеңшар құрылды.

1954 жылы Аспара кеңшары, 1956 жылы Ойтал мал бордақылау кеңшары ұйымдастырылды.

1950–1960 жылдары ірілендірілген шаруашылықтардың экономикасы жыл өткен сайын жақсара түсті. Өйткені бұл шаруашылықтарды өз ісін сүйіп атқаратын, жетік білетін басшылар жетекшілік етті. Атап айтқанда О. Үмбетов, Н. С. Хегай, Б. Қырғызбаев; Н. Торғаев, В. Мельниченко, В. Пономаренко, Б. Штанг, Қ. Көксалов, Қ. Ыдырысов, А. Нарматов, М. К. Шандаренко, А. Әспетов, Ә. Әбесов басшылық жасаған тұста шаруашылықтардың экономикасы шарықтады десек артық айтқандық болмас.

Меркі аудандық партия комитетінің бірінші хашылары А. Асқаров, Қ. Жүндібаев, Р. Медеулов, Ә. Исмайлов, Н. Торғаев, Р. Асадуллин, Е. Сауранбаев, А. Шупта, Қ. Баймағамбетов, аудан әкімдері Ө. Қырғызбаев, Ә. Жолшыбеков, Т. Мүсіралиев, Б. Сауранбаев, С. Громов, Б. Қарашолақовтар өзіндік үлес қосқандықтарын айта кеткен жөн.

Ауданда жыл өткен сайын халықққа мәдени-тұрмыстық қызмет көрсету жақсара түсті. Оқу-ағарту, денсаулық сақтау жұмыстары да жаңа талапқа сай жолға қойылды. Елді мекендерді айтпағанның өзінде аудан орталығында 6 орта мектеп, 3-4 қабатты орталық аурухана 2 қабатты Мәдениет үйі, балалар мен жасөспірімдердің «Үміт» сарайы, аудандық орталық мұражай, А. Асқаров атындағы стадион, демалыс саябағы. Орталық аудандық кітапхана, тұрмыс қажетін өтеу үйі тұрақты жұмыс істеп келді. Кезінде, «Меркі әуендері» ұлттық этнографиялық халық аспаптар ансамбілі Португалияның Санте-Ремо қаласында бүкіл дүниежүзілік байқауға қатысып жүлдегер атанды. Бұл өнер ұжымы сондай-ақ Франция, Швецария, Италия елдеріне гастрольдік сапарға шығып, әлемдік өнер сүйер қауымының қошеметіне бөленді.

Еліміз Мемлекет өміріндегі ең қиын қалыптасу кезеңінен сүрінбей өтті. Қазіргі шақта аудан еңбеккерлері азық-түлік молшылығын жасау үшін мал шаруашылығы мен егін шаруашылығына баса көңіл бөлінуде. Нарық заманында өнеркәсіп орындарын тиімді пайдалану қазіргі басты мақсат болып отыр. Кіріс пен шығысқа баса назар аударылып, ішкі резервтерді дұрыс пайдалану нәтижесінде «Меркі май-ірімшік» зауыты өз өнімдерін сапалы шығарудың нәтижесінде Республика, халықаралық байқауларда жүлделі орындарға ие болып жүр. Атап айтқанда өткен жылы бұл кәсіпорын алты бірдей алтын медальға ие болды. Қазіргі шақта «Меркі май-ірімшік» зауытының өнімі 70 мемлекетке сатылады.

Ауданда шағын бизнесті дамыту барысында елді мекендерде жанар-жағар май құю станциялары пайдалануға берілді.

Қазір «Айсұлу» ЖШС, «Буахан» фирмасы, «Зико» шағын кәсіпорындары, М. Несіпбаев жетекшілік ететін «АР-АС» асыл тұқымды жылқы зауыты, жақында ғана пайдалануға берілген Меркі спирт зауыты, Б. Мырзабаев басшылық еткен “Мекамадин-Интеграция” ЖШС заман талабына қарай жұмыс істеуде.

Меркі өңірінен ғылым мен өнер қайраткерлері көптеп шыққан. Олардың арасында КСРО жазушылар Одағының мүшесі, ақын Рахымбай Құлбаев, Сорос сыйлығының иегері физика – математика ғылымдарының докторы, Қарағандыдағы қолданбалы математика институтының директоры болған Төленді Мұстафин, Өсбекстан Ғылым Академиясының академигі, Лениндік сыйлықтың иегері, биология ғылымының докторы Ялхын Хамматұлы Тұрақұлов, формацевт ғылымының докторы Илхам Исқақұлы Исқақов, филология ғылымының докторлары, профессорлары ҚазМУ-дің журналистика факультетінде 16 жыл декан болған Темірбек Қожакеев, ҚазМУ-дің проректоры Намазалы Омашов, медецина ғылымының докторы Төлеген Егембердиев, Қазақстан Республикасы ұлттық ғылым академиясының коореспондент мүшесі, медецина ғылымының докторы Мустафа Рысұлы, физика–математика ғылымының докторлары Есен Қалметұлы Әлібаев, Берік Бәкірбаев, тарих ғылымының докторы Сырғалбай Нарматов, сазгер Дүнгенбай Ботпаев, Қазақстан халық әртісі Гүлжан Әспетова, Қазақстан және Қырғызстанның еңбек сіңірген халық әртісі Алтынбек Қоразбаев, Мәкен Райысқанова, Бағдат Сәмединова, Қазақстан жазушылар одағының мүшесі Шырын Мамасерікова және басқалар ауданымыздың мақтаныштары.

Меркіден шыққан ел басқарған Мемлекет және қоғам қайраткерлері, облыс, аудан басшылары да аз емес. Кезінде, Қазақстан Үкіметін басқарған Министрлер Кеңесінің төрағасы Мәсімхан Бейсебаев, Қазақстан Компартиясы Саяси Бюросының мүшесі болған Жамбыл, Алматы, Шымкент облыстарының бірінші хатшысы болған Асанбай Асқаров, Алматы облысы, Іле ауданының бірінші хатшысы болған Бекболат Бірбаев, Тұрар Рысқұловтың сенімді серігі атанған Шелек аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы, Алматы облыстық партия комитетінің ұйымдастыру — партиялық бөлімінің меңгерушісі болған Бекей Байғанаев, Қазақстан Республикасының коммуникация және көлік министрі қызметін атқарған Серік Бүркітбаев, Қазақстан Республикасының Ішкі Істер Министрі Бауыржан Мұхамеджанов, Республикаға танымал «Сымбат» Академиясының Президенті Сабыркүл Асанова, Жамбыл облыстық партия комитеті хатшысы болаған Әлмұхан Исақов Меркі жерінде өсіп-өніп, ел жұртына қызмет атқарған азаматтар. Ауылшаруашылығы өнімдерін өндіруде мол жетістіктерге жеткені үшін Социалистік Еңбек Ері атағына ие болған Совет Рахимов, Тамара Абдуллаева, СССР Жоғарғы Кеңесіне екі мәрте депутат болып сайланаған қызылшашылар звеносының жетекшісі Тұрсын Байназарова, Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің депутаты болған Жамал Омарова, Ханшайым Омаровалардың есімін ілтипатпен атап өтуге болады.

Қазақстан Мемлекеттік сыйлығына ие болған Галина Асташкина №74 мехколонна эксковаторшысы Александр Шекера, қызылшашы Бүбісара Мұхамедиева, Бүкіл Одақтық Паша Ангелина атындағы жүлденің иегері, механизатор Күләйша Қалдарбаева, Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығының иегері механизатор Жеңіспек Манатовтардың есімдері ауылшаруашылық саласында ұмытылмастай белгі болып қала береді.

Меркі ауданының өсіп-өркендеуіне қомақты үлес қосқан, осы ауданнан шыққан 54 Социалистік Еңбек Ері бар. Олардың қатарында Асанбай Асқаров, Байжүніс Көкебаев, Лев Давыдович Шихваргер, Иван Павлович Ращупкин, Аманжол Тұрғынбаев, Оңалбай Келдеубаев, Советбек Рахымов, Ошақбай Ыбраймов, Рзабай Шаңбаев, Тамара Абдуллаева және тағы басқалар.

Меркі ауданы соңғы жылдары өзінің бұрынғы атақ-даңқын қайтадан қалпына келтіру үшін көрікті, сәулетті елді мекенге айналуда. Аудан орталығында және елді мекендерде жыл сайын жаңа құрылыстар бой түзеп, сәндене түсуде. Меркіге кіре-беріс жердегі «Меркі қақпасы» келген қонақтарға «қош келіпсіздер» дегендей ерекше бір сезім тудырғандай болады.

Бүгіндері, яғни соңғы жылдары аудан орталығы мен елді мекендерде біраз құрылыс жұмыстары жүргізілді. Атап айтқанда «Қарға батыр» ауылында орта мектеп, «Меркі» қонақ үйі жанындағы дарынды балалар оқитын мектеп, Савва мектеп интернатында 200 орындық асхана, көптен бері істен шығып, тұрғындардың, әсіресе оқушылардың жүріп тұруын қиындатып келген, Меркі өзенінің бойындағы көпір қалпына келтіріліп, пайдалануға берілді. Мектеп пен көпірді Меркінің түлегі «Трансстроймост» АҚ бас директоры Александр Владимирович Рязанов өз демеушілігімен тегін салып берді. Тәтті ауылындағы тозығы жеткен клубты демешілердің көмегімен күрделі жөндеуден өткізіліп, халықтың игілігінге пайдалануға берілді. Кеңес ауылындағы клубты күрделі жөндеуге аудандық бюджеттен 2 миллион 700 мың теңге бөлініп, ол пайдалануға берілді. Сұрат ауылында екі қабатты дүкенді кәсіпкер М. Бакаев кезінде сатып алған еді, сол дүкенді бұл азамат ел-жұртқа тегін қайтарып берді. Тозығы жеткен бұл дүкенді көпшілік орнына айналдыру мақсатында Қостаған ауылына өз демеушілігімен көрікті мешіт салып берген Төребек Төреханов алты миллионға жуық қаражат шығарып, жөндеп берді.

Ауданымыздағы Сыра зауыт орналасқан жерге спирт және арақ-шарап өнімдерін шығаратын зауыт салу қолға алынып, ол жақын уақытта пайдалануға берілді. Бұл зауытқа иелік етуші есімі облысымызға танымал кәсіпкер Мақсұт Несіпбаев. Оның қарамағында сондай-ақ мал терісін өңдейтін үлкен цех та бар.

Меркі ауданы Қазақстан Республикасының басқа елді мекендері сияқты мәдениеті мен экономикасы өркендеген аймақтың бірі. Бүгінде ауданда 14 ауылдық, кенттік округ, 44 елді мекен бар. Онда 76 мың халық тұрады. Оның ішінде 30-дан астам ұлт өкілдері бір жағадан бас, бір жеңінен қол шығарып, қоян-қолтық өмір сүруде. Осында тұрып жатқан халықтың 70,8 пайызы қазақтар, 10,7 пайызы орыстар, 8 пайызы түріктер, 4,2 пайызы әзірбайжандар, 1,63 пайызы өзбектер, 0,50 пайызы күрдтер, 0,44 пайызы немістер, 0,20 пайызы корей, 0,05 пайызы басқа ұлттар өкілдері тұрады.

Меркі ауданы негізінен мал шарушылығы және егін шаруашылығымен айналысады. Бұл саламен 1360 агроқұрылымдар шұғылданады. Оның ішінде ірілендірілген 12 агроқұрылым бар, қалған 1348-і шаруа қожалықтары. Бұл агроқұрылымдарда бүгінгі таңда 241 682 қой-ешкі, 38 646 мүйізді ірі-қара, 11 575 жылқы, 59 түйе, 12 261 шошқа, 136 868 құс бар.

2005 жылы ауданда 4 млрд. 170 млн. ауылшаруашылық өнімдері өндірілді, оның ішінде егін шаруашылығы бойынша 2 млрд. 895 млн. теңгенің, мал шаруашылығы бойынша 1 млрд. 275 млн. теңгенің өнімі өндірілді Ірі қара малға арналған 23 мал ұрықтандыратын пункт жұмыс істейді.

2005 жылы ауданда 44077 центнер ет, 1744 мың дана жұмыртқа, 240580 центнер сүт өндірілді. Әр сиырдан сауылған сүт мөлшері 2691 келі.

Ауданда орташа есеппен жылына 50338 гектар ақ егіс орылып, 113764,0 тонна өнім жиналады, жиналған өнім әр гектарға шаққанда орта есеппен 22,6 центнерден айналады.

Сондай-ақ ауылшаруашылық тауарларын өндірушілерді қолдау мақсатында ауданда несие серіктестігі құрылған, оған «Меркі несие серіктестігі» ЖШС деген атау берілді. Серіктестіктің құрылтайшылары 41 агроқұрылымдары, жарғылық қоры 22 млн. теңге. Осы серіктестік арқылы ауылшаруашылық өнімін өндірушілер «Аграрлық несие корпорациясы» акционерлік қоғамы арқылы барлығы 30 млн. 270 мың теңге несие алды.

2003-2005 жылдар аралығында ауданда ауылшаруашылық техникаларын лизинг және тікелей келісім-шарт арқылы барлығы 25 астық комбайыны және 19 доңғалақты трактор алынды.

Өнеркәсіп өндірісі бойынша сөз ететін болсақ, аудан кәсіпорындары 2005 жылы 979,7 млн. теңгеге өнеркәсіп өнімін өндірді, 2003 жыл қорытындысымен салыстырғанда өндірілген өнеркәсіп өнімдері 256,2 млн. теңгеге артып, яғни 2003 жылмен салыстырғанда 35,4 пайызға өсіп отыр.

Электр қуатының, судың және сүт өнімдерінің өндіріс көлемдері ұлғайып, «Меркі ірімшік зауыты» ААҚ-мы өткен 2003 жылмен салыстырғанда өндіріс көлемін 59,1 пайызға, «Мекамеди-интеграция» 26,4 пайызға, «Шик-Мерке» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі өндіріс көлемін 33,7 пайызға, «Меркі қант зауыты» ЖШС 39,1 пайызға өсіріп отыр.

«Меркі қант зауыты» ЖШС -гі 2005 жылы 632 млн. 519 мың теңгеге қызмет көрсетіп, 2003 жылмен салыстырғанда 177 млн. 893 мың теңге артық табыс тауып 110 мың 464 тонна қант өндірді. 2006 жылдың 1 қантарына зауытттағы жұмысшылар саны 787.

«Меркі ірімшік зауыты» АҚ-мы 2005 жылы 229 млн. 141 мың теңгенің өнімін өндіріп және де 2003 жылмен салыстырғанда 81 млн. 261 мың теңгеге артық. «Меркі ірімшік зауыты» АҚ Алматы қаласында 2005 ж. 25-26 мамыр күндері өткен Халықаралық конкурсқа қатысып, өнім сапасы жөнінен 6 алтын медаль жеңіп алды.

Т. Рысқұлов атындағы және Интернациональный елді мекеніндеріне «КазТрансГаз» АҚ бас директоры Серік Сұлтанғалиұлы Сұлтанғалиевтың «Интергаз» АҚ президенті Данияр Бірлібаевтің демеушілігімен 13 млн. теңгеден аса қаржы бөліп, аталған 2 елді мекендерге табиғи газ жүргізді. Жалпы аудан бойынша 251 шақырым газ құбыры 10 елді мекендерге тартылып, 6 512 абонентке қызмет көрсетілуде.

2005 жылы ауданда тіркелген шағын және орта кәсіпкерлік субъектілердің барлық саны 2560, кәсіпкерлік саласында 13603 адам жұмыс атқарады. Шағын және орта кәсіпкерлік бойынша өндірген өнім көлемі (жұмыс, қызмет) 5 млрд. 244 млн. 792 мың теңгені құрап, аудан бюджетіне 110,1 млн. теңге түсірді. 2005 жылы ауданда спирт және арақ-шарап шығаратын зауытты жүргізу мақсатында 2 млн. 390 мың АҚШ доллар көлемінде инвестиция тартылып, неміс қондырғылары монтаждалып орнатылды, 2006 жылдың мамыр айында зауыт іске қосылып өнім шығара бастады.

Аудан көлемінде 21,03 мың шаршы метр тұрғын үйлер пайдалануға берілді, бұл 2003 жылмен салыстырғанда 3,3 есе артық (2003 ж. — 6,3 мың шаршы метр).

Мемлекеттік бюджеттің орындалуы. 2005 жылы бюджетке 479,0 млн.теңге салықтар мен басқа да міндетті төлемдер жиналып, болжам 3,4 пайызға артық орындалды. Республикалық бюджетке 118,5 млн. теңге, облыстық бюджетке — 204,3 млн. теңге, аудандық бюджетке – 156,2 млн. теңге түсті.

Ауданда 38 мектеп 48 денсаулық сақтау мекемелері, 40 мәдени ошақтары жұмыс істейді.

Ауданда жоғарда атап өткеніміздей 38 білім беру мекемесі — мектеп бар. Оның біреуі гимназия, 26 орта мектеп, екеуі негізгі мектеп, 10 бастауыш мектеп. Бұл мектептерде 2006 жылдың 1 қаңтарында 15 930 бала оқыды. Бұдан тысқары ауданымызда мектеп аралық оқу өндіріс комбинаты, М. Маметова атындағы орта мектеп жанындағы интернат, кешкі мектеп, балалар мен жасөспірімдер үміт сарайы, саз мектебі, 4 балалар бақшасы, болашақ колледжі, №9 кәсіптік мектеп жұмыс істейді. Бұл білім мекемелерінің барлығы заман талабына сай компьютерлермен жабдықталып, интернетке қосылған.

Денсаулық саласы бойынша сөз ететін болсақ ауданымызда 46 емдеу мекемелері жұмыс істейді. Олардың ішінде аудандық орталық аурухана, тубдиспансер, аудандық орталық емхана, 9 отбасылық – дәрігерлік амбулатория, 11 фельшерлік – акушерлік пунктер, 20 фельшерлік пунктер және жеке тұлғалардың иелігінде стомотологиялық орталық, бір ауылдық учаскелік аурухана, бір аудандық – санитарлық эпидемиологиялық станция жұмыс істейді. Онда 608 медицина қызметкерлері жұмыс істейді. Оның ішінде 101 жоғары білімді дәрігер, 351 орта буын медицина қызметкер, 88 кіші медециналық қызметкер жұмыс атқарады.

«2003-2005 Ауыл жылдарында» «Сұрат», «Кеңес», «Тәтті» ауылдарындағы клубтар күрделі жөндеуден өткізіліп, халыққа қызмет етуде.

Бүгінгі таңда ауданда бір аудандық кітапхана, 26 ауылдық кітапхана жұмыс істейді. Барлық кітапханаларда 220 152 кітап қоры бар. Оның ішінде қазақ тіліндегі кітаптар саны 65 987 дана.

Халықтың жадында әрдайым ірі тарихи оқиғалар мен тарихи тұлғалар мәңгі сақталады. Сондай ірі тұлғалардың бірі Жауғаш Қырбасұлы батыр мен Әлібекұлы Сыпатай батыр. Бұл батырлардың ұлы ерліктері әрдайым өнеге келер ұрпаққа аңыз болып айтыла береді. Міне, осы екі батырға аудан басшылығы, жұртшылығы болып еңселі де биік ат үстіндегі ескерткіші жасалынып тұрғызылды.

Еліміздің мәдениет саласын дамытуда басты назарда тұрған мәселелердің бірі тарихи–мәдени ескерткіштерді қалпына келтіру және оларды қорғау мен тарихи құндылықтарымызды жаңғырту. Осыған байланысты Меркі ауданында «Мәдени мұра 2004-2006» бағдарламасы басшылыққа алынып, Ә. Марғұлан атындағы археология институтының келісім шарты бойынша ғылыми зерттеу жұмыстары жүргізілді.

2004 жылы жаз айында осы институттың ғылыми қызметкерлері Қырғыз Алатауының Меркі ауданына қарасты Сандық жайлауында экспедициялық жұмыстар жүргізіп, бұрыннан осы өңірге белгілі көне түркі ғибадатханасын көріп, тағы да сол тектес үш ғибадатханың орнын тапты. Көне түркілер Аралтөбе, Белсаз, Сандық, Сұлусай, Шөлсай, Сулысай, Сүйіндік, Шайсандық, Тоғансай, Қарасай секілді тау қыраттарын әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерін өткізетін орын ретінде пайдаланып келгенін анықтады.

Меркі ауылының С. Мұқанов атындағы көшесінің бойынан Х-ХІ ғасырларда жасалған қыш-құмыра мен 14 метрдей аралықта жерге төселген кірпіштер табылып, ол аудан орталығындағы мұражайға қойылды. Қазіргі таңда аудан орталығындағы базар маңында археологтар қазба жұмыстарын жүргізуде. Бұл жерден өткен ғасырлардан мирас болып қалатындай құнды дүниелер табылуда.

Аудан орталығындағы мұражай 1984 жылы мемлекеттік статусқа ие болған. Қазір онда 12 қызметкер жұмыс істейді. Мұражайда 9 зал, 8 экспозиция бар, ондағы экспонаттар саны — 11 538.

Дереккөздер

1. Қазақ энциклопедиясы
2. Жамбыл облысының топономикалық атауларының анықтамалығы
3. Қазақ энциклопедиясы