Ғылым (лат. scientia — білім) — уақыт пен кеңістікте бар, зерттеуге болатын шынайы нақты нәрселердің заңдары мен қағидаларын, тәртібі мен құрылымын объективті түсіндіретін, эксперимент пен бақылауға негізделіп, математикалық есептеуді қолданып, жүйелі түсінік қалыптастыратын таным саласы. Жалпы тұрғыда ол жүйелі білім мен ғылыми тәжірибені меңзесе, ал, арнайы мағынада ғылыми әдістер арқылы жинақталған логикалық білім жүйесін көрсетеді. Яғни, ғылым ғылыми білімдерді ғана емес, сол білімдерге қол жеткізудің барлық жолдары мен әдістерін түгел қамтитын біртұтас кешенді жүйе.
Ғылымның арғы тамыры 5500-5000 жыл бұрынғы ежелгі Мысыр мен Месопотамия өркениеттеріне барып тіреледі. Олар математика, астрономия, медицина секілді ғылымдардың алғашқы кейпін жасап, 2600 жыл бұрын басталған Грек табиғат философиясына, антикалық классикаға арқау болды. Олар физикалық дүниені ондағы оқиғалардың табиғи себептері арқылы түсіндіретін дәстүр қалыптастырды. Әсіресе ғылым тарихында түрлі ғылымдардың ең алғашқы зерттеу объектін бекітіп, жүйелі пайымдаудың алғашқы сынағын жасаған ұлы ойшыл Аристотель дәуір бөлгіш рөл ойнады. Бірақ Рим империясының христиан дінін қабылдауы Еуропада ғылымның құлдырауына алып келіп, қараңғы орта ғасыр 5 ғасырдан 15 ғасырға дейін жалғасты. Осы тұста шығыстағы Түркі, Парсы, Араб жұртынан шыққан ойшыл ғалымдар - Әл Кинди, Әл-Фараби, Ибн Сина, ИБн Рушд, Омар Хаиям секілді ұлы тұлғалар сол ежелгі ғылым мен Аристотель салған жолды жалғастырып, ғылымды жаңа кезеңге шығарды. Бірақ бұл талпыныс XII ғ-дан бастап діни әсірешілдік пен догмалар себебінен мүлде әлсіреп, парсы, түркі және араб әлемінің ғылымға талпынысы құлдырады.
15ғ бастап Еуропа Италиядан басталған Ренессанс дүмпуі сана жаңғыруын жасап, ғылымға жаңа көк жиек ашты. Әсіресе астрономиядағы Католик шіркеуінің мың жылдық өтірігін ашқан гелиоцентризмнен кейін ғылымның тасқынын ендіқайтып ешкім тоса алмастай болды. Ғылым енді жай ғана таным талпынысы емес, өндірістік, тұрмыстық қажеттілікті тіке қамдаушы өндіргіш күшке айналды. Өнеркәсіп революциясының ғылым мен техникаға мұқтаждығы ғылымға жаңа күш бітірді.
Заманауи ғылым үш негізгі тармаққа бөлінеді: Жаратылыстану ғылымы (Биология, Химия, Физика...) ұлы табиғатты зерттейді; Қоғамдық ғылымдар (экономика, психология, әлеуметтану...) жеке адам мен қоғамды зерттейді; формалды ғылым (философия, логика, математика, теориялық компьютер ғылымы...) негізінен абстаркт ақылдық ұғымдарды зерттейді. Мұнда формал ғылымды эмприкалық ғылымдар арасына қосуға қарсы пікірлер бар, кезінде Аристотель оларды Құралдық ғылымдар деп атаған. Егер ғылыми білім практикалық қажеттілікті көздесе, тіке технологияға айналып нақты пайда берсе, онда ол (мысалы медицина, инженерия секілді) Қолданбалы ғылым деп атайды. Ол көбінесе нақты қолданысы мәлім жанама жолмен іске асатын Теориялық ғылымға салыстырмалы айтылады.
Ғылым зерттеуден тұрады, онда сәуегейлік, интуиция, эмоция, көңіл-күй, қалау, діни көріпкелдік секілділер қабылданбайды. Қазір академиялық ірі зерттеулерді мемлекеттік ұйымдар мол қаржымен ұжымдық жүргізетін болды. Ғылымның дамуына ілесіп, оның табиғаттағы ықпалының артуына ілесіп, ғылымның өзін қайта қарап, адамзатқа экологиялық тұтастық тұрғысынан жағымды нұсқасы қарастырыла бастады.
Түрлері
Негізінен ғылымдарды екі санатқа бөледі:
- Жаратылыс құбылыстарын (биологиялық өмірді қоса) зерттейтін жаратылыстану ғылымдары және
- Адамзат өмірі мен қоғамдарын зерттейтін гуманитарлық ғылымдар.
Бұл санаттар эмпирикалық ғылымдар болып табылады, яғни ондағы білім табиғатта көруге және зерттеушілердің әлдебір шарттарда тәжірибе арқылы тексеруге болатын құбылыстарға негізделген.
Кейде фундаменталды ғылым деп аталып үшінші санатқа жатқызылатын математика ғылымының жаратылыстану мен гуманитарлық ғылымдармен ұқсастығымен қатар айырмашылықтары да бар. Ұқсастығы — объективті, ұқыпты және жүйелі әлдебір білімді зерттегенінде болса, айырмашылығы білімді тексеру тәсілінде: ол эипирикалық емес, көбінше априори тәсілдеріне жол береді. Статистика мен логистика ғылымдары жататын фундаменталды ғылымдар эмпирикалық ғылымдар үшін өте маңызды. Фундаменталды ғылымдарының ірі жетістіктері физика және биология ғылымдарына да жиі ірі жетістіктер әкеледі. Фундаменталды ғылымдар нәрселердің қалай жұмыс істейтінін (жаратылыстану ғылымдары) ашу мен сипаттауда, сонымен қатар адамдар қалай ойлап, қалай әрекет ететінін (гуманитарлық ғылымдар) сипаттауға маңызды гипотезалар, теориялар және заңдылықтар құруда үлкен рөль атқарады.
Ғылым, өзара тығыз байланыста болатын, ғылыми зерттеулер нәтижелерін адамзат мұқтаждығына пайдалану болып табылатын қолданбалы ғылымнан ажырату үшін кейде тәжірибелік ғылым болып аталады.
Ғылым – адамның табиғат пен қоғам туралы объективті білімін қалыптастыруға мүмкіндік беретін танымының ең жоғарғы пішімі, адамзаттың практикалық қызметінің аса маңызды саласы. Адамзат қоғамының дамуы барысында ғылым сол қоғамның маңызды әлеуметтік институтына және тікелей өндірістік күшіне айналды. Ғылымның басты мақсаты – ғылым заңдарының негізінде ашылып отырған болмыс құбылысы мен процесін болжау, түсіндіру және жүйелеп мазмұндап беру.
Тарихы
Философияға дейін
Ғылым адамзат қоғамының ерте дәуірінен, адам баласының танымдық және өндірістік қажеттілігінің арасы ажырамай тұрған кезеңнен бастау алады. Ежелгі Шығыста (Бабыл, Мысыр, Үндістан, Қытай) болашақ ғылымға негіз болған білімнің алғашқы нышандары қалыптасты. Оның алғышарты ретінде мифологияны атауға болады. Онда алғаш қоршаған орта туралы бүтін, тұтас, жан-жақты танымдық жүйе қалыптастыруға ұмтылыс болды. Бірақ танымның бұл формасы өзінің діни-антропоморфты сипатына байланысты нағыз ғылымнан алшақ жатқан еді.
Философия қалыптасуы
Ғылымды қалыптастыру – мифологиялық жүйені сынау мен бұзуды талап етті. Ғылымның қалыптасуы үшін басқа да әлеуметтік жағдайлар: қоғамдық қатынас пен өндіріс дамуының жоғары деңгейі (ой еңбегі мен дене еңбегінің бөлінісі арқылы жеке тұлғалардың ғылыммен жүйелі түрде айналысуға мүмкіндік тудыру), сондай-ақ әр түрлі халықтар мен мәдениеттерді еркін қабылдау мүмкіншілігіне жеткізетін бай және жан-жақты мәдени дәстүрдің болуы қажет еді. Мұндай жағдай біздің заманымыздан бұрынғы 6 ғасырда Ежелгі Грекияда (Фалес, Демокрит, т.б.) қалыптасып, табиғи бастау арқылы болмысты түсіндіретін мифологияға қарама-қарсы теориялық жүйе пайда болды. Мифологиядан бөліне отырып, теориялық натурфилософиялық білім синкретті түрде өзіне ғылым мен философияны танымдық бағытта біріктірді. Ежелгі Грекияда дамыған ғылым. (Аристотель, т.б.) қоғам мен табиғат заңдылықтарын ашып, мәдениет тарихында ұлы рөл атқарды; олар ғылымның ерекше тәсілі дәлелдеу негізін қалыптастырды. Осы дәуірде білімнің кейбір салалары даралана бастады. Ежелгі грек ғылымның эллинистік кезеңінде геометрия (Эвклид), механика (Архимед), астрономия (Птолемей) жеке ғылым салалары түріне бөлініп шықты.
Орта ғасырдағы ғылым
Орта ғасырларда ғылымның дамуына Шығыс, араб елдері Орта Азия ғалымдары (әл-Фараби, Әбу Әли ибн Сина, Ибн Рушд, Бируни, Махмұт Қашқари, Жүйнеки, т.б.) елеулі үлес қосты. Олар Ежелгі Грекияда қалыптасқан ғылыми таным жетістіктерін сақтап қана қойған жоқ, оны көптеген салаларда толықтырып, дамытты. Шығыста әл-Фарабиді Аристотельден кейінгі «екінші ұстаз» деп таныды. Орта ғасырларда араб елдері мен ислам діні тараған басқа да аймақтарда философия, медицина, эстетика, математика, астрономия, т.б. ғылым салалары қауырт дамып, бұл құбылыс кейін Ислам Ренессансы деп аталды. Мысалы, Омейя әулеті халифатында ғылым үйі болды, онда ғалымдар ежелгі грек ғылымының барлық жетістіктерін араб тіліне аударды, ғылымның ерекше формасы, «фәлсафа» қалыптасты. Еуропада бұл дәстүрді кейін схоластар дамытты. Ғылымның қалыптасуына негіз болған тағы бір тірек алхимия мен астрологияның дамуы болды. Алхимия табиғи заттар мен қоспаларды тәжірибе жасау арқылы зерттеп, химияның қалыптасуының алғышартын жасады. Астрология аспан денелерін зерттеу арқылы астрономияның дамуына ықпал етті.
Ренессанс ғылымы
Ренессанс дәуірінде діннің басымдылығы әлсіреді, ғылым рухани өмірдің дербес факторы болып, дүниетанымның (Леонардо да Винчи, Николай Коперник) негізгі тірегіне айналды. Сондай-ақ ғылым табиғат құбылыстарын жан-жақты зерттеп, адамзат танымының көкжиегін кеңейте түсті. 16 – 17 ғасырларда ғылымда болған терең өзгерістер алғашқы ғылыми революцияға (Галилео Галилей, Иоганн Кеплер, Уильям Гарвей, Рене Декарт, Христиан Гюйгенс, Исаак Ньютон және т.б.) алып келді. Ғылымның қарқынды дамуы, дүниенің жаңа бейнесін қалыптастырудағы рөлінің артуы, жаңа дәуірде ғылымды жоғары мәдени құндылық ретінде тануға, көптеген философиялық мектептер мен бағыттардың ғылымға қарап бой түзуіне ықпал етті. Механикадағы жетістіктер 17 ғасырдың аяғында жүйеленіп, толығып, әлемнің механикалық бейнесі туралы түсінік қалыптастыруда шешуші рөл атқарып, кейін әмбебап дүниетанымдық (Леонард Эйлер, Жан Даламбер, Пьер Лаплас, т.б.) маңызға ие болды. Осы бағыттың шеңберінде физика, химия салаларымен бірге биологиялық құбылыстар да зерттелді, соның ішінде адам тұтас организм (Жюльен Ламетридің «адам – машина» тұжырымдамасы) ретінде қарастырылып түсіндірілді. Энергияның сақталуы мен айналуы заңының ашылуы (Роберт Майер, Джеймс Джоуль, Герман Гельмгольц) физика мен химияның барлық тарауын ортақ негізге қоюға мүмкіндік берді. Клетка теориясын тұжырымдау (Теодор Шванн, Маттиас Шлейден) барлық тірі организмдердің біртекті құрылымын көрсетті. Биологиядағы эволюциялық ілім (Чарльз Дарвин) жаратылыстануға даму идеясын енгізді. Элементтердің периодтық жүйесі (Дмитрий Менделеев) заттың барлық белгілі түрлерінің ішкі бірлігінің барлығын көрсетті. 19 ғасырдың ортасында әлеуметтік дамудың ғылыми теориясын жасау үшін әлеуметтік-экономикалық, философиялық және жалпы ғылыми жағдай қалыптасты; физика саласында бірқатар ғылыми жаңалықтардың (электрон, радиоактивтілік, т.б.) ашылуына қол жеткізді. Ғылымдағы дағдарыс физикада басталған жаңа ғылыми революциямен (Макс Планк, Альберт Эйнштейн, Нильс Бор) шешілді және қазіргі заманғы ғылымның барлық негізгі салаларын қамтыды. 20 ғасырдың басында жаратылыстану ғылымында алдыңғы қатарға биология шықты, онда ДНҚ-ның молекулалық құрылымы белгіленіп, генетикалық кодтары айқындалды. 20 ғасырда ғылымның даму қарқыны оның түрлі салаларының ұштасып, қазіргі кезеңнің кешенді, ірі мәселелерін жаңа бағдарда шешуге бағытталған мәселелерде (материалдар мен энергияның жаңа көздерін қалыптастыру, адам мен табиғат қатынастарын тиімділендіру, үлкен жүйелерді басқару, ғарыштық зерттеулер, т.б.) ерекше байқалды. 3-мыңжылдықтағы ғылым дамуының басым бағыты біздің бүкіл әлемді, оның ішінде, адамның ішкі әлемін жан-жақты, тұтас қарастыру болмақ.
Ағарту дәуірі ғылымы
ХІХ ғасыр ғылымы
XX ғасырдан бері қарай
Ғылым философиясы
Ғылым практикасы
Ғылыми әдіс
Математикалық және формальді ғылым
Қолданбалы зерттеу
Ғалымдар қауымдастығы
Ғылым үш топқа бөлінеді
Тұтас ғылым жүйесін құрайтын ғылыми пәндерді шартты түрде жаратылыстану, әлеуметтік және техникалық ғылым деп үлкен үш топқа бөлуге болады. Бұлардың арасында қатаң шекара жоқ, бірқатар ғылыми пәндер аралық жағдайда қалыптасқан. Мысалы, техникалық ғылым мен әлеуметтік ғылымның түйіскен жерінде – техникалық эстетика, жаратылыстану ғылымы мен техникалық ғылымының түйіскен жерінде – астроботаника, ал жаратылыстану ғылымы мен әлеуметтік ғылымның түйіскен жерінде экономикалық ғылымдар қалыптасқан. Ғылымның ерекше маңызды рөл атқаратын салалары – математика, ақпараттану және басқару теориясы болып табылады. Ғылымның белгілі бір саласында дәстүрлі зерттеулер жүргізілуімен қатар, пәнаралық, кешенді зерттеулер жүргізу қазіргі ғылымның ерекше даму бағыты болып табылады. Мысалы, табиғатты қорғау мәселелерін зерттеуде осы бағыттың маңызы айқын болып отыр.
Мұнда биология мен техникалық ғылымдар, жер туралы ғылым мен медицина, экономика мен социология түйісіп, мәселені бірге зерттеуде. Өзінің алған бағыты, тікелей өмірге қатынасына байланысты ғылымды іргелі және қолданбалы деп бөлу дәстүрі қалыптасқан. Іргелі ғылым саласының міндеті қоғамды, дүниені, табиғатты түсіндіретін заңдарды тану. Бұл заңдар мен құрылымдар «таза күйінде» зерттеледі, оларды тікелей пайдалану мүмкіншілігі шартты емес. Қолданбалы ғылымның тікелей мақсаты – іргелі ғылымның ашқан жаңалықтарын танымдық, әлеуметтік-практикалық мәселелерді шешуге қолдану болып табылады. Яғни оның міндеті – ақиқатты тану ғана емес, әлеуметтік сұранысты қанағаттандыру. Қолданбалы ғылым теориялық та, практикалық та бағытта дамуы мүмкін. Мысалы, қазіргі физикада электрдинамика мен кванттық механика іргелі ғылым саласы, ал осыған қосымша нақтылы пәндік саланы тану үшін теориялық қолданбалы физиканың түрлі салалары (металл физикасы, шалаөткізгіштер физикасы, т.б.) қалыптасқан. Ал олардың нәтижесін одан әрі практикада қолдану үшін, әр түрлі практикалық қолданбалы ғылым (металтану, шалаөткізгіш технологиясы, т.б.) пайда болды, бұлар тікелей өндіріспен байланысты қалыптасқан. Барлық техникалық ғылымдар қолданбалы ғылым саласына жатады.
Қазақстанда ғылымды ұйымдастыру алғашқыда әр түрлі ғылыми-зерттеу мекемелерінде және бірқатар жоғары оқу орындарында шашыраңқы күйде жүргізілді. 1945 ж. Қазақстан Ғылым академиясы құрылғаннан кейін, ғылыми-зерттеу институттарының бірыңғай тұтас жүйесі қалыптасты. Ғылым академиясы құрылғаннан бергі уақытта онда үлкен зерттеу жұмыстары жүргізілді; өндіріске құнды жаңалықтар енгізілді.
Ғылым және қоғам
Тағы қараңыз
Дереккөздер
- Қазақ Энциклопедиясы
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Ғylym lat scientia bilim uakyt pen kenistikte bar zertteuge bolatyn shynajy nakty nәrselerdin zandary men kagidalaryn tәrtibi men kurylymyn obektivti tүsindiretin eksperiment pen bakylauga negizdelip matematikalyk esepteudi koldanyp zhүjeli tүsinik kalyptastyratyn tanym salasy Zhalpy turgyda ol zhүjeli bilim men gylymi tәzhiribeni menzese al arnajy magynada gylymi әdister arkyly zhinaktalgan logikalyk bilim zhүjesin korsetedi Yagni gylym gylymi bilimderdi gana emes sol bilimderge kol zhetkizudin barlyk zholdary men әdisterin tүgel kamtityn birtutas keshendi zhүje Ғarysh aukymy Ғylym salalary zhәne Ғylym ierarhiyasy agl Ғylymnyn argy tamyry 5500 5000 zhyl buryngy ezhelgi Mysyr men Mesopotamiya orkenietterine baryp tireledi Olar matematika astronomiya medicina sekildi gylymdardyn algashky kejpin zhasap 2600 zhyl buryn bastalgan Grek tabigat filosofiyasyna antikalyk klassikaga arkau boldy Olar fizikalyk dүnieni ondagy okigalardyn tabigi sebepteri arkyly tүsindiretin dәstүr kalyptastyrdy Әsirese gylym tarihynda tүrli gylymdardyn en algashky zertteu obektin bekitip zhүjeli pajymdaudyn algashky synagyn zhasagan uly ojshyl Aristotel dәuir bolgish rol ojnady Birak Rim imperiyasynyn hristian dinin kabyldauy Europada gylymnyn kuldyrauyna alyp kelip karangy orta gasyr 5 gasyrdan 15 gasyrga dejin zhalgasty Osy tusta shygystagy Tүrki Parsy Arab zhurtynan shykkan ojshyl galymdar Әl Kindi Әl Farabi Ibn Sina IBn Rushd Omar Haiyam sekildi uly tulgalar sol ezhelgi gylym men Aristotel salgan zholdy zhalgastyryp gylymdy zhana kezenge shygardy Birak bul talpynys XII g dan bastap dini әsireshildik pen dogmalar sebebinen mүlde әlsirep parsy tүrki zhәne arab әleminin gylymga talpynysy kuldyrady 15g bastap Europa Italiyadan bastalgan Renessans dүmpui sana zhangyruyn zhasap gylymga zhana kok zhiek ashty Әsirese astronomiyadagy Katolik shirkeuinin myn zhyldyk otirigin ashkan geliocentrizmnen kejin gylymnyn taskynyn endikajtyp eshkim tosa almastaj boldy Ғylym endi zhaj gana tanym talpynysy emes ondiristik turmystyk kazhettilikti tike kamdaushy ondirgish kүshke ajnaldy Өnerkәsip revolyuciyasynyn gylym men tehnikaga muktazhdygy gylymga zhana kүsh bitirdi Hyustonnyn zharatylystanu murazhajynda dinozavrlar kormesi Zamanaui gylym үsh negizgi tarmakka bolinedi Zharatylystanu gylymy Biologiya Himiya Fizika uly tabigatty zerttejdi Қogamdyk gylymdar ekonomika psihologiya әleumettanu zheke adam men kogamdy zerttejdi formaldy gylym filosofiya logika matematika teoriyalyk kompyuter gylymy negizinen abstarkt akyldyk ugymdardy zerttejdi Munda formal gylymdy emprikalyk gylymdar arasyna kosuga karsy pikirler bar kezinde Aristotel olardy Қuraldyk gylymdar dep atagan Eger gylymi bilim praktikalyk kazhettilikti kozdese tike tehnologiyaga ajnalyp nakty pajda berse onda ol mysaly medicina inzheneriya sekildi Қoldanbaly gylym dep atajdy Ol kobinese nakty koldanysy mәlim zhanama zholmen iske asatyn Teoriyalyk gylymga salystyrmaly ajtylady Ғylym zertteuden turady onda sәuegejlik intuiciya emociya konil kүj kalau dini koripkeldik sekildiler kabyldanbajdy Қazir akademiyalyk iri zertteulerdi memlekettik ujymdar mol karzhymen uzhymdyk zhүrgizetin boldy Ғylymnyn damuyna ilesip onyn tabigattagy ykpalynyn artuyna ilesip gylymnyn ozin kajta karap adamzatka ekologiyalyk tutastyk turgysynan zhagymdy nuskasy karastyryla bastady TүrleriTektonikalyk takta teoriyasy kurylyktardyn koship kalyptasuy Negizinen gylymdardy eki sanatka boledi Zharatylys kubylystaryn biologiyalyk omirdi kosa zerttejtin zharatylystanu gylymdary zhәne Adamzat omiri men kogamdaryn zerttejtin gumanitarlyk gylymdar Bul sanattar empirikalyk gylymdar bolyp tabylady yagni ondagy bilim tabigatta koruge zhәne zertteushilerdin әldebir sharttarda tәzhiribe arkyly tekseruge bolatyn kubylystarga negizdelgen DNK DNA kos spirali barlyk tiri organizmder men virustardyn damuy men zhumys isteuine negiz bolgan genetikalyk nuskaulyk kodtardy kamtygan molekula shogyry Kejde fundamentaldy gylym dep atalyp үshinshi sanatka zhatkyzylatyn matematika gylymynyn zharatylystanu men gumanitarlyk gylymdarmen uksastygymen katar ajyrmashylyktary da bar Ұksastygy obektivti ukypty zhәne zhүjeli әldebir bilimdi zerttegeninde bolsa ajyrmashylygy bilimdi tekseru tәsilinde ol eipirikalyk emes kobinshe apriori tәsilderine zhol beredi Statistika men logistika gylymdary zhatatyn fundamentaldy gylymdar empirikalyk gylymdar үshin ote manyzdy Fundamentaldy gylymdarynyn iri zhetistikteri fizika zhәne biologiya gylymdaryna da zhii iri zhetistikter әkeledi Fundamentaldy gylymdar nәrselerdin kalaj zhumys istejtinin zharatylystanu gylymdary ashu men sipattauda sonymen katar adamdar kalaj ojlap kalaj әreket etetinin gumanitarlyk gylymdar sipattauga manyzdy gipotezalar teoriyalar zhәne zandylyktar kuruda үlken rol atkarady Ғylym ozara tygyz bajlanysta bolatyn gylymi zertteuler nәtizhelerin adamzat muktazhdygyna pajdalanu bolyp tabylatyn koldanbaly gylymnan azhyratu үshin kejde tәzhiribelik gylym bolyp atalady Ғylym adamnyn tabigat pen kogam turaly obektivti bilimin kalyptastyruga mүmkindik beretin tanymynyn en zhogargy pishimi adamzattyn praktikalyk kyzmetinin asa manyzdy salasy Adamzat kogamynyn damuy barysynda gylym sol kogamnyn manyzdy әleumettik institutyna zhәne tikelej ondiristik kүshine ajnaldy Ғylymnyn basty maksaty gylym zandarynyn negizinde ashylyp otyrgan bolmys kubylysy men procesin bolzhau tүsindiru zhәne zhүjelep mazmundap beru TarihyFilosofiyaga dejin Ғylym atasy Aristotel Birinshi ustaz Ғylym adamzat kogamynyn erte dәuirinen adam balasynyn tanymdyk zhәne ondiristik kazhettiliginin arasy azhyramaj turgan kezennen bastau alady Ezhelgi Shygysta Babyl Mysyr Үndistan Қytaj bolashak gylymga negiz bolgan bilimnin algashky nyshandary kalyptasty Onyn algysharty retinde mifologiyany atauga bolady Onda algash korshagan orta turaly bүtin tutas zhan zhakty tanymdyk zhүje kalyptastyruga umtylys boldy Birak tanymnyn bul formasy ozinin dini antropomorfty sipatyna bajlanysty nagyz gylymnan alshak zhatkan edi Filosofiya kalyptasuy Ғylymdy kalyptastyru mifologiyalyk zhүjeni synau men buzudy talap etti Ғylymnyn kalyptasuy үshin baska da әleumettik zhagdajlar kogamdyk katynas pen ondiris damuynyn zhogary dengeji oj enbegi men dene enbeginin bolinisi arkyly zheke tulgalardyn gylymmen zhүjeli tүrde ajnalysuga mүmkindik tudyru sondaj ak әr tүrli halyktar men mәdenietterdi erkin kabyldau mүmkinshiligine zhetkizetin baj zhәne zhan zhakty mәdeni dәstүrdin boluy kazhet edi Mundaj zhagdaj bizdin zamanymyzdan buryngy 6 gasyrda Ezhelgi Grekiyada Fales Demokrit t b kalyptasyp tabigi bastau arkyly bolmysty tүsindiretin mifologiyaga karama karsy teoriyalyk zhүje pajda boldy Mifologiyadan boline otyryp teoriyalyk naturfilosofiyalyk bilim sinkretti tүrde ozine gylym men filosofiyany tanymdyk bagytta biriktirdi Ezhelgi Grekiyada damygan gylym Aristotel t b kogam men tabigat zandylyktaryn ashyp mәdeniet tarihynda uly rol atkardy olar gylymnyn erekshe tәsili dәleldeu negizin kalyptastyrdy Osy dәuirde bilimnin kejbir salalary daralana bastady Ezhelgi grek gylymnyn ellinistik kezeninde geometriya Evklid mehanika Arhimed astronomiya Ptolemej zheke gylym salalary tүrine bolinip shykty Orta gasyrdagy gylym Ғylymnyn ekinshi ustazy Әl Farabi Orta gasyrlarda gylymnyn damuyna Shygys arab elderi Orta Aziya galymdary әl Farabi Әbu Әli ibn Sina Ibn Rushd Biruni Mahmut Қashkari Zhүjneki t b eleuli үles kosty Olar Ezhelgi Grekiyada kalyptaskan gylymi tanym zhetistikterin saktap kana kojgan zhok ony koptegen salalarda tolyktyryp damytty Shygysta әl Farabidi Aristotelden kejingi ekinshi ustaz dep tanydy Orta gasyrlarda arab elderi men islam dini taragan baska da ajmaktarda filosofiya medicina estetika matematika astronomiya t b gylym salalary kauyrt damyp bul kubylys kejin Islam Renessansy dep ataldy Mysaly Omejya әuleti halifatynda gylym үji boldy onda galymdar ezhelgi grek gylymynyn barlyk zhetistikterin arab tiline audardy gylymnyn erekshe formasy fәlsafa kalyptasty Europada bul dәstүrdi kejin sholastar damytty Ғylymnyn kalyptasuyna negiz bolgan tagy bir tirek alhimiya men astrologiyanyn damuy boldy Alhimiya tabigi zattar men kospalardy tәzhiribe zhasau arkyly zerttep himiyanyn kalyptasuynyn algyshartyn zhasady Astrologiya aspan denelerin zertteu arkyly astronomiyanyn damuyna ykpal etti Renessans gylymy Қazirgi zamandyk gylymnyn bastaushysy Galileo Galilej Renessans dәuirinde dinnin basymdylygy әlsiredi gylym ruhani omirdin derbes faktory bolyp dүnietanymnyn Leonardo da Vinchi Nikolaj Kopernik negizgi tiregine ajnaldy Sondaj ak gylym tabigat kubylystaryn zhan zhakty zerttep adamzat tanymynyn kokzhiegin kenejte tүsti 16 17 gasyrlarda gylymda bolgan teren ozgerister algashky gylymi revolyuciyaga Galileo Galilej Iogann Kepler Uilyam Garvej Rene Dekart Hristian Gyujgens Isaak Nyuton zhәne t b alyp keldi Ғylymnyn karkyndy damuy dүnienin zhana bejnesin kalyptastyrudagy rolinin artuy zhana dәuirde gylymdy zhogary mәdeni kundylyk retinde tanuga koptegen filosofiyalyk mektepter men bagyttardyn gylymga karap boj tүzuine ykpal etti Mehanikadagy zhetistikter 17 gasyrdyn ayagynda zhүjelenip tolygyp әlemnin mehanikalyk bejnesi turaly tүsinik kalyptastyruda sheshushi rol atkaryp kejin әmbebap dүnietanymdyk Leonard Ejler Zhan Dalamber Per Laplas t b manyzga ie boldy Osy bagyttyn shenberinde fizika himiya salalarymen birge biologiyalyk kubylystar da zertteldi sonyn ishinde adam tutas organizm Zhyulen Lametridin adam mashina tuzhyrymdamasy retinde karastyrylyp tүsindirildi Energiyanyn saktaluy men ajnaluy zanynyn ashyluy Robert Majer Dzhejms Dzhoul German Gelmgolc fizika men himiyanyn barlyk tarauyn ortak negizge koyuga mүmkindik berdi Kletka teoriyasyn tuzhyrymdau Teodor Shvann Mattias Shlejden barlyk tiri organizmderdin birtekti kurylymyn korsetti Biologiyadagy evolyuciyalyk ilim Charlz Darvin zharatylystanuga damu ideyasyn engizdi Elementterdin periodtyk zhүjesi Dmitrij Mendeleev zattyn barlyk belgili tүrlerinin ishki birliginin barlygyn korsetti 19 gasyrdyn ortasynda әleumettik damudyn gylymi teoriyasyn zhasau үshin әleumettik ekonomikalyk filosofiyalyk zhәne zhalpy gylymi zhagdaj kalyptasty fizika salasynda birkatar gylymi zhanalyktardyn elektron radioaktivtilik t b ashyluyna kol zhetkizdi Ғylymdagy dagdarys fizikada bastalgan zhana gylymi revolyuciyamen Maks Plank Albert Ejnshtejn Nils Bor sheshildi zhәne kazirgi zamangy gylymnyn barlyk negizgi salalaryn kamtydy 20 gasyrdyn basynda zharatylystanu gylymynda aldyngy katarga biologiya shykty onda DNҚ nyn molekulalyk kurylymy belgilenip genetikalyk kodtary ajkyndaldy 20 gasyrda gylymnyn damu karkyny onyn tүrli salalarynyn ushtasyp kazirgi kezennin keshendi iri mәselelerin zhana bagdarda sheshuge bagyttalgan mәselelerde materialdar men energiyanyn zhana kozderin kalyptastyru adam men tabigat katynastaryn tiimdilendiru үlken zhүjelerdi baskaru garyshtyk zertteuler t b erekshe bajkaldy 3 mynzhyldyktagy gylym damuynyn basym bagyty bizdin bүkil әlemdi onyn ishinde adamnyn ishki әlemin zhan zhakty tutas karastyru bolmak Agartu dәuiri gylymy HIH gasyr gylymy XX gasyrdan beri karaj Қazaktyn uly galymy Қanysh Imantajuly SәtbaevҒylym filosofiyasyҒylym praktikasyҒylymi әdis Ғylymi әdisMatematikalyk zhәne formaldi gylym Қoldanbaly zertteuҒalymdar kauymdastygyҒylym үsh topka bolinediAstronomiya Tiho Bragenin kuraldary Tutas gylym zhүjesin kurajtyn gylymi pәnderdi shartty tүrde zharatylystanu әleumettik zhәne tehnikalyk gylym dep үlken үsh topka boluge bolady Bulardyn arasynda katan shekara zhok birkatar gylymi pәnder aralyk zhagdajda kalyptaskan Mysaly tehnikalyk gylym men әleumettik gylymnyn tүjisken zherinde tehnikalyk estetika zharatylystanu gylymy men tehnikalyk gylymynyn tүjisken zherinde astrobotanika al zharatylystanu gylymy men әleumettik gylymnyn tүjisken zherinde ekonomikalyk gylymdar kalyptaskan Ғylymnyn erekshe manyzdy rol atkaratyn salalary matematika akparattanu zhәne baskaru teoriyasy bolyp tabylady Ғylymnyn belgili bir salasynda dәstүrli zertteuler zhүrgiziluimen katar pәnaralyk keshendi zertteuler zhүrgizu kazirgi gylymnyn erekshe damu bagyty bolyp tabylady Mysaly tabigatty korgau mәselelerin zertteude osy bagyttyn manyzy ajkyn bolyp otyr korsetetin үlken adrondy kollajderdin CMS detektory bojynsha simulyaciyalyk is sharasy Munda biologiya men tehnikalyk gylymdar zher turaly gylym men medicina ekonomika men sociologiya tүjisip mәseleni birge zertteude Өzinin algan bagyty tikelej omirge katynasyna bajlanysty gylymdy irgeli zhәne koldanbaly dep bolu dәstүri kalyptaskan Irgeli gylym salasynyn mindeti kogamdy dүnieni tabigatty tүsindiretin zandardy tanu Bul zandar men kurylymdar taza kүjinde zertteledi olardy tikelej pajdalanu mүmkinshiligi shartty emes Қoldanbaly gylymnyn tikelej maksaty irgeli gylymnyn ashkan zhanalyktaryn tanymdyk әleumettik praktikalyk mәselelerdi sheshuge koldanu bolyp tabylady Yagni onyn mindeti akikatty tanu gana emes әleumettik suranysty kanagattandyru Қoldanbaly gylym teoriyalyk ta praktikalyk ta bagytta damuy mүmkin Mysaly kazirgi fizikada elektrdinamika men kvanttyk mehanika irgeli gylym salasy al osygan kosymsha naktyly pәndik salany tanu үshin teoriyalyk koldanbaly fizikanyn tүrli salalary metall fizikasy shalaotkizgishter fizikasy t b kalyptaskan Al olardyn nәtizhesin odan әri praktikada koldanu үshin әr tүrli praktikalyk koldanbaly gylym metaltanu shalaotkizgish tehnologiyasy t b pajda boldy bular tikelej ondirispen bajlanysty kalyptaskan Barlyk tehnikalyk gylymdar koldanbaly gylym salasyna zhatady Қazakstanda gylymdy ujymdastyru algashkyda әr tүrli gylymi zertteu mekemelerinde zhәne birkatar zhogary oku oryndarynda shashyranky kүjde zhүrgizildi 1945 zh Қazakstan Ғylym akademiyasy kurylgannan kejin gylymi zertteu instituttarynyn biryngaj tutas zhүjesi kalyptasty Ғylym akademiyasy kurylgannan bergi uakytta onda үlken zertteu zhumystary zhүrgizildi ondiriske kundy zhanalyktar engizildi Ғylym zhәne kogamTagy karanyzҒylymi әdis Ғylymi zhanalyk Teoriya Ғylymdar tizbegiPortal Ғylym DerekkozderҚazak Enciklopediyasy