Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Телеуіттер (өз атауы - теленнет, тадар, байат-пачат) — Ресейдегі түркі халықтары. Олар негізінен Кемерово облысында тұрады. (Челухоево, Беково, Новобачаты, Верховская ауылдарында және Белов ауданының Белово қаласында, Гурьев ауданының Шанда ауылында, Новокузнецк қаласында). Жалпы саны 2,6 мың адам, оның ішінде Кемерово облысында 2,5 мың адам. (2010, халық санағы). Шағын тобы Алтай Республикасында тұрады.
| Телеуіттер | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
| 2700 адам | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 | 2520 адам (2010) |
 Алтай Республикасы | 37 адам (2010) |
 Алтай өлкесі | 19 адам (2010) |
| Тілдері | |
| Діні | |
| Этникалық топтары | |
Тілі
Олар Оңтүстік Алтай диалектілерінің бірінде сөйлейді. Кейбір зерттеушілер оны дербес тіл ретінде қарастырады. Этнотерриториялық топтар арасындағы тілдік айырмашылықтар жеткілікті түрде зерттелмеген. Жазуы орыс әліпбиі негізінде.
Діні
Телеуіттердің өмірінде маңызды рөлді бақсылар атқарды. Бақсылардың дәстүрлі атрибуттары - балға, құс қауырсындары бар қалпақ, бақсы бубені. Қасиетті жерлерде ортақ дұғалар мен рәсімдер жасалды. Олардың бірі Шаанту тауындағы Шанд қаласында орналасқан, мұнда ата-баба рухтары тұрады деп есептелді. Христиандықтың пайда болуымен көптеген дәстүрлі салт-дәстүрлер мерекелері православиелік мерекелермен біріктірілді.
Тарихы
Телеуіттер 6 – 8 ғасырларда Орталығы Азияның көшпелі тайпаларынан қалыптасқан. Түрік қағандығының құрамындағы көшпелі түркі тілдес теле тайпасымен және Орта Азия төлеңгіттермен де туыстас. Телеуіттер мен бірнеше моңғол тектес тайпалар (, , ) араласып, сіңісіп кеткен. 16 ғасырдың аяғы мен 17 ғасырдың басында телеуіттер мен өзендерінің қосылған жерінен қазіргі Новосибирск қаласына дейінгі Об өзен бойындағы далалықта көшіп-қонып тіршілік еткен, мал шаруашылығымен айналысқан. Ресейге қосылғанға дейін (1609) телеуіттертердің 4000 түтіні Жоңғар мемлекетінің қол астында болды. Телеуіттер 1658 – 1665 жылы аралығында қазіргі қаласының маңына қоныс аударған.
Кәсібі
Телеуіттердің негізгі кәсібі – көшпелі мал шаруашылығы (жылқы және ірі қара), XVII ғ. орыстардың ықпалымен егіншілік (қара бидай, сұлы, тары, арпа) дамыды. Аңшылық дәстүрлі кәсіп болды, балық аулау, жабайы өсімдіктерді жинау және ара шаруашылығы қосалқы шаруашылық болды. Үй қолөнерінен – тері, ағаш, металл өңдеу, өру, тоқыма дамыды. Қазіргі кезде телеуіттер көп салалы шаруашылықпен айналысады. Біразы өндіріс орындарында істейді.
Өмір салты
Телеуттардың арасында неке екі жолмен жүреді: құда түсу және алып қашу. XX ғасырдың басына дейін телеуттер кәмелетке толмағандармен некеге тұрды, бұл кезде қызды 12 жасар ұл балаға берді. Рәсім құда, келісім және тойдан тұрды. Әдетте келінге 2-3 жылқының қанжығасына қошқардың немесе биенің етін қоса, арақ-шарап пен ақша төлеу керек болды. Қалыңдық бұл күнге көйлек, тон, үй ыдыстары мен төсек-орыннан тұратын бұйымдарын дайындады.
Тағы бір телеут ырымы – жаңа туған нәрестені бесікке салу. Рәсім жаңа айда, әрқашан әулеттің ақсақалының қатысуымен жасалды.
Қайтыс болғандарды әдетте өлгеннен кейін екі күннен кейін жерлеген. Зиратқа барар жолда жоқтау айтылады. Табытқа марқұмдарға арналған сыйлықтар, жиегі сынған ағаш ыдыстар, марқұмның сүйікті заттарының біразы қойылды. Еске алу 40-аптада өтті. Еске алу кезінде салт атты жылқы сойылып, еті жеп, әшекейлері таратылды. Кейде жылқыны кедей отбасыларға беретін. Аза тұту үш жыл бойы сақталды. Алғашқы 40 күнде жесір әйел үйден шықпаған. Ол бұрымын босатып, жағасы жыртылған киім киді.
- ХІХ—ХХ ғасырдың ортасындағы телеут елді мекендерінің типі стационарлық болды;
- ХІХ — ХХ ғасырдың басында тұрғын үйлер қайың қабығынан жасалған конустық типтегі қаңқалы жер үсті ғимараттары болды;
- тікбұрышты типтегі тұрақты жартылай жерасты тұрғын үйлері немесе жартылай жертөлелер (биіктігі 1,5—2 м, жалпақ төбесі бар);
- орыс шаруа үйлерінің үлгісі бойынша тұрғын үйлер.
Дәстүрлі ерлер киімінің кешені XX ғасырдың басына дейін сақталмады, дегенмен костюмнің жеке элементтері: кафтан, жылы шапан, тондардың әртүрлі түрлері, былғары аяқ киім (шарық) 1960 жылдарға дейін пайдаланылды. Әйелдер киімдеріне матадан немесе кенептен тігілген мерекелік төсбелгісі бар ұзын көйлек, қара жүннен немесе тығыз матадан тігілген жеңіл шекпен, астарлы және жібектен жасалған мерекелік халаттар болды. Жылы сырт киім – тоқыма халат пен тон. Бас киімдер - барқытпен қапталған құндыз немесе бұлғын жиегі бар қысқы қой терісінен жасалған бас киімдер, сондай-ақ ашық түсті жібек шарфтар. Әйелдер зергерлік бұйымдар, мыс немесе күмістен сырғалар, сақиналар, білезіктер, түйреуіштер таққан. Дәстүрлі әйелдер киімі бүгінгі күнге дейін кеңінен қолданылады.
Дәстүрлі телеут тағамдары көптеген жылқы және қой еті мен сүт тағамдарын қамтыды. Аңшылық, балық аулау және жинау өнімдері де диетада маңызды орын алды. Осы уақытқа дейін дәстүрлі тағамдардан кең таралғаны:
- тутмаш - қайнатылған және майдалап үгітілген қамыр, пияз, ет қосылған қой етінің сорпасы,
- қой немесе жылқы қанынан жасалған шұжық (кан), пияз немесе сарымсақ қосылған,
- тиерг — жүрек, бауыр, өкпе және шошқа майымен толтырылған қой ішектері, суыр сорпалары, борсық, жылқы еті, тұздалған жылқы майы.
Сонымен қатар пішіні жарты ай тәрізді үлкен тұшпара және көптеген ұн өнімдері, олардың рецептері орыстардан алынған. Сүт өнімдерінен дәстүрлі сусындар дайындалады: айран, чеген, сүттен жасалған арақ, сондай-ақ ірімшік, қаймақ және т. б.
Дереккөздер
- Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/5603557 Мұрағатталған 7 желтоқсанның 2022 жылы.
- Телеуты. Историческая справка https://arctic-megapedia.com/blog/2020/12/06/%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D1%83%D1%82%D1%8B-%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F-%D1%81%D0%BF%D1%80%D0%B0%D0%B2%D0%BA%D0%B0/
- Телеуты — шаманизм, сила цвета и гигантские пельмени https://travelask.ru/articles/teleuty-shamanizm-sila-tsveta-i-gigantskie-pelmeni
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том
- Телеуты http://my.krskstate.ru/docs/ethnoses/teleuty/ Мұрағатталған 30 қарашаның 2022 жылы.
- ТЕЛЕУТЫ https://nazaccent.ru/nations/teleut/
- народы мира / Телеуты http://www.etnolog.ru/people.php?id=TELE
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Teleuitter oz atauy telennet tadar bajat pachat Resejdegi tүrki halyktary Olar negizinen Kemerovo oblysynda turady Cheluhoevo Bekovo Novobachaty Verhovskaya auyldarynda zhәne Belov audanynyn Belovo kalasynda Gurev audanynyn Shanda auylynda Novokuzneck kalasynda Zhalpy sany 2 6 myn adam onyn ishinde Kemerovo oblysynda 2 5 myn adam 2010 halyk sanagy Shagyn toby Altaj Respublikasynda turady TeleuitterBүkil halyktyn sany2700 adamEn kop taralgan ajmaktar Resej2520 adam 2010 Altaj Respublikasy37 adam 2010 Altaj olkesi19 adam 2010 Tilderialtaj tili orys tiliDinishamanizmEtnikalyk toptarytele enisej kyrgyzdary tүrkilerTiliOlar Ontүstik Altaj dialektilerinin birinde sojlejdi Kejbir zertteushiler ony derbes til retinde karastyrady Etnoterritoriyalyk toptar arasyndagy tildik ajyrmashylyktar zhetkilikti tүrde zerttelmegen Zhazuy orys әlipbii negizinde DiniTeleuitterdin omirinde manyzdy roldi baksylar atkardy Baksylardyn dәstүrli atributtary balga kus kauyrsyndary bar kalpak baksy bubeni Қasietti zherlerde ortak dugalar men rәsimder zhasaldy Olardyn biri Shaantu tauyndagy Shand kalasynda ornalaskan munda ata baba ruhtary turady dep esepteldi Hristiandyktyn pajda boluymen koptegen dәstүrli salt dәstүrler merekeleri pravoslavielik merekelermen biriktirildi TarihyTeleuitter 6 8 gasyrlarda Ortalygy Aziyanyn koshpeli tajpalarynan kalyptaskan Tүrik kagandygynyn kuramyndagy koshpeli tүrki tildes tele tajpasymen zhәne Orta Aziya tolengittermen de tuystas Teleuitter men birneshe mongol tektes tajpalar aralasyp sinisip ketken 16 gasyrdyn ayagy men 17 gasyrdyn basynda teleuitter men ozenderinin kosylgan zherinen kazirgi Novosibirsk kalasyna dejingi Ob ozen bojyndagy dalalykta koship konyp tirshilik etken mal sharuashylygymen ajnalyskan Resejge kosylganga dejin 1609 teleuitterterdin 4000 tүtini Zhongar memleketinin kol astynda boldy Teleuitter 1658 1665 zhyly aralygynda kazirgi kalasynyn manyna konys audargan KәsibiTeleuitterdin negizgi kәsibi koshpeli mal sharuashylygy zhylky zhәne iri kara XVII g orystardyn ykpalymen eginshilik kara bidaj suly tary arpa damydy Anshylyk dәstүrli kәsip boldy balyk aulau zhabajy osimdikterdi zhinau zhәne ara sharuashylygy kosalky sharuashylyk boldy Үj kolonerinen teri agash metall ondeu oru tokyma damydy Қazirgi kezde teleuitter kop salaly sharuashylykpen ajnalysady Birazy ondiris oryndarynda istejdi Өmir saltyTeleuttardyn arasynda neke eki zholmen zhүredi kuda tүsu zhәne alyp kashu XX gasyrdyn basyna dejin teleutter kәmeletke tolmagandarmen nekege turdy bul kezde kyzdy 12 zhasar ul balaga berdi Rәsim kuda kelisim zhәne tojdan turdy Әdette kelinge 2 3 zhylkynyn kanzhygasyna koshkardyn nemese bienin etin kosa arak sharap pen aksha toleu kerek boldy Қalyndyk bul kүnge kojlek ton үj ydystary men tosek orynnan turatyn bujymdaryn dajyndady Tagy bir teleut yrymy zhana tugan nәresteni besikke salu Rәsim zhana ajda әrkashan әulettin aksakalynyn katysuymen zhasaldy Қajtys bolgandardy әdette olgennen kejin eki kүnnen kejin zherlegen Ziratka barar zholda zhoktau ajtylady Tabytka markumdarga arnalgan syjlyktar zhiegi syngan agash ydystar markumnyn sүjikti zattarynyn birazy kojyldy Eske alu 40 aptada otti Eske alu kezinde salt atty zhylky sojylyp eti zhep әshekejleri taratyldy Kejde zhylkyny kedej otbasylarga beretin Aza tutu үsh zhyl bojy saktaldy Algashky 40 kүnde zhesir әjel үjden shykpagan Ol burymyn bosatyp zhagasy zhyrtylgan kiim kidi HIH HH gasyrdyn ortasyndagy teleut eldi mekenderinin tipi stacionarlyk boldy HIH HH gasyrdyn basynda turgyn үjler kajyn kabygynan zhasalgan konustyk tiptegi kankaly zher үsti gimarattary boldy tikburyshty tiptegi turakty zhartylaj zherasty turgyn үjleri nemese zhartylaj zhertoleler biiktigi 1 5 2 m zhalpak tobesi bar orys sharua үjlerinin үlgisi bojynsha turgyn үjler Dәstүrli erler kiiminin kesheni XX gasyrdyn basyna dejin saktalmady degenmen kostyumnin zheke elementteri kaftan zhyly shapan tondardyn әrtүrli tүrleri bylgary ayak kiim sharyk 1960 zhyldarga dejin pajdalanyldy Әjelder kiimderine matadan nemese kenepten tigilgen merekelik tosbelgisi bar uzyn kojlek kara zhүnnen nemese tygyz matadan tigilgen zhenil shekpen astarly zhәne zhibekten zhasalgan merekelik halattar boldy Zhyly syrt kiim tokyma halat pen ton Bas kiimder barkytpen kaptalgan kundyz nemese bulgyn zhiegi bar kysky koj terisinen zhasalgan bas kiimder sondaj ak ashyk tүsti zhibek sharftar Әjelder zergerlik bujymdar mys nemese kүmisten syrgalar sakinalar bilezikter tүjreuishter takkan Dәstүrli әjelder kiimi bүgingi kүnge dejin keninen koldanylady Dәstүrli teleut tagamdary koptegen zhylky zhәne koj eti men sүt tagamdaryn kamtydy Anshylyk balyk aulau zhәne zhinau onimderi de dietada manyzdy oryn aldy Osy uakytka dejin dәstүrli tagamdardan ken taralgany tutmash kajnatylgan zhәne majdalap үgitilgen kamyr piyaz et kosylgan koj etinin sorpasy koj nemese zhylky kanynan zhasalgan shuzhyk kan piyaz nemese sarymsak kosylgan tierg zhүrek bauyr okpe zhәne shoshka majymen toltyrylgan koj ishekteri suyr sorpalary borsyk zhylky eti tuzdalgan zhylky majy Sonymen katar pishini zharty aj tәrizdi үlken tushpara zhәne koptegen un onimderi olardyn recepteri orystardan alyngan Sүt onimderinen dәstүrli susyndar dajyndalady ajran chegen sүtten zhasalgan arak sondaj ak irimshik kajmak zhәne t b DerekkozderBolshaya rossijskaya enciklopediya https bigenc ru ethnology text 5603557 Muragattalgan 7 zheltoksannyn 2022 zhyly Teleuty Istoricheskaya spravka https arctic megapedia com blog 2020 12 06 D1 82 D0 B5 D0 BB D0 B5 D1 83 D1 82 D1 8B D0 B8 D1 81 D1 82 D0 BE D1 80 D0 B8 D1 87 D0 B5 D1 81 D0 BA D0 B0 D1 8F D1 81 D0 BF D1 80 D0 B0 D0 B2 D0 BA D0 B0 Teleuty shamanizm sila cveta i gigantskie pelmeni https travelask ru articles teleuty shamanizm sila tsveta i gigantskie pelmeni Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 VIII tom Teleuty http my krskstate ru docs ethnoses teleuty Muragattalgan 30 karashanyn 2022 zhyly TELEUTY https nazaccent ru nations teleut narody mira Teleuty http www etnolog ru people php id TELE