Әбу Райхан Мұхаммед ибн Ахмет әл-Бируни (араб.: أَبُو الرَّيْحَانِ مُحَمَّدٌ بْنُ أَحْمَدَ البِيرُونِيّ; 4 қазан 973 жыл, Қият – 9 желтоқсан 1050 жыл, Ғазни) — ортаазиялық энциклопедист-ғалым. Қият қаласының іргесіндегі ауылда дүниеге келді. Тәжірибелік жаратылыстану білімнің негізін қалаушылардың бірі, ғылым мен діннің шекарасын ажыратуды қарастырды.
Әбу Райхан әл-Бируни | |
араб.: أبو الريحان البيروني | |
әл-Бируни КСРО пошталық маркасында | |
Туған күні | |
---|---|
Туған жері | |
Қайтыс болған күні | 9 желтоқсан 1050 (77 жас) |
Қайтыс болған жері | Ғазни, Ғазнауи әулеті, (қазіргі Ауғанстан) |
Ғылыми аясы | Математика, Физика, Тарих, Химия, Медицина, Астрономия, Астрология, Картография, География, Геология, Теология, Философия, Психология, Антропология, Салыстырмалы әлеуметтану |
Несімен белгілі | Ғалым, философ, астроном, социолог, энциклопедист |
Әбу Райхан әл-Бируни Ортаққорда |
Білім таратудың жақтаушысы, б. ғылым мен ағартушылық халықтарды дөрекіліктен, кедейліктен босатады деп ойлады. Ол оқыту мен тәрбие жұмысын ізгілік ойлау қасиеттерін қалыптастыру – бақытқа жету амалы деп санады. Ол нашар мінез-құлықты тәрбиелеу арқылы түзетуге болады деді. Араб тілдерінде жазылған көптеген табиғи-ғылыми шығармалардың авторы, (30 түрі сақталды).
Математика, астрономия, география және басқа ғылымдар негізінде жазылған «Жұлдыздар жайлы» кітабы (араб, парсы тілдерінде) бірнеше ғасырлар бойы медреседелерде оқу құралдары болып пайдаланылды. Оқыту тәжірибесіне математикалық және астрономиялық мәселелерді енгізді. Өз еңбектерімен қатар ол Птоломей, Эвклидтің кейбір шығармаларын санскритке аударды. Үндістанда Бируни («Үндістан» еңбегіндегі) педагогика тарихын (1020-ға жуық) оқытуға ынта білдіруде. Ай шарындағы бір таудың аты аль Бируни атымен аталғаны белгілі.
Толығырақ
Негізгі еңбектері тарих, математика, астрономия, география, картография, физика, медицина, геология, минералогия, т.б. ғылым салаларын қамтиды. Ол Орта Азия мен Иран қалаларында болып, атақты астроном, математик Әбу Наср Мансур ибн Ирактан дәріс алды. Әбу Райхан әл-Бируни – парсы, араб, грек, үнді (санскрит) тілдерін меңгерген оқымысты. 995 – 1010 жылдары Иранда тұрды.
Ол 1000 жылы орта ғасыр ғылымының энциклопедиясы аталған, өзінің әйгілі «әл-Асар әл-Бақйия ән әл-Құрұн әл-Халийа» («Бұрынғы ұрпақтар ескерткіші») деген еңбегін жазды. 1010 жылы Хорезм әкімі ұйымдастырған Үргеніштегі ғылыми орталықта Әбу Райхан әл-Бирунидің басшылығымен Әбу Әли ибн Сина (Авиценна), Әбу Саһл Массих, Әбу-л-Хасан ибн Хаммар, ибн Мискуайх, т.б. көрнекті ғалымдар ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізді. Әбу Райхан әл-Бирунидің ғылыми мұрасының бірсыпырасы бізге жетпеген, сақталып қалған шығармаларының көпшілігі толық жиналып жарияланбаған. Жалпы алғанда ол жүз елу еңбек жазған, олардың қырық бесі астрономия мен математикаға арналған. Астрономиялық шығармаларында Әбу Райхан әл-Бируни дүниенің гелиоцентрлік жүйесін (Коперниктен 500 жыл бұрын), денелердің Жерге қарай тартылуын (Галилей мен Ньютоннан 600 жыл бұрын) болжаған.
Арал теңізінің жағасында, Үндістанда, Ауғанстанда астрономиялық бақылау жұмыстарын жүргізіп, жер мөлшерін дәл анықтаған. Әбу Райхан әл-Бирунидің географиясында сол кездегі белгілі жерлердің бәрі айтылған, сонымен қатар мұхит, теңіз, тау, өзен, шөл, мемлекеттер мен халықтардың аттары толық келтірілген. Әбу Райхан әл-Бирунидің картасы Тынық мұхиттан Атлант мұхитына, Үнді мұхитынан Солтүстік мұзды мұхитқа дейінгі жерлерді қамтыған.
Әбу Райхан әл-Бируни түрлі өсімдіктерді, дәрілік шөптерді, сан алуан жануарлар тіршілігін зерттеген. Әбу Райхан әл-Бируни топографияға байланысты «Геодезия» атты үлкен еңбек жазды. Онда Әмударияның бұрынғы кездегі ескі арналары жөніндегі зерттеулері аса қызғылықты баяндалған. Әбу Райхан әл-Бирунидің тарихи-географиялық еңбектерінде Орта Азия мен Шығыс Сібірдің тарихи этнографиясы, сондай-ақ Орта Азия көшпелі тайпаларының батысқа, Шығыс Еуропаға дейін қоныс аударулары, Қазақстан географиясы, оны мекендеген түркі тайпалары, олардың әдет-ғұрпы, салт-жоралғылары жөнінде құнды деректер беріледі.
«Үндістан»(1031), «Бұрынғы ұрпақтар ескерткіші» (1048), «Масғуд каноны», т.б. еңбектері ағылшын, неміс, орыс, парсы, т.б. тілдеріне аударылған. Ол 1048/50 жылы желтоқсан айының он біріне қараған күні қаласында қайтыс болған.
Дереккөздер
- Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1
- Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7
- Орысша-қазақшатүсіндірмесөздік: Педагогика / О 74 Жалпыредакциясынбасқарғанэ.ғ.д., профессор Е. Арын — Павлодар: "ЭКО" ҒӨФ. 2006. - 482 б.ISBN 9965-808-85-6
Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Category:Abu Rayhan al-Biruni |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Әbu Rajhan Muhammed ibn Ahmet әl Biruni arab أ ب و الر ي ح ان م ح م د ب ن أ ح م د الب ير ون ي 4 kazan 973 zhyl Қiyat 9 zheltoksan 1050 zhyl Ғazni ortaaziyalyk enciklopedist galym Қiyat kalasynyn irgesindegi auylda dүniege keldi Tәzhiribelik zharatylystanu bilimnin negizin kalaushylardyn biri gylym men dinnin shekarasyn azhyratudy karastyrdy Әbu Rajhan әl Biruniarab أبو الريحان البيروني әl Biruni KSRO poshtalyk markasyndaTugan kүni4 kazan 973 0973 10 04 Tugan zheriҚiyat Horezm kazirgi Өzbekstan Қajtys bolgan kүni9 zheltoksan 1050 1050 12 09 77 zhas Қajtys bolgan zheriҒazni Ғaznaui әuleti kazirgi Auganstan Ғylymi ayasyMatematika Fizika Tarih Himiya Medicina Astronomiya Astrologiya Kartografiya Geografiya Geologiya Teologiya Filosofiya Psihologiya Antropologiya Salystyrmaly әleumettanuNesimen belgiliҒalym filosof astronom sociolog enciklopedist Zhumystary Өtken gasyrlardyn kalgan belgileri Asyl tastar Indika Kanon Masudi Astrologiyany tүsinu Әbu Rajhan әl Biruni Ortakkorda Bilim taratudyn zhaktaushysy b gylym men agartushylyk halyktardy dorekilikten kedejlikten bosatady dep ojlady Ol okytu men tәrbie zhumysyn izgilik ojlau kasietterin kalyptastyru bakytka zhetu amaly dep sanady Ol nashar minez kulykty tәrbieleu arkyly tүzetuge bolady dedi Arab tilderinde zhazylgan koptegen tabigi gylymi shygarmalardyn avtory 30 tүri saktaldy Matematika astronomiya geografiya zhәne baska gylymdar negizinde zhazylgan Zhuldyzdar zhajly kitaby arab parsy tilderinde birneshe gasyrlar bojy medresedelerde oku kuraldary bolyp pajdalanyldy Okytu tәzhiribesine matematikalyk zhәne astronomiyalyk mәselelerdi engizdi Өz enbekterimen katar ol Ptolomej Evklidtin kejbir shygarmalaryn sanskritke audardy Үndistanda Biruni Үndistan enbegindegi pedagogika tarihyn 1020 ga zhuyk okytuga ynta bildirude Aj sharyndagy bir taudyn aty al Biruni atymen atalgany belgili TolygyrakNegizgi enbekteri tarih matematika astronomiya geografiya kartografiya fizika medicina geologiya mineralogiya t b gylym salalaryn kamtidy Ol Orta Aziya men Iran kalalarynda bolyp atakty astronom matematik Әbu Nasr Mansur ibn Iraktan dәris aldy Әbu Rajhan әl Biruni parsy arab grek үndi sanskrit tilderin mengergen okymysty 995 1010 zhyldary Iranda turdy Ol 1000 zhyly orta gasyr gylymynyn enciklopediyasy atalgan ozinin әjgili әl Asar әl Bakjiya әn әl Қurun әl Halija Buryngy urpaktar eskertkishi degen enbegin zhazdy 1010 zhyly Horezm әkimi ujymdastyrgan Үrgenishtegi gylymi ortalykta Әbu Rajhan әl Birunidin basshylygymen Әbu Әli ibn Sina Avicenna Әbu Saһl Massih Әbu l Hasan ibn Hammar ibn Miskuajh t b kornekti galymdar gylymi zertteu zhumystaryn zhүrgizdi Әbu Rajhan әl Birunidin gylymi murasynyn birsypyrasy bizge zhetpegen saktalyp kalgan shygarmalarynyn kopshiligi tolyk zhinalyp zhariyalanbagan Zhalpy alganda ol zhүz elu enbek zhazgan olardyn kyryk besi astronomiya men matematikaga arnalgan Astronomiyalyk shygarmalarynda Әbu Rajhan әl Biruni dүnienin geliocentrlik zhүjesin Kopernikten 500 zhyl buryn denelerdin Zherge karaj tartyluyn Galilej men Nyutonnan 600 zhyl buryn bolzhagan әl Birunidin astronomiyalyk zhumystarynyn birinen ajdyn fazalaryn tүsindiretin annotaciyalangan diagramma Kүn on zhakta zher sol zhakta zhәne aj fazalary Aral tenizinin zhagasynda Үndistanda Auganstanda astronomiyalyk bakylau zhumystaryn zhүrgizip zher molsherin dәl anyktagan Әbu Rajhan әl Birunidin geografiyasynda sol kezdegi belgili zherlerdin bәri ajtylgan sonymen katar muhit teniz tau ozen shol memleketter men halyktardyn attary tolyk keltirilgen Әbu Rajhan әl Birunidin kartasy Tynyk muhittan Atlant muhityna Үndi muhitynan Soltүstik muzdy muhitka dejingi zherlerdi kamtygan Әbu Rajhan әl Biruni tүrli osimdikterdi dәrilik shopterdi san aluan zhanuarlar tirshiligin zerttegen Әbu Rajhan әl Biruni topografiyaga bajlanysty Geodeziya atty үlken enbek zhazdy Onda Әmudariyanyn buryngy kezdegi eski arnalary zhonindegi zertteuleri asa kyzgylykty bayandalgan Әbu Rajhan әl Birunidin tarihi geografiyalyk enbekterinde Orta Aziya men Shygys Sibirdin tarihi etnografiyasy sondaj ak Orta Aziya koshpeli tajpalarynyn batyska Shygys Europaga dejin konys audarulary Қazakstan geografiyasy ony mekendegen tүrki tajpalary olardyn әdet gurpy salt zhoralgylary zhoninde kundy derekter beriledi Үndistan 1031 Buryngy urpaktar eskertkishi 1048 Masgud kanony t b enbekteri agylshyn nemis orys parsy t b tilderine audarylgan Ol 1048 50 zhyly zheltoksan ajynyn on birine karagan kүni kalasynda kajtys bolgan DerekkozderIslam Enciklopediyalyk anyktamalyk Almaty Aruna Ltd ZhShS 2010 ISBN 9965 26 322 1 Biekenov K Sadyrova M Әleumettanudyn tүsindirme sozdigi Almaty Sozdik Slovar 2007 344 bet ISBN 9965 822 10 7 Oryssha kazakshatүsindirmesozdik Pedagogika O 74 Zhalpyredakciyasynbaskargane g d professor E Aryn Pavlodar EKO ҒӨF 2006 482 b ISBN 9965 808 85 6 Ortakkorda bugan katysty media fajldar bar Category Abu Rayhan al Biruni