Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Арпа (лат. Hordeum) – астық тұқымдасына жататын бір және көп жылдық өсімдіктердің тегі.
| Арпа | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Hordeum vulgare f. distichon | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| түрлері | ||||||||||||||||
| 40 түрі белгілі |
Текті 30-дай түрлер құрайды. Арпа, бидай секілді ертеден өсіріліп келе жатқан дәнді дақыл. Бидайға қарағанда, арпа ыстыққа да, суыққа да, құрғақшылыққа да төзімді. Ол тропикалық аймақтарда да, ыстық араб елдерінде де, суық солтүстік Норвегияда да, Тибетте 4700 м. биіктікте де өсе береді. Еуразия, Америка, Африкада арпаның 30-ға жуық түрі тараған.
Географиясы
Шыққан жері – Иран, Түркия, Армения. Адамдар неолит дәуірінде-ақ (б.з.б. 12 – 10 мың жыл) қолдан өсіре бастаған. Арпаның тамыр жүйесі шашақты. Сабағы – қуыс, биіктігі 30 – 135 см, жапырағы таспа пішіндес. Жемісі – дәнек. Арпа морфологиялық, биологиялық ерекшеліктеріне сәйкес дақылдық Арпа, эфиоптық Арпа және аласа бойлы Арпа деп аталатын 3 түрге бөлінеді.
Құрамы
Арпа дәнінде 45 – 67% крахмал, 7 – 26% белок, 7 – 11% , 1,7 – 2% сахароза, 3,5 – 7,0% , 2 – 3% май, 2 – 3% күл болады.
Пайдалануы
Арпаны жем және азықтық тағам үшін өсіреді. Бір гектардан 15-30 центнер өнім береді. Нәрлілік тұрғысынан да бидайға қарағанда, арпада қаныққан майлар қышқылының мөлшері едәуір артық, өзектер 40%-ға, тиамин 68%-ға, рибофлавин 250%-ға және лизин 38%-ға көп. Бидай аллергия туғызса, арпа ешқашан аллергия тудырмайды.
Адамның денсаулығын жақсартуда арпаның пайдасы өте көп. Біріншіден, арпа дәні 10% ақуыздан, 65% көмірсулардан тұрады, сондықтан таңертең арпа ботқасын жесе, адам күні бойы сергек болып жүреді. Малдың ақуызына қарағанда, өсімдік ақуызы адам ағзасына толық сіңімді болып келеді. Құрамындағы 5-6% өзектер ас қорытуды жақсартады. Ал минералдар мен дәрумендер жиынтығы адам таңқаларлық: кальций, калий, мырыш, марганец және темір минералдарына өте бай болса, дәрумендерден А, Д, Е, РР, В тобының бәрі бар. Сондықтан химиялық минералды дәрумендерді жегенше, құрамында табиғи минералдар мен дәрумендері бар арпа жеудің пайдасы зор. Сонымен қатар арпа ағзаны токсиндер мен шлактан тазартады. Арпаның тұндырылған суы қышыма, қотыр (грибок) жарасынан айықтырады.
Арпадан арпа ұнын, арпа жармасын, арпа квасын жасайды. Арпа ұнынан кондитерлік тағамдар өндіріледі.
Қазақстанда дақылдық Арпаның дәні қос қатарлы және көп қатарлы екі түрі өсіріледі. Дәні қос қатарлы Арпаның дәні масағының ортасында ғана болады. Ол сыра қайнатуға пайдаланылады. Дәні көп қатарлы Арпа спирт өндірісінде (6 қырлысы), азық-түлік және мал жемі (4 қырлысы) түрінде пайдаланылады. Арпаның бұлардан басқа жаздық және күздік түрі бар. Жаздық Арпа Қазақстанның барлық облыстарында егіледі. күздік Арпа Қазақстанның оңтүстігі, оңтүстігі-шығыс аудандарында өсіріледі. Жаздық бидай мен сұлыға қарағанда оның түсімі жоғары әрі 10 – 15 күн ерте піседі. Арпаның Қазақстанда «Нутанс-970», «Бәйшешек», «Сәуле», «Қарағанды-4», «Күздік», «Оңтүстік Қазақстан-43», т.б. сорттары өсіріледі.
Арпа жармасы
Арпа жармасының түктелген және түктелмеген екі түрі болады. Ақталған жармалық дәні ірі болады. Дәннің ірілігіне қарай ақталған арпа жармасы бес түрге бөлінеді. Ұнтақ жарма сіңімді келеді, әрі тез піседі. Жарманың бұл түрінен қоймалжың ботқа, котлет, т.б. әзірленеді. Ірі жарманы супқа салып, ботқа да пісіреді. Түктелмеген арпа жармасы ұнтақ, формасы әр түрлі болады. Бұл жарманы дайындағанда түктелмейді, сондықтан онда клетчатка көп болады. Арпаңың жармасы сортқа бөлінбейді. Ұнтақталған дәнінің ірілігіне қарай оның үш нөмірі болады. Бұдан ботқа пісіреді.
Зиянкестері
Арпа зиянкестері швед, қаракөз, егеу, . Ауру қоздырғыштары қатты қаракүйе, тозаңды қаракүйе, , т.б. Арпаны екпестен бұрын формалинмен немесе ерте көктемде, күзде гранозан, меркургексан препараттарымен дәрілеу қажет.
Арпа туралы тақпақ
- Күрт-күрт шайнап арпаны,
- Торы ат тауға тартады.
- Арпа көже тоқ екен,
- Одан дәмді ас жоқ екен.
Тағы қараңыз
Дереккөздер
- Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9
- Қазақ энциклопедиясы I том
- Құлжабаева Г.Ә.;«Өсімдіктер әлемі» оқу-әдістемелік кешені, Дәнді-дақылдар: Дидактикалық материал. - Алматы, 2011. - 16 б; ISBN 978-601-7237-34-9
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Arpa lat Hordeum astyk tukymdasyna zhatatyn bir zhәne kop zhyldyk osimdikterdin tegi ArpaHordeum vulgare f distichonDүniesi Өsimdikter unranked Dara zharnaktylar unranked Saby Tukymdasy PoaceaeKishi tukymdasy Tajpasy Tegi Hordeum Karl Linnejtүrleri40 tүri belgiliArpa Tekti 30 daj tүrler kurajdy Arpa bidaj sekildi erteden osirilip kele zhatkan dәndi dakyl Bidajga karaganda arpa ystykka da suykka da kurgakshylykka da tozimdi Ol tropikalyk ajmaktarda da ystyk arab elderinde de suyk soltүstik Norvegiyada da Tibette 4700 m biiktikte de ose beredi Euraziya Amerika Afrikada arpanyn 30 ga zhuyk tүri taragan GeografiyasyShykkan zheri Iran Tүrkiya Armeniya Adamdar neolit dәuirinde ak b z b 12 10 myn zhyl koldan osire bastagan Arpanyn tamyr zhүjesi shashakty Sabagy kuys biiktigi 30 135 sm zhapyragy taspa pishindes Zhemisi dәnek Arpa morfologiyalyk biologiyalyk erekshelikterine sәjkes dakyldyk Arpa efioptyk Arpa zhәne alasa bojly Arpa dep atalatyn 3 tүrge bolinedi ҚuramyArpa dәninde 45 67 krahmal 7 26 belok 7 11 1 7 2 saharoza 3 5 7 0 2 3 maj 2 3 kүl bolady PajdalanuyArpany zhem zhәne azyktyk tagam үshin osiredi Bir gektardan 15 30 centner onim beredi Nәrlilik turgysynan da bidajga karaganda arpada kanykkan majlar kyshkylynyn molsheri edәuir artyk ozekter 40 ga tiamin 68 ga riboflavin 250 ga zhәne lizin 38 ga kop Bidaj allergiya tugyzsa arpa eshkashan allergiya tudyrmajdy Adamnyn densaulygyn zhaksartuda arpanyn pajdasy ote kop Birinshiden arpa dәni 10 akuyzdan 65 komirsulardan turady sondyktan tanerten arpa botkasyn zhese adam kүni bojy sergek bolyp zhүredi Maldyn akuyzyna karaganda osimdik akuyzy adam agzasyna tolyk sinimdi bolyp keledi Қuramyndagy 5 6 ozekter as korytudy zhaksartady Al mineraldar men dәrumender zhiyntygy adam tankalarlyk kalcij kalij myrysh marganec zhәne temir mineraldaryna ote baj bolsa dәrumenderden A D E RR V tobynyn bәri bar Sondyktan himiyalyk mineraldy dәrumenderdi zhegenshe kuramynda tabigi mineraldar men dәrumenderi bar arpa zheudin pajdasy zor Sonymen katar arpa agzany toksinder men shlaktan tazartady Arpanyn tundyrylgan suy kyshyma kotyr gribok zharasynan ajyktyrady Arpadan arpa unyn arpa zharmasyn arpa kvasyn zhasajdy Arpa unynan konditerlik tagamdar ondiriledi Қazakstanda dakyldyk Arpanyn dәni kos katarly zhәne kop katarly eki tүri osiriledi Dәni kos katarly Arpanyn dәni masagynyn ortasynda gana bolady Ol syra kajnatuga pajdalanylady Dәni kop katarly Arpa spirt ondirisinde 6 kyrlysy azyk tүlik zhәne mal zhemi 4 kyrlysy tүrinde pajdalanylady Arpanyn bulardan baska zhazdyk zhәne kүzdik tүri bar Zhazdyk Arpa Қazakstannyn barlyk oblystarynda egiledi kүzdik Arpa Қazakstannyn ontүstigi ontүstigi shygys audandarynda osiriledi Zhazdyk bidaj men sulyga karaganda onyn tүsimi zhogary әri 10 15 kүn erte pisedi Arpanyn Қazakstanda Nutans 970 Bәjsheshek Sәule Қaragandy 4 Kүzdik Ontүstik Қazakstan 43 t b sorttary osiriledi Arpa zharmasy Arpa zharmasynyn tүktelgen zhәne tүktelmegen eki tүri bolady Aktalgan zharmalyk dәni iri bolady Dәnnin iriligine karaj aktalgan arpa zharmasy bes tүrge bolinedi Ұntak zharma sinimdi keledi әri tez pisedi Zharmanyn bul tүrinen kojmalzhyn botka kotlet t b әzirlenedi Iri zharmany supka salyp botka da pisiredi Tүktelmegen arpa zharmasy untak formasy әr tүrli bolady Bul zharmany dajyndaganda tүktelmejdi sondyktan onda kletchatka kop bolady Arpanyn zharmasy sortka bolinbejdi Ұntaktalgan dәninin iriligine karaj onyn үsh nomiri bolady Budan botka pisiredi ZiyankesteriArpa ziyankesteri shved karakoz egeu Auru kozdyrgyshtary katty karakүje tozandy karakүje t b Arpany ekpesten buryn formalinmen nemese erte koktemde kүzde granozan merkurgeksan preparattarymen dәrileu kazhet Arpa turaly takpakKүrt kүrt shajnap arpany Tory at tauga tartady Arpa kozhe tok eken Odan dәmdi as zhok eken Tagy karanyzArpabas BidajDerekkozderShanyrak Үj turmystyk enciklopediyasy Almaty Қaz Sov encikl Bas red 1990 ISBN 5 89800 008 9 Қazak enciklopediyasy I tom Қulzhabaeva G Ә Өsimdikter әlemi oku әdistemelik kesheni Dәndi dakyldar Didaktikalyk material Almaty 2011 16 b ISBN 978 601 7237 34 9Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet