Бақсы Шаман бағызы түсінік бойынша тылсым әлеммен байланыс жасай алатын көріпкелдік т б ерекше қасиеттері бар адам шағат

Бақсы (Шаман) — бағызы түсінік бойынша тылсым әлеммен байланыс жасай алатын, , , , көріпкелдік, , т.б. ерекше қасиеттері бар адам (“шағатай” тілінде бақшы).

Ольхон аралындағы бақсы жартасы, Байкал, Ресей

Бақсылық ертедегі шаманизмнен сақталған ұғым.

Ол кезгі сенім-нанымда: жан иесі тұрпайы денеден және нәзік болмыстан тұрады. Адам өлген соң тұрпайы денесін тастап, нәзік болмысымен жан баласы көріп-біле алмайтын жаңа бір әлемге рух түрінде өтеді; ол әлем — фәни өмірдің жалғасы, сондықтан рух онда түрлі қалыпқа еніп, әрекет жасайды; бұлар табиғат құбылыстарына да әсер етіп отырады деп түсіндірілді. Қазақтар олардың жақсылық істерді басқаратындарын аруақ, періште, , т.б. десе, жамандық істерді басқаратындарын пері, шайтан, жын, албасты, жезтырнақ, т.б. деп атайды.

Осы көне сенім бойынша Бақсы — әлгі тылсым әлеммен байланысқа еніп, ондағы түрлі рухтарды өз қызметіне пайдалана алатын адам.

Бақсының “жын-перілерінің” аты болады. Жекелеген индивидиум ретінде қажетті кезде олар өз Бақсысының алдында әйел, шал, қыз, т.б. бейнелерде тізіліп тұрады-мыс. Бақсы сол шақырған жындарының “көмегімен” гипноздық өнер де көрсете алады. Қай жаққа қолын сілтесе, сол жақта 5 — 10 қадам жерде тұрған заттар қылышпен шапқандай кесіліп кете береді. Киіз үйдің туырлығы тілініп, кірпіш үйдің қабырғасы қақ айырылады.

Көрермен жұрт мұның бәрі бақсы шақырған “жарғыш жындардың” әрекеті деп біледі. Қылыштың жүзімен жүреді. Шоқ темірді қолымен ұстап, тіліне қариды, өткір пышақпен өз мұрнын өзі “кесіп” тастайды. Ақыр аяғында денесінде бір де бір жара, не сызат, белгі қалмайды. Әйел бақсыны халық “” деп те атаған. Бақсыларға тән айрықша қасиеттердің бірі — емшілік (тәуіпшілік).

Шығу тарихы отқа табыну мен шамандықпен тығыз байланысты психологиялық емдеу тәсілдерін әр елдің бақсылары сол халықтың өзіне тән ерекше әдістер арқылы қолданған. Мысалы, қазақ бақсылары қобызда ойнап, зарлы не қаһарлы үн, әуендер шығару, түсініксіз жыр жырлау, “жынын шақырып” зікір салу немесе гипноздық, жонглерлік, т.б. “керемет” көрініс, әрекеттер жасау арқылы жүйке жүйелеріне әсер ете емдейді. Табиғаттың құдіретті күштеріне иландырады, өзіне баурап алады. Әрине, бұл іс әркімнің қолынан келе бермейді. Ол үшін үлкен табиғи дарын, қасиет керек.

Бақсылар емшілікпен қатар балгерлікпен де шұғылданған. Олардың келешекті болжайтынына, адамның тағдырын шешіп, оның ойын сезіп тұратынына, өткен өмірін де ашық айтып бере алатынына, табиғи құбылыстар тудыра алатынына, жын-шайтандарды қуатынына халықтың белгілі бір бөліктері бұрын да, кейін де сенді.

Оған негіз де жоқ емес еді. Адамның өз табиғатындағы ғылым ашпаған жұмбақтар әлі толып жатыр. 5 ғасырдағы ғұн патшасы Еділдің айналасында көптеген даңқты Бақсылар болған. Олар әрбір күрделі оқиғаларды күні бұрын болжап, патшаға жеткізіп отырады екен. 451 жылғы Каталаун шайқасының тағдырын бақсылар құмалақ ашып, бірнеше күн бұрын айтып берген. Болжам дәл келген.

Түркі-моңғол бақсылары бас киімді көбіне Америка құрлығындағы үндістердің көсемдері киетін “тымаққа” ұқсас етіп, құс қауырсындарынан қадап жасайды. “Жындармен” күрескен кезде бақсылардың киімдері сауыт ретінде түрлі тылсымдық рөл атқарады; Бақсылық тұқым қуалайды, ол адал, жаны таза, иманды адамдарға қонады, өз жолын дұрыс ұстай алмаса “қасиеті таяды” немесе “бақсылық буып” кемтар болып қалуы да мүмкін делінеді. Қазақта ең атақты Бақсы бағаналы Қойлыбай — барлығының пірі, қорғаушысы. Онан соң бағаналы , , Көкшетау даласында , т. б. болған. Бақсыны басқа тілдерде: шаман, , , йога, , т.б. деп атайды. Қазақ жеріне мұсылман діні ене бастағаннан кейін ел өмірінде бақсылардың алатын орны мен рөлі төмендеді. Коммунистік идеология кезінде Бақсылыққа мүлде жол берілген жоқ.

Бақсы және бақсылық өнері туралы кейбір мәліметтер П.С. Паллас пен П. Рычковтың экспедиция жазбаларында (18 ғ.), бурят ғалымы Доржи Банзаровтың (1823 — 55), қазақ ғалымы Шоқан Уәлихановтың (1835 — 65), ағылшын философы Томас Карлейльдің (1795 — 1881) еңбектерінде кездеседі..

Бақсылықтың қонуы

Бақсылық қасиет өздігінен келіп қонады. Ол біреуге ерте, біреуге кеш қонады. Бақсылықтың уақытша ғана қонатын немесе кездейсоқ қонатын кездері де болған. Бақсылықты ұстаған адамдар көп жағдайда бұрынғы өткен аталары түсіне еніп, «бақсылық қасиетті жалғастырасың немесе өзіңнің бір мүшең кем болады, әлде отбасың бір қиындыққа тan болуы мүмкін, ұрпақсыз қаласың» деп аян бергендігін және соған байланыста бақсы жолға бет бұрғандығын айтады. Яғни, ата-бабаларының ішінде болған ерекше қасиет ұрпақтарына келіп қонады деп саналады. Мұндайда келіп қонған «жын» мен адам арасында түсіністік болмаса, ол ауруға душар болады. Егер қасиет қонған кісі адам емдеумен айналыса бастаса ауруынан айығады дейді. Бақсылардың алдамшы, көзбояушы емес, психикалық жаратылысы ерекше жандар екендігі - ғылыми дәлелденген жайт. Адамға бақсылық қонғаннан кейін тазалық сақтап, бойына қонғанжындармен көмекші рухтарын үнемі риза қылып, «ренжітпеуі» талап етіледі. Олай істемеген жағдайда ол адамды «жын буып», ауруға душар етеді. Неғұрлым күшті бақсының жындары да көп, әрі әлеуетті деп саналады.

Бақсылықтың нақты қай кезде қалыптасқаны белгісіз. Ислам діні енгеннен кейінде бақсылыққа оның ықпалы болмай қалған жоқ. Адамның науқастанарылуы, сәуегейліктің шынға айналуы бірінші Алланың, одан соң әулие-әмбиелердің, аруақтардың қолдауымен жүзеге асады деген түсінікке қарай біртіндеп ойысты.

Ертеде бақсылар елішінде кез келген жағдайда көмекке келетін, құрмет тұтқан тұлға болды. «Е-вич» деген бүркіншік есімді автор «Бақсы қазақтардың әрбір рулы елдерінде болған. Ол да мал шаруашылығымен айналысқан қазақтармен бірге көшпелі өміркешті», - деп жазады.

Бақсыжыны

Бақсы ойыны кезінде шақыратын, жай адамның көзіне көрінбейтін тылсым күш иелері. Бақсы жындарын сарын деп аталатын ғұрыпты орындаған сәтте шақырған. Ертедегі дәстүрлі ортада қалыптасқан түсінік бойынша жындар екі түрге –қайырымды жындар және қаскөйжындар деп бөлінген

Қайырымды жындар барлаушылық және кеңесшілік қызмет атқарып, бақсыға сырқаттың дауасын, емін көрсетіп «жәрдем жасаған». Қазақ мифологиясында Шарабас, Қорабай, Көкаман, ер Домбай, Досыбай, Жирентай және т.б. көптеген жын аттары аталады. Шарабас жынның басы үлкен, бойы ұзын, зор денелі болып сипатталады. Оны кейбір бақласылар Қорабай деп шақырған. Ал Көкаман жиі кездесетін жын аты.... ер Домбай, ер Домбай, Шақырғанда кеп Домбай. Мұңлы менен шерлінің, Ырымын шегіп бер Домбай. ...Жынның басы Досыбай, Жын шақырдым осындай Жын әулие келеме Бір-біріне қосылмай...тағы да:...Жын атасы Қараман, Енді қайда барамын. Айтқанымда келмесең, Алдыңа сірә түспеймін – деген сияқты өлең жолдарын айта отырып, белгілі бір жынды шақырған. А.Е. Алекторовтың деректерінде бақсының жын түрлерімен «қызметтері» аталады. Еркөбен - айна тәрізді адамның ішіндегі ауруын анықтап береді, әрі көріпкел.

- жындардың басшысы, желіккен, жынданған адамның бойынан шайтанды қуып шығады. Ол Ақмарал деген жынмен бірге әрекет етіп, зиянкестерді адам бойынан қуады. Ол екеуінің шамасы келмесе Қазманбет деген қалың қолы бар жын шақырылады екен.

Қасқөй жындар түрлі кейіпте бақсыға ғана көрінген. Ә.Диваевтың айтуынша, иығына отын арқалаған шайтан жас жігіт бейнесінде бақсылардың ғана көзіне «көрінген». Қ.Қостанаев қазақта әйелдің толғағы ауырлаған сәтін - «албасты басып жатыр» деп түсінетіндігі жазылған. Осындай сәтте көмекке шақырылған бақсы үйге жақындасымен-ақ «әй, шық!» деп, айғайға салады, албастыны қуалап, қамшысымен киіз үйдің ішін сабалаған. Мылтық алып, киіз үйдің үстіне қарай атады. Е.А. Александровтың Қазалы уезінен жазып алған дерегі бойынша босанатын әйелге толғағының ауыр, жеңілдігіне қарамастан міндетгі түрде бақсы шақырылады. Себебі албасты-марту осындай сәтте әйелге қастық жасайды. Бірақ, ол ер адамнан қорқады. Албасты-марту «жұқпалы» болады деп ырымдағандықтан әйел толғатып жатқан үйге, әсіресе жас келіншектерді кіргізбеген. Қазақ бақсылары жәндіктердің тілін жетік білген Сүлеймен пайғамбар мен оның ұлы Дәуіт пайғамбарды, сондай-ақ әртүрлі зиянкестерді ішінен шығара алатын Қамбарды көмекке шақырған. Адамға зиянкестік жасаған улы жәндік пен ауру-сырқат тудырған жын, қаскөй күштерді бақсы бақсы сарындарына сүйене отырып, бұйыру, алдау, қорқыту, мақтау сияқты «тәсілдермен» арбайды.

Бақсылық емінің кең тараған түрлері - ауру тудырған қаскөй жындарды қайырымды жындардың көмегімен қуу, солармен байлау, сондай-ақ адастыру, көшіру, дарымдау, шошыту (өткір жүзді суық қарулармен және қыздырылған темір кұралдармен) және ұшықтау (кетпен ұшық) және т.б. тәсілдер. Ауру тудырушы бейнелердің сұлбасын қуыршақ түрінде жасап, оны малдың бас сүйегіне көшіру кең таралған. Бақсы ешқашан сұранып кісі емдемеген, үйінде сырқат бар адамның өтінішімен ғана келген. Сонымен қатар аурудың барлық түріне жын шақырып ойнай бермейді. Бақсы жеңіл-желпі ауруларды үшкіру, ұшықтау, қақтыру, көшіру, отпен аластау, несін шақыру арқылы да емдейтін болған.

Бақсы ойыны, әдетте кешқұрым немесе іңір қараңғысында басталады. Өйткені жындар әркез адамзат өміріне қарама-қайшы бағытта жүреді, ягни кешке қарай қимыл-қозғалысқа түсіп, адамдарға деген қастандық әрекетін іске асырады деп түсінген. Бақсы ойынына жұрт жиналып болған соң үйдің есігі жабылып, тұтқасы жіппен байланады. Бұл бақсыны жындары қысқан кезде қаскөй зиянкестер сырқаттың жанын есіктен ала қашуы мүмкін деген нанымға қатысты орныққан. Бақсы ойынына қатысуға келгендер үй ішін айнала отыратын, ішке сыймағандары жабықтан сығалап қызықтайтын. Ортадағы ошаққа от жағады. Онан түскен көмескі сәуледен басқадай жарық болмайды, отқа кетпен, балта, күрек сияқты темір заттарды көміп, қыздыратын болған. Ал емделуші адамның үстіне мата жауып, аяғын отқа қарата ортаға жатқызып немесе отырғызып қояды. Бақсы оған қарама-қарсы кілем немесе сырмақ үстіне отырады.

Бақсының жындарын шақыруы

Бақсының сарын айтып, науқасты емдеу «ойыны» кезінде көмекке келетін жындардың сырт пішіні әртүрлі кейіпте болады. Бақсы жындары түрлі кейіпте - шегіркөзді қыран құс, азулы аң (бөрі, қабылан, жолбарыс т.б), құптан аталық (құла айңыр, қара бура), алашұбар (қызыл шұбар) айдаһар сияқты зооморфтық кейіпте қолданылып, символдық мәнге ие болады. Аталған жындарды бақсы белгілі «тәртіппен» шақырады. Алдымен болжаушы, кеңесші жындар шақырылып, олар ауру себебін анықтауға көмектеседі.

Жындарын жеке-жеке атап шақырған кезде бақсы даңғыра, кепшік қағып, асатаяқпен жер түйгіштеп, қамшысымен осқылап, азан-қазан етеді. Бақсы жыны келе бастағаннан-ақ өз денесін өзі тістелей бастайды, көзі шарасынан шығып кетеді. Бақсының Жарғыш, Тілгіш деген жындары келген кезде киіз үйдің туырлығы тілініп, тұрған заттар жарылып кеткен дейді. Жындары қасына«келіп», олармен байланыс жасаған сәтінде бақсының бет-аузының қисайып, аузынан ақ көбік ағып, «талып» экстаздық күйге енеді, трансқа түседі. Кейбір бақсылар аузынан ақ көбік атқылап, жылқыша кісінеп, бура болып шабынып, әртүрлі жануарлардың дауысын салған. Екі қылыштың жүздерін жоғары қаратып қойып, жүзіндетұрған, жұмсарған аяғын науқас денесіне қайта басқан. Бақсы ойынына куә болған Л.C. Берг бақсы өзін арқанмен байлап, екі жақтан екі кісінің тартып қысуын өтінген. Арқан қатты буған бақсы тұншығып, көздері аларып қанғатолған. Үй ішіне қалың тегіс тақтайды кіргіздіртіп, басы жарылатындай етіп ұрғызған.

Бақсы ойнау

Бақсының шақырған жыны бойына еніп, ем, көріпкелдік жасайтын бабына келуі. Бақсы әбден жынына мінгенде әртүрлі хайуандардың дыбысын шығарады. Бұл бақсының хайуандар кейпіндегі жындарының дауысы деп есептеген. Бақсы ойынының шарықтау шегі (кульминациясы) күйіп тұрған темірдітілімен жалап, қылыштың қырында немесе жалаңаяқ отта жүріп небір ғажап кереметтер жасаған. И.Кастаньенің материалдарында бақсының қыздырған темірді тілімен жалау және қаскөй жындарды қорқытып қуу жолымен; П.Комаровтың жазбасында әйелдің ішін жарып, бедеулікке себеп болып тұрған тас пен сары су жиналған қалтаны алып тастау арқылы емдейтіні туралы айтылады. Ш.Уәлихановтың және И.Ибрагимов жазбасында бақсы толғақ қысқан әйелге қаскөй албастыны қамшының көмегімен қуатыны туралы айтылады. Ә.Диваев жазуына қарағанда бақсылар улы жәндіктер шаққан адам немесе малды жындарын шақырып, арбау арқылы қарақұрт, сарышаян, бүйі, жылан сияқты улы жәндіктерді арбау арқылы уытын қайтарған. Сондай-ақ бақсы күйдіргі мен мерез жарасын қойдың қырық құмалағын алып, дұға оқып ауруға лақтыру жолымен аурудың бетін қайтарған дейді. Сарынын аяқтаған бақсы пышақты алып, ауруды шалқасынан жатқызып, ішін пышақпен жарып, қолын сұғып, ақ май алып шығады. Жарған жерін жібекпен тігеді. Ә.Диваевтың жазуына қарағанда, бақсы қобызының ысқысын өзінің қабырғасының арасына кіргізіп шығарған дейді. Өзін-өзі және науқасты, болмаса қатысып отырған басқа адамдарды қамшымен, шоқпармен ұрғылайды. «Шалдыққан», «көтеріліп ауырған», «пері қаққан» деп аталатын сезім ауруларына шалдыққан адамды емдеген бақсы ойынын аяқтаған соң аяқ-қолы байлаулы жатқан әлгі адамды босатады. Жынын қаққан ауру кісі басылып жуасып қалады.

Бақсы ойыны сырқатқа ғана емес, оған қатысып отырған көрермендерге де әсер етеді. Бақсы өзін де, өзгені де трансқа түсіре алатын қабілет иесі. Ол сырқаттың жан-дүниесін көз байлау (гипноз) арқылы да басқарады. Яғни ерекше психологиялық ем қолданады. Сендіру - бақсы ойынының басты мақсаты. Бақсының емі жүйке жүйесінің және жан дүниесінің ауруына ұшырағандарға көбірек дауа болатыны да сондықтан. Бақсылық ем сеанстары кезінде бақсы өзімен-өзі ойнайды, жын болып ойнайды, сиқыр көрсетіп ойнайды, т.б.

Ойын өткізудің де, кісі емдеудің де жалпы бақсыларға ортақ, нақты ғұрыптарға негізделген тәртібі бар. Бақсы ойыны кезінде атқарылатын рәсімдер мен жоралғылар белгілі бір ғұрыптар төңірегіне шоғырланған. Дегенмен әрбір бақсының өзіне тән ойын өрнектері, емдеу тәсілдері болған.

‘’’Жын қайтару’’’- бақсы ойынының «қорытынды» бөлімі. Бақсы «саф болды!» немесе«Бәрекелді» деуі көмекші жындар мен зиянкес жындар арасындағы тайталас түгесті деген ишараның белгісіне саналады. Содан соң бақсы қобызын тартып былай дейтін: Айналайын, дәулерім, Айналайын, беклерім. Бәрекелде, дәулерім. Айдашы, Қол-аяғын байлап қайт. Шашау шығып қалмасын, Бәрін алып, жинап қайт, Үлкен-кіші аға бар, Бесікте жатқан бала бар, Жан-жағыңа бармай, қайт. Түндігі ашық бейбақ бар, Назар көзін салмай, қайт, Әскеріңді аралап, Жаралы бір қалмасын, Тастамай бәрін алып қайт! - деп жындарға разылығын айтып, кері қайтарады. Жыны кеткен соң естен танып қалатын бақсылар бір күнге дейін қимылсыз жатып барып тұратын болған.

Бақсы зікірі

Емдік сеанстарда исламдық дұғаларды қайталап ұзақ айту арқылы экстаз күйге жету түрі. Қазақстанның оңтүстігі мен батыс аймағындағы бақсылардың ойыны кейде сопылық зікір сипатында өткен. Бақсыға емделуге келген сырқат естен танғанша «Аллаһу» деген сөзді айтып, талып түсетін жағдайлар көп кездесетін болған.

Бақсы киімі

Аң-құстың бітеу сойылған терілерінен арнайы жасалған ғұрыптық киім. Бақсы киім-кешегін рәміздік тұрғыдан тірі де киелі «хайуан» деп санаған. Аққу терісінен жасалан баскиім киюінде, қобыздарының аққуға ұқсас етіп жасалуында символдық мән жатыр. Бақсылар сарыала киім киіп, сары aт мініп, сарыала қамшы ұстайды. Олар көбінесе шолақжең қысқа шапан, оның сыртынан жай ұзын шапан киіп жүрген. Кейінгі замандардағы қазақ бақсыларының сыртқы бейнесі былайғы жұрттан көп ерекшеленбейтін. Г.М.Броневскийдің жазуына қарағанда, олар ақ жолақты, қысқа көйлек киген. А.Левшин көрген бақсылардың қалыптасқан ұзын көйлек кисе, енді бірі әбден тозығы жеткен алба-жұлба киіммен жүрген. Онда тағылатын сан алуан сүйектен, тастан, әртүрлі металдан жасалған «әшекейлерді»" бақсының сылдырмағы" деп атаған,бақсы қолына ұстаған таяғын асай-мүсей деп атаған. Асай-мүсей тауларда өсетін, ерекше тарам-тарам белгілері бар қатты ағаш... И.Кастаньенің көрсетуінше, қолына үкі қауырсынымен әшекейленген аса ұстайды. Кейбір қазақ бақсысы алғаш жын қонып, «ойнап» үйренген кезінде уақытша әйелдің киімін киген деген дерек бар.

Бақсы атрибуттары

Бақсылар көбінесе қобыз тартып ойнайтын болған. Бақсы қобызына жын-шайтандарды қуу үшін айна орнатылған. Қазақтың көне аңыздарындағы бақсылардың қобызын бәйгеге қосуы - оның бақсылардың «көлігі» деген ескі сенімдердің жаңғырығы болып табылады. Ал аса, асатаяқ, даңғыра сияқты аспаптарды қаскөй жындарды үркіту, қуалау мақсатында қолданылған.Пышақ, қанжар, айбалта, сарыала қамшы тәрізді өткір жүзді құралдар бақсылықтағы кең таралған атрибутына саналған. Сонымен қатар қажетті жағдайда шалғы, кетпен, шот, төс, көрік, балға, балта, күрек сияқты шаруашылық құралдары да қолданылды.

Бақсылар

Бақсылық жасаумен шұғылданушылар, синкретті «өнер» иелері. Оның шәкірті Алашқа мәлім болған, дәуперім бақсылардың бірегейі бағаналы Қойлыбай бәйгеге қобыз қосқан деген аңыз бар. Жастайынан бақсылық қонып «Бала бақсы» атанған (оның бірі бесіктегі кезінен жын қонғандары болған) бақсылар қатарында хатқа түскен деректерге қарағанда Арқада өмір сүрген бақсының басына түнеп, бата алған. Ол белінен арқан салып, екі жақтан көп адам жабылып тартқанда қысылмаған, үлкен күш иесі, әрі көріпкел болған екен. соңында Торғайда өмір сүрген туралы А.Е. Алекторов жазбасында оның оншақты жыны бар екендігін, бақсының өзін де жынның басшысы еткен деген деректі келтіреді. Оның жерлесі деген басқы домбырамен ойнаған. Ол жеті шырақ жаққызып, ауру баланы үйді айналдырған соң баланың басына қырық қасық сусуық құйып, аузына ыстық су ұрттап бетіне бүркіп «емдеген».

Бақсылар адам жаны түршігерлік сан алуан түрлі өнер көрсеткен. бақсы (XIX ғасыр) қобызбенкүн жайлатып, дауыл тұрғызған. Қармақшылық деген бақсы (1855–1930) қобызбен сарнатып, күй тартқан кезде бір қалтасынан шұбар жылан, екінші қалтасынан құрбақа шығарып жүргізіп, отырған жұрттың алдынан өткізіп, өнер көрсететін болған. Семейлік бақсы қобызбен емдеген. Оның әкесі Беркімбай Бекниязұлы отта тұрған шоқтай қызған қазанға отырған. Бақсылықтың тікелей ұрпағына қонатындығы туралы деректер ел ішінде аз емес.Жаңқа деген бақсының жыны қонған немересіне Садуақас бақсы бәйге қобыз қосқан, шоқ таптап, шаңыраққа шығып ойнаған дейді Ә.Төлеубаев өзінің зерттеуінде. Қаракерей Бұйдаш бақсының немересі бақсылықта бедеу әйелдерді емдеумен атағы шыққан. Мұндай емді шөмекей , арғын бақсылар жасағандығы туралы айтылады.

Бақсылар ойыны кезінде сан түрлі ғажайып істерге барғандығы туралы ел аузындағы әңгімелер көп. Байсақалбақсы ойнаған кезде үйдің ішін топан су бастырып жібереді екен. Ал, Берікбол бақсы қобызын шалып, Ақшағыр деген атын шақырып үйге енгізіп, аурудың кеудесіне аяғын қойған дейді. Кұсайын Малшыбайұлы деген бақсы шоқтай жанған күректі жалап, қайнақ сумен сабаланған. Ел ішінде ауырған адамдарды емдеумен атағы шыққан бақсылар қатарында жетісулық Жетекбай бақсы (ол сынықшылықпен де айналасқан), қарақаңлы Ержұма Есжан бақсы (шыңжандық) есі ауғандарды емдеген. Атақтытама Тіней бақсы, Ізтілеу бақсы, қостанайлық Аспандияр, Дархан, семейлік Әжібай, Кенжебай, көкшетаулық Қапаржәне т.б. атағы алысқа кеткен. Сырдария бойындағы Жалағаштық Беркімбай (XX ғасырдың бірінші жартысы) бақсылықпен айналысқан, әрі дін ұстанғандықтан қалпе атанған. Ол салмағы 30 пұт болатын тасты кеудесімен көтеріп, оп-оңай допша домалата алған, қып-қызыл боп жанып тұрған сексеуілдің шоғын қолымен көсеген. Шоқтай болып қызырған кетпенді тілімен жалап, су ұшық жасаған. Беркінбай қалпе Сырдарияның суы таситын тұста дұға оқып, мұз сеңін үзе білген, жалаңаяқ бір мұздан екінші бір мұзға секіріп, Сырдарияның арғы беті мен бергі бетіне әп-сәтте өтетіндігіне халық куә болған. Алтайдың Қобда бетінде өмір сүрген Қасен бақсы (XX ғасырдың ортасы) өткел бермей тасып жатқан дарияға дұға оқыған құмалақ лақтырғанда өзеннің суы ығысып оның малына өткел берген дейді.

Дереккөздер

“ Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл.ISBN 9965-26-096-6
Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2
«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, II том;
Отырар. Энциклопедия. – Алматы.«Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1
Левшин А. Описание Киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. В 3-х частях. СПб., 1832
Альфонс Я.Киргиз-кайсаки степи их жители. СПб., 1845
Броневский С. Записки о киргиз-кайсаках Средней Орды // Отечественные записки. 4.41. Кн.119
Новолинеец А. Чары шамана в киргизском ауле // ОГВ. 1848. №25
Диваев А. О способах врачевания у туземцев Туркестанского края // ТВ. 1871, №34
Ибрагимов, И.Киргизы: этнографические очерки // ТВ. 1872. №1, №8
Лосъев II. Медицина в Киргизской степи // Московская медицинская газета. M., 1874
Миропиев А.Демонологические рассказы киргизов // ЗИРГО по отделению этнографии. Том X. Вып.III. СПб., 1888
Диваев А. Баксы // Этнографические материалы. Вып.У. Ташкент. 1896; П-в А. Как лечат баксы // КСГ. 1896. №20
Тронов В.Д. Материалы по антропологии и этнологии киргиз // ЗЗООИРГО. СПб.. 1891. T.XVII. Вып.2

[1] “ Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл.ISBN 9965-26-096-6

[2] Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2

[3] «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, II том;

[4] Отырар. Энциклопедия. – Алматы.«Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2

[5] Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1

[6] Левшин А. Описание Киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. В 3-х частях. СПб., 1832

[7] Альфонс Я.Киргиз-кайсаки степи их жители. СПб., 1845

[8] Броневский С. Записки о киргиз-кайсаках Средней Орды // Отечественные записки. 4.41. Кн.119

[9] Новолинеец А. Чары шамана в киргизском ауле // ОГВ. 1848. №25

[10] Диваев А. О способах врачевания у туземцев Туркестанского края // ТВ. 1871, №34

[11] Ибрагимов, И.Киргизы: этнографические очерки // ТВ. 1872. №1, №8

[12] Лосъев II. Медицина в Киргизской степи // Московская медицинская газета. M., 1874

[13] Миропиев А.Демонологические рассказы киргизов // ЗИРГО по отделению этнографии. Том X. Вып.III. СПб., 1888

[14] Диваев А. Баксы // Этнографические материалы. Вып.У. Ташкент. 1896; П-в А. Как лечат баксы // КСГ. 1896. №20

[15] Тронов В.Д. Материалы по антропологии и этнологии киргиз // ЗЗООИРГО. СПб.. 1891. T.XVII. Вып.2