География (гр. γεωγραφία, «жерді сипаттау» деген мағына береді: гр. γαία — «Жер» және гр. γράφειν — «сипаттап жазу», «суреттеу») — жер беті табиғаты туралы, халықтар мен олардың шаруашылық іс-әрекеттерін зерттейтін ғылым:
- Жердің географиялық қабығын зерттейтін ғылымдар кешені. Географиялық ғылымдардың зерттеу нысандары: геосфера (биосфера, атмосфера, литосфера, гидросфера және жер қабаты) және геожүйелерді (ландшафтты, табиғи аймақтарды, биогеоценозды т. б.)
- Белгілі бір территорияның аймақтың, нысанның, құбылыстың немесе процестің уақыт пен кеңістікке байланысты ерекшеліктері туралы білім жиынтығы (мысалы, мұхиттар мен құрлықтар географиясы, Қазақстан географиясы, дала географиясы, әлеуметтік география, тарихи география).
Географияның зерттеу нысаны - әр түрлі дәрежедегі географиялық орта компоненттерінің орналасуы мен өзара әрекеттесу заңдары мен заңдылықтары болып табылады. Зертеу нысанының күрделілігіне және кеңдігіне байланысты география пәні ортақ географиялық ғылымдар жүйесін құрайтын бірнеше мамандандырылған (салалық) ғылым түрлеріне бөлінеді. Олардың ішінде ерекше аталатындар: жаратылыстану география ғылымдары (физикалық география, жердің географикалық қабықтарын тану ғылымы, , климатология, гляциология, гидрология, океанология, палеография) және қоғамдық географиялық ғылымдар (әлеуметтік-экономикалық география, тарихи география). Кейде географиялық картографияны да жеке ғылым ретінде бөліп айтады.
Географиялық зерттеулердің басты міндеті — табиғат ресурстары мен жағдайларын жан-жақты зерттеу, оларды тиімді пайдаланудың, өндіргіш күштерді орналастыру мен дамытудың, табиғатты қорғаудың және қалпына келтірудің ғылыми негіздерін жасау.
География ғылымының даму тарихы
Ежелгі замандардағы қалыптасуы
География — өте ежелгі ілім. Сонау тас дәуірінің адамдары өздерін қоршаған орта элементтерінің екінші бір жермен ұқсамайтындығын, ондағы табиғи құбылыстардың әр түрлі екендігін байқап отырған. Көрген-білген жерлерін, көкжиектің өзі басып көрмеген арғы жағын ой өрісімен жалғастыра білген. Өз ортасын зерттеп, танып-біліп, салыстырып, тасқа, ағаштың қабығына, жерге сызып белгі салып отырған.
Географиялық алғашқы мағлұматтар Шығыстың жазба деректерінде кездеседі. Теңізде жүзу мен сауданың дамуы құрлық беті мен теңіз жағалауын сипаттап жазуды керек етті.
Б. з. д. 6 ғасырда географияда екі бағыт:
- жалпы жертану (негізін Аристотель қалады) және
- елтану (Геродот) айқындала бастады.
Содан бері География өзінің дамуында бірнеше сатыдан өтті.
Географияның эллиндік дәуірдегі дамуы
Эллиндік дәуірінде Эратосфен өзінің «География» атты еңбегінде табиғатты зерттеулердің барлық бағыттарын біріктірмек болды. Б.з.б. 1—2 ғасырдағы күрделі географиялық еңбектерге Страбонның «Географиясы» (ел тануы), Птолемейдің «География жөніндегі нұсқауы» (географиялық координаттары көрсетілген елді мекендер тізімі) жатады.
Орта ғасырларда география Қытайда, Парсыда, Орталық Азияда және араб елдерінде жақсы дамиды.
Ұлы географиялық ашылулар
ХVI ғасырдан бастап география аса маңызды ғылымға айналып, жеке салаларға бөліне бастады. Осы кезеңдерге географияның ерекше ғылыми тілі картография қалыптасты. Ұлы географиялық ашылулардың ғылыми қорытындылары голланд ғалымы «Жалпы география» атты еңбегінде (1650 ж.) жинақталды.
Экспедициялар кезеңі
XVII — XVIII ғасырларда түрлі елдердің табиғат жағдайларын зерттеуге және оларда өтіп жатқан табиғи процестерді түсіндіруге қызығушылық арта түсті (Г. Лейбниц, Ж. Бюффон, М. В. Ломоносов).
Ресейде экономикалық географияның қалыптасуына И. К. Кирилов, В. Н. Татищев, М. В. Ломоносов зор үлес қосты. Жаратылыстану ғылымының XVIII — XIX ғасырлардың I жартысындағы аса көрнекті жетістіктері бұрынғы натурфилософиялық жорамалдардан бас тартуға, "табиғаттағы процестердің бәрінің өзіне тән себептері бар" деген ғылыми тұжырым жасауға мүмкіндік берді. Бұл кезеңде география жөнінде екі түрлі пікір туды: XIX ғасырда неміс саяхатшысы А. Гумбольдт өзінің «Космос» (1845—1862) атты еңбегінде «Физикалық географияның міндеті — табиғат құбылыстарының жалпы заңдарын және олардың ішкі өзара байланыстарын зерттеу», — десе, неміс географы Карл Риттер өзінің “«Dіe Erdkunde іm Verhalt-nіs zur Natus und zur Geoschhіchte des Menschen»” (1822 — 1859) еңбегінде "Географияның басты міндеті — табиғаттың адамға тигізер әсерін зерттеу ғана", — деп түсіндірді.
XIX ғасырдың соңы - XX ғасырдың басындағы ғылыми экспедициялар мен теориялық ашылулар
XIX ғасырдың аяғында Ресейде B. В. Докучаев комплексті физгеографиялық зерттеулердің негізін қалап, бұл зерттеулердің міндетін халық шаруашылығы мәселелерін шешумен байланыстырды. География өзара байланыстылықты тануға А. И. Воейков зор үлес қосты. XX ғасырдың басында Л. С. Бергтің, А. А. Борзовтың т. б. еңбектерінде ландшафт туралы ұғым қалыптастырылды. Географиялық ғылыми зерттеулердің дамуына Орыс географиялық қоғамы (1845) үлкен еңбек сіңірді. 19 ғасырдағы және 20 ғасырдың басындағы экспедициялар Азияның бұрыннан беймәлім ішкі аймақтарын (П. П. Семенов-Тян-Шанский, Н. М. Пржевальский, Г. Н. Потанин), Жаңа Гвинеяны (Н. Н. Миклухо-Маклай) зерттеді, Антарктиданы (Ф. Ф. Беллинсгаузен, М. П. Лазарев) ашты.
География өзінің одан әрі даму сатысында (XVIII ғ.) геологияға, XIX ғасырдың I жартысында экономикалық (алғашында «статистикалық») және физикалық географияларға жіктелді. Географияның зерттеу объектілері мен тәсілдері күрделене түсіп, XX ғасырдың басында география ғылымдарының жүйесін қалыптастырды.
Бүгінгі таңда Жер шарында ашылмаған жер жоқ деуге де болады, бірақ онымен географиялық ашулар тоқтады деген ұғым тумау керек. Жаңа географиялық зерттеулерде ғылым мен техниканың соңғы жетістіктері: ғарыштық және аэро кескіндеулер, геофизикалық зерттеулер, ақпаратты компьютерлік өңдеу және т. б. пайдаланылады. Қазіргі заманғы география ғылымы табиғи ортаны қорғау мен табиғат қорларын тиімді пайдалану, мұхит табиғатын жаңа құралдар мен әдістер көмегімен танып-білу, адамзат пен табиғат арасындағы байланыс, табиғат апаттарын болжау және оларды болдырмау бағытында зерттеулер жүргізуде.
Географияның зерттеу объектілері
География жер бетін құрастыратын күрделі территориялық жүйелерді зерттейді. Бұл жүйелер: табиғи, әлеуметтік және табиғи-қоғамдық болып бөлінеді. География ғылыми байланыстардың екі сферасының (табиғи және қоғамдық) арасында орналасқан, сол себепті оның зерттеу обьектілері алуан геожүйелер мен оның компоненттері саналады.
Дегенмен, ғылым дамуының барысында географияның зерттеу обьектілері сан рет өзгерді. Жалпы қалыптасқан ұғым бойынша көптеген ғалымдар география ғылымының негізгі обьектісі ретінде жер бетін қарастырады. Бұған байланысты Карл Риттер географияның зерттеу объектісі ретінде Жер бетін, Э. Мартонн — Жер бетіндегі адамзат қызметіне байланысты физикалық, химиялық, биологиялық құбылыстармен олардың таралу себептерін, О. Пешель - Жер табиғатын қарастырады.
Көптеген физик-географтар П.И.Броунов ұсынған «географиялық қабық» обьектісімен келіседі. Географияның зерттеу обьектісі ретінде бірнеше терминдер ұсынылды: географиялық қабық, ландшафт қабығы, геосфера, ландшафтық сфера, биогеосфера, эпигеосфера тағы басқа. Ең дұрыс дел қабылданғаны: «географиялық қабық». Бұл бірнеше бірімен-бірі байланысты жер сфералары мен олардың элементтерінен литосферадан, гидросферадан, атмосферадан, биосферадан тұратын күрделі құрылым — географиялық қабық болып табылады. Географиялық қабықтың компоненттеріне ауа, су, тау жыныстары, тірі заттар жатады. Сондықтан географиялық қабықтың барлық компоненттері бір-бірімен тығыз байланысты. Географиялық қабықтың біртұтастығы — оның ең маңызды қасиеті.
Географияның зерттеу әдістері
Тарихи қағида бойынша дәстүрлі әдістер (суреттеу, картографиялық әдістер) географияда XX ғ. 30-50 жылдары бастап пайдаланып келе жатыр. XX ғ. 60-80 жж. ғылыми-техникалық прогрестің дамуына байланысты көптеген жаңа мүмкіншіліктер пайда болды: ғарыштық, математикалық, модельдеу, геоақпараттық және т.б. Географиялық ақпараттық жүйе пайда болды.
Қазіргі географиялық ғылыми-зерттеу әдістері:
- жалпы ғылыми тұрғылар мен әдістерді (тарихи, экологиялық, модельдеу, математикалық, жүйелік, тағы да басқалары);
- нақты ғылыми тұрғылар мен әдістерді (физикалық географияда — геохимиялық, геофизикалық, палеогеографиялық және тағы да басқалары әдістер; әлеуметтік-экономикалық географияда — экономикалық-статистикалық, техникалык-экономикалық, социологиялық және тағы да басқалары);
- ақпарат алудың жұмыс тәсілдері мен операцияларын (баланстық әдістер, дистанциялық әдістер; зертханалық әдістер, мысалы, споралық-шаңдық талдау, радиокөміртекті әдіс, сауалдама жүргізу, іріктеме әдіс, тағы да басқалары);
- ақпаратты тәжірибелік және теориялық қорытудың әдістерін (индикациялық, бағалау, ұқсастық, жіктеу, тағы да басқалары);
- алынған ақпаратты өңдеу әдістері мен техникалық тәсілдерін (перфокарталардың, электрондық есептеу техникасы арқылы, тағы да басқалары) қамтитын жүйе.
География бөлімдері
География ғылымы көптеген салаллық бөлімдерден құралған. Дегенмен олардың бәрін физикалық география және әлеуметтік-экономикалық география деп шартты түрде екі бағытқа бөлуге болады.
Физикалық география
Физикалық география жалпы Жердің сыртқы қабатын, оның табиғи кешендері мен компоненттерін зерттейді.
Физикалық географияның салалық бөлімшелері:
Биогеография Климатология & Төрттік геологиясы Экологиялық география Геодезия Геоморфология Гляциология Гидрология & Гидрография Ландшафт экологиясы Океанология Топырақтану Палеогеография
Географиялық қабық
Географиялық қабық (қабат) — бұл литосфераның үстіңгі бөлік, атмосфераның төменгі бөлігі, гидросфера мен биосфера өзара жанасып, біріне-бірі еніп жататын әрі өзара әрекеттесетін қабық. Олар бір мезгілде қалыптасқан және әрқашан өзара тығыз байланыста болатын қабықтар.
Литосфера
Литосфера — мантияның жоғарғы қабаты мен жер қыртысынан тұрады. Жер қыртысының қалыңдығы мұхиттардын астында 5-10 км-ге, жазықтардың астында 35- 45 км-ге, тау сілемдерінің астында 70 км дейін тереңдікке кетеді.
- Жер қыртысын түзетін тау жыныстары
Минералдар — тау жыныстарын құрайтын заттар. Тау жыныстары: гранит, құм, тұз, көмір, мұнай. Жер бетінде 3000 шамасында түрлі минералдар, 7000 түрлі тау жыныстары бар. Тау жыныстарының тегіне қарай 3 категориясы бар: магмалық, шөгінді және метаморфты тау жыныстары. Метаморфты жыныстар — жоғары температураның және қысымның әсерінен пайда болған жыныстар. Олар магмалық ошақтың жақын орналасуына байланысты қызады немесе жердің ішкі қабығының қозғалысынан қысылуы мүмкін. Бұл жағдайда кейбір жыныстар қатты күйге, кейбірі жұмсақ қабатқа айналады. Магмалық жыныстар жер астындағы магма суып, қатты күйге айналғанда түзіледі. Егер бұл үрдіс жер астында болса, түзілген жыныстар интрузивті магмалық жыныстар аталады. Магма жанартау арқылы жер бетіне шығып қатса, пайда болған жыныстар эффузивті магмалық жыныстар деп аталады.
- Литосфералық тақталар
Литосфераның барлық ой-қырларының жиынтығын жер бедері (рельеф) деп атайды. Ол ішкі және сыртқы құбылыстардың өзара әсерінен қалыптасады. Жер қыртысы бір-біріне тығыз жатқан өте үлкен литосфералық тақталар деп аталатын блоктардан тұрады. Тақталардың өлшемдері әртүрлі болады және олардың шекараларымен сәйкес келмейді. Олар мантия затының беткі қабатымен бірге жылына 2-5 см ығысады. Ең ірі 13 тақта бар. Үнді-Аустралиялық, Африка Американдық, Тынық мұхиттық, Атлантикалық мұхит ортасы жоталары - жер қыртысының мұхит астындағы жарық ажыратқан бөліктері.
- Платформалар
Платформа — жер қыртысының (литосфераның) негізгі құрылымдық элементінің бірі. Ол жер қыртысы қалыңдығының біршама тұрақтылығы (35—45 км), алып жатқан аумағының орасан үлкендігі (ауданы млн-даған км2), сейсмикалық және вулкандық әрекеттердің өте баяулығы, рельефтің шамалы мүшеленгендігі және біркелкілігімен сипатталады. «Платформа» термині Эдуард Зюсстің «Жер кейпі» аталатын (неміс тілінде) еңбегінің француз тіліне аударылуына байланысты пайда болды. Платформалар көрші геосинклинальдардың шеткі тігістерімен немесе мұхит ойыстарымен шектеледі және олардың созылым бағытымен сәйкес келеді. Көне геосинклинальдық жүйелердің дамуынан, жер қыртысының қимылды бөліктерінің тектоникалық жағынан бекінуінен пайда болады. Платформалар екі құрылымдық қатардан тұрады. Төменгі құрылымдық қатар (фундаменті) Платформаның қалыптасуына дейін орын алған, аса терең жарылыстармен тілініп, пәрменді метаморфизмге шалынған, қатпарлықтарға жиырылып, гранит интрузияларымен қиылған, шөгінді — вулканогендік және граниттенген жыныстардан құралады. Платформаның тысы деп аталатын жоғарғы құрылымдық қатар төмендегі фундаменттің мүжілген бетінде шалыс, горизонталь күйде орналасқан, метаморфизмге баяу шалынған не шалынбаған шөгінді және метаморфтық жыныстардан тұрады.
Іргетастың жасына байланысты Платформалар ежелгі және жас деп бөлінеді.
- Ежелгі — Шығыс Еуропа, Сібір, Арабия, Солтүстік Америка, Аустралия.
- Жас — Батыс Еуропа, Батыс Сібір, Тұран
- Жанартаулар және ыстық бұлақтар
Жанартау — төбесінде шұңқырға ұқсас кратері не ойысы бар, көбінесе конус немесе күмбез тәріздес болып келетін геологиялық түзілім. Ол терендік магмалық ошақтардан жер бетіне лавалар, ыстық газдар мен булар, сондай-ақ тау жыныстарының сынықтарын атқылап тұратын жер қыртысындағы каналдар мен жарықтардың үстінде пайда болады.
- Сөнген жанартаулар — ешбір мағлұмат қалмаған жанартауды атайды. Мысалы, Кавказдағы Эльбрус, Қазбек шыңы.
- Сөнбеген жанартаулар — ұдайы атқылап жататын жанартауды атайды. Мысалы, Камчаткадағы Ключевская Шоқысы.
Жанартаулардың көпшілігі Тынық мұхитының жағалауында орналасқан. Оны Тынық мұхит жанартаулық белдеуі деп атайды.
Сөнген және сөнбеген жанартаулардың аудандарында ыстық бұлақтар жиі кездеседі. Ыстық су мен буды ауық-ауық атқылап тұратын бұлақтарды гейзерлер деп атайды. Гейзерлер Тынық мұхит отты белдеуінде, яғни Камчаткада, Жапонияда, Жаңа Зеландияда, Солтүстік Америка жағалауында, сонымен бірге Исландия аралында таралған.
Атмосфера
Жердің ең сыртқы қабығы - атмосфера. Ауа - әр түрлі газдардың қосындысы. Жер қабықтарының біртұтас болып жермен бірге қозғалатын ауа қабығы атмосфера деп аталады. Атмосфераның қалыңдығы шамамен 3000 км. Ол төмендегідей қабаттардан тұрады: 7 - 18 км - тропосфера; 50 км - стратосфера; 85 км - мезосфера; 300 км термосфера; 600 - 1000 км - экзосфера, 50 км биіктікте - озоносфера қабаты.
- Атмосфералық фронт - тропосферадағы ені бірнеше ондаған километрге жететін әр түрлі физикалық қасиеттері бар ауа массаларының жіңішке өтпелі зоналары. Олар жылы және салқын ауалардың кездесулерінде пайда болады. Осы жағдайда олардың аралығында еңкішті фронтальдық беткей қалыптасады. Егер де жылы ағыс басым болса, атмосфералық фронт жылы, егер де салқын ағыс басым болса, салқын атмосфералық фронт болады. Жылы ауадан атмосфералық фронтта - фронттық циклон, ал салқыннан - антициклондар түзіледі. Циклонның орталығында - ең төмен қысым, антициклонның орталығында - ең жоғары кысым болады. Құрлықтар мен сулардың біркелкі жылы буларынан жағалауларда бағыттарын өзгертіп отыратын желдер, бриздер пайда болады. Күндіз - теңізден, түнде - құрлықтан соғады.
- Жел - жер бетінде ауаның көлбеу бағытта атмосфералық қысымдардың біркелкі таралмауынан пайда болатын ауа массасының қозғалулары. Желдің жылдамдығы м/с Бофорт шкаласымен өлшенеді.
- Муссондар - ауа ағындарының маусым бойынша бағыттарын өзгертулері нәтижесінде пайда болатын маусымдық желдер. Жыл бойында ылғалдылық күрт өзгеріп отырады: жаз ылғал және жауын-шашынды, қыс құрғақ болып келеді.
- Пассаттар - тропиктік және экваторлық ендіктердегі тұрақты ауа ағыстары. Олар солтүстік жартышарда солтүстік-шығыстан экваторға қарай соғады. Пассаттағы ауалар басым қозғалыста болады. Жер бетіндегі желдер бүкіл жыл бойында жоғары қысым белдеулерінен экваторға қарай соғады.
Гидросфера
Гидросфера — жер бетіндегі және жер қыртысының тереңінде сұйық, қатты, газ тәрізді жағдайда болатын мұхиттар мен теңіздер (96%), жер асты суы (2% мөлшерде), мұздық тар мен қар сулары (2 % мөлшерде), өзендер, көлдер, батпақтар (0,02%) барлық сулар түрін косатын жер қабығының су қабығы.
Дүниежүзілік мұхит құрлықтағы су көлемін қоспағанда жердің 70,8 %-ын алып жатыр.Судың барлық көлемі - 1370 млн км3.
Биосфера
Биосфера — тіршілік қабығы.
Биосфера — литосфераның жоғарғы бөлігі, атмосфераның төменгі бөлігінде және бүкіл гидросферадағы алуан түрлі тірі ағзалардың тіршілік ететін ортасы.
Жер бетінде тірі ағзалардың географиялық таралу заңдылығын биогеография ғылымы зерттейді.
Биосфера терминін «гидросфера», «литосфера» ұғымдарымен бірге ХIХ-ғасырдың аяғында австрия геологы Э. Зюсс ұсынды.
Материктер мен мұхиттар географиясы
- Құрлықтар және аралдар
Жер шарының 29,2%-ын құрлықтар алады (құрлықтардың жалпы аумағы 149,1 млн км²), яғни солтүстік жарты шардың 39%-ын, оңтүстік жарты шардың 19%-ын құрайды. Қазіргі геологиялық дәуірде ол 6 континенттен — Аустралия, Антарктида, Африка, Еуразия, Оңтүстік Америка және Солтүстік Америкадан тұрады.
- Мұхиттар
Жер ғарыштан көгілдір ғаламшар болып көрінеді — оның бетінің 70% астамын су басып жатыр. Судың шамамен 97% мұхиттарда жиналған, ол Жер ауданының 360 млн км² жауып жатыр. Мұхит - гидросфераның негізгі бөлігі, құрлықтар мен аралдарды қоршап жатқан Жердің тұтас су қабаты. Жер шарында төрт мұхит бар: Тынық, Атлант, Үнді және Солтүстік мұзды. Кейбір ғалымдар Антарктида маңы суларын бесінші Оңтүстік мұхиты деп жеке бөледі.
- Жер шарындағы мұхиттар
мұхит | көлемі млн.км² | орташа тереңдігі | ең терең бөлігі |
---|---|---|---|
Тынық мұхит | 710,4 | 3975 | 11 022 |
Атлант мұхиты | 329,7 | 3597 | 8 742 |
Үнді мұхиты | 282,7 | 3711 | 7 209 |
Солтүстік Мұзды мұхит | 18,1 | 1225 | 5 527 |
Мұхит (Әлемдік мұхит) — гидросфераның негізгі бөлігі. Жер шарында төрт мұхит бар: Тынық, Атлант, Үнді және Солтүстік мұзды. Кейбір ғалымдар Антарктида маңы суларын бесінші Оңтүстік мұхиты деп жеке бөледі. Мұхит құрлықтар мен аралдарды қоршап жатқан Жердің тұтас су қабаты. Аумағы 361,26 млн км2, көлемі 1340,74 млн км3, орташа тереңдігі 3711 м, ең терең жері 11022 м (Тынық мұхиттағы Мариана шұңғымасы). Дүниежүзілік Мұхит құрлықтар арқылы 4 бөлікке бөлінеді: Тынық (50%), Атлант (25%), Үнді (21%) және Солтүстік Мұзды Мұхит (4%).
Мұхиттың белгілі бір бөліктерін алып жатқан зор көлемді суды — су массалары деп атайды. Су массалары: экваторлық, тропиктік, қоңыржай, полярлық болып бөлінеді. Мұхит пен материк арасындағы жылу мен ылғал айналасында беткі ағыстар пайда болады. Мұхиттық ағыстар: Солтүстік пассат ағысы, Гольфстрим, Солтүстік атлант ағысы, Канар суық ағысы, Бразилия ағысы, Батыс Желдер ағысы, .
Географиялық белдеулер мен зоналар
Географиялық белдеулер — географиялық қабықтағы ең ірі зоналық бөлімшелер. Жылу мен ылғал, ауа массаларының айналымы, биохимиялық және геоморфологиялық процестердің өзіндік көрсеткіштері мен ырғақтылығының ортақ ерекшеліктерімен сипатталады. 4 негізгі белдеулер: экваторлық, тропиктік, қоңыржай және полярлық белдеу.
Белгілі климат зерттеуші ғалым Б.П. Алисов Жер шарында бір-бірінен температуралық жағдайлары және ауа массаларының қасиеттері мен әсер ету аймақтары арқылы айырмашылық жасайтын 13 климаттық белдеуді ажыратқан. Негізгі географиялық белдеулердің аралықтарын өтпелі белдеулер бөліп жатады. Өтпелі белдеулерге суб (латынша - «кіші, таяу») деген сөз қосылып айтылады. Олар: субэкваторлық экваторлық және тропиктік белдеулердің, субтропиктік, тропиктік және қоңыржай белдеулердің, субполярлық (субарктикалық, субантарктикалық) қоңыржай және полярлық белдеулердің аралығын бөледі.
- Экваторлық белдеу
Экватордың екі жағын бойлап, созылып жатады. Белдеудің климат жағдайлары жыл маусымдарына бөлінбей, температура бүкіл жыл бойы біркелкі таралуымен ерекшеленеді. Мұнда жыл бойы ыстық және ылғалды. Қаңтар айының орташа температурасы +24°С, жылдық жауын-шашын 2000-3000 мм. Жылу мен ылғалдың молдығы өсімдіктердің қаулап өсуіне, сан алуан жануарлардың мекендеуіне қолайлы. Экваторлық орманда ең биік ағаштар 50-60 м-ге дейін барады. Ағаш діңінің аралықтарында аз ғана саңылауда шырмалып, өрмелеп лианалар өседі, кейбір лианалардың ұзындығы 300 м-ге дейін барады. Өсімдіктер сияқты жануарлары да биіктік қабаттарға бөлініп таралған. Ағаштарда көптеген бунақ денелілер, ағаш бақалары, жыландар, құстар молынан кездеседі.
- Тропиктік белдеу
Солтүстік және оңтүстік жарты шарлардың 20-30° ендіктер аралығын тропиктік белдеу алып жатыр. Материктердің ішкі және батыс бөліктерінде бұл белдеудің шегінде тропиктік шөл зонасы қалыптасқан. Африкадагы Сахара шөлі осы зонаға кіреді.
- Қоңыржай белдеу
Қоңыржай белдеу шөл, орманды дала және дала зоналарынан тұрады. Олардың аралықтарын шөлейт пен орманды дала өтпелі зоналары бөледі. Шөл Азияда, Солтүстік және Оңтүстік Америкада таралған. Әсіресе, Азияның орталық бөлігінде көп жерді қамтиды. Шөлдің табиғат жағдайлары барынша қатал. Жазғы ыстық кейде +50°С-қа дейін, шөлдің беті +80°С-қа дейін қызады. Шөлдің тіршілікке ең қолайсыз жағы - ылғалының тапшылығы. Жылдық жауын-шашын 200 мм-ден кем, ал кей жерлерде 100 мм-ге жетпейді.
- Полярлық белдеу
Солтүстік полюс төңірегі арктикалық, оңтүстік полюс төңірегі антарктикалык (грекше анти «қарсы») белдеу деп аталады. Екеуін де жаппай мұз басып жатыр. Климат жағдайлары өте қатаң. Арктикалық белдеудің 2-3 аптаға ғана созылатын жаз маусымы кезінде ауаның температурасы 0°С-тан сәл ғана асады, қыста ол 30-40°С-тан түспей, қақаған аяз болып тұрады. Антарктиданың климаты одан да қатаң. Онда Жер шарындағы ең төмен температура (-88,3°С) байқалған. Арктикалық және антарктикалық белдеулер мұзды шөл зонасына жатады. Жануарлардың тіршілігі тек теңізбен байланысқан. Солтүстік Мұзды мұхитта морж бен ақ аю жүреді. Антарктикалық белдеуде пингвиннің тіршілігі материк жағалауындағы сулармен байланысты.
Жер шарындағы климаттық белдеулер
Климаттық белдеулер | Ерекшеліктері | |
---|---|---|
Негізгі | Экваторлық белдеу | Төменгі қысым, экваторлық ауа массалары, жыл бойы ауа температурасы жоғары болады, жауын-шашынның мол түсуі, ауа-райы ыстық, құрғақ. |
Негізгі | Тропиктік белдеу | Тропиктік ауа массаларының ықпалы, жоғары қысым, ауа массалары өте құрғақ, жауын-шашын аз түседі. |
Негізгі | Қоңыржай белдеу | Қоңыржай ауа массалары мен батыс желдері басым, температура салқын, жауын-шашын біршама мол, бірақ белдеу ішінде әркелкі таралады. |
Негізгі | Арктикалық белдеу | Жыл бойы суық, құрғақ, тұрақты солтүстік-шығыс желдер әсерінде болады. Мардымсыз жауын- шашын қар күйінде түседі. |
Өтпелі | Субэкваторлық | Жазы экваторлық белдеуге, қысы тропиктік белдеуге ұқсас |
Өтпелі | Субтропиктік | Жазы тропиктік белдеуге, қысы қоңыржай белдеуге ұқсас. |
Өтпелі | Субарктикалық белдеу | Қыста арктикалық, жазда қоңыржай белдеуге ұқсас |
Әлеуметтік-экономикалық география
Әлеуметтік-экономикалық география қоғамның аумақтық бөлінуін зерттейді. Өз кезегінде Экономикалық және әлеуметтік географиясы салаларға бөлінеді.
Экономикалық және әлеуметтік географиясының салалы бөлінуі:
Мәдени география Елтану Экономикалық география Медициналық география Тарихи география Саяси география және Геосаясат Халықтар географиясы немесе Демография Діни география Әлеуметтік география Транспорт географиясы Туризм географиясы Геоурбанистика
Дүние жүзінің саяси картасы
Дүние жүзінің саяси картасы — Жер шарының мемлекет шекаралары, астаналары, ірі қалалары мен жол қатынастары көрсетілген географиялық картасы. Дүние жүзінің саяси картасында елдің әлемдегі орны, саяси – әкімшілік құрылымы бейнеледі. Сонымен қатар саяси картада басты саяси – географиялық өзгерістер : жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы, елдердің саяси мәртебесінің ауысуы, шекаралары мен аумағының, ел атауы мен астанасының өзгеруі және т. б. көрініс табады. Дүние жүзінің саяси картасындағы заңдылықтар мен өзгерістерді географияның саяси география деп аталатын саласы зерттейді.
Дүние жүзінің саяси картасы әлемнің барлық елдері төмендегі белгілері бойынша ажыратылады:
Географиялық орны | Аумақтық көлемі | Халық саны мен ұлттық құрамы | Басқару түрі | Мемлекеттік құрлысы | Әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі |
---|---|---|---|---|---|
* Теңіз жағалауындағы (негізгі елдер тобы) * Аралдық:Индонезия, Куба, Жапония * Материктік:Аустралия * Түбектердегі:Испания * Теңізге шыға алатын:Норвегия, Венесуэла және т.б. * Теңізге шыға алмайтын:Қазақстан, Моңғолия, Чад (шамамен 40-қа таяу) * Архипелагтағы:Индонезия | * Алып аумақты (3 млн км2 асатын):Ресей, Канада, Қытай * Ірі территориялы (1-3 млн км2): Қазақстан, Аргентина * Орташа (100 мың — 1 млн км2): Польша, Франция, Испания * Кіші (100 мың км2-қа дейін): Венгрия, Испания, Латвия, Литва * Микромемлекеттер:Ватикан, Андорра, Монако, Сан-Марино, Люксембург, Лихтенштейн, Бруней | * Ең ірі мемлекеттер (100 млн адамнан астам) * Ірі мемлекеттер (50-100 млн адам) * Орта мемлекеттер (1-50 млн адам) * Кіші мемлекеттер (1 млн-ға дейін ) | — Монархиялы: * Конституциялық —Ұлыбритания, Жапония, Норвегия, Швеция * Абсолютті монархия — Сауд Арабиясы * Теократиялық монархия —Ватикан (Римде) Дінбасы баскарады — Республикалық — Президенттік -Мысыр, Түркия, Франция — Парламенттік — Батыс Еуропаның көптеген елдері | * Федерациялық — АҚШ, Бразилия, Үндістан * Унитарлы —Қазақстан, Франция, Венгрия
| * экономикасы дамыған елдер —Жапония, Германия, АҚШ, Франция, Батыс Еуропа
|
Дүние жүзінің саяси қалыптасу кезеңдері
- Ежелгі кезең (V ғ. дейін) — алғашқы мемлекеттер Ежелгі Мысыр, Карфагеннің, Грекия, Ежелгі Римнің дамуы мен күйреуі.
- Орта ғасырлық кезең (V -ХV ғ.) — ұлан ғайыр құрлық жерлерді әр түрлі мемлекеттер өзара бөліседі: Киев Русі, Византия, Мәскеу (Орыс), мемлекеті, “Қасиетті Рим империясы”, Португалия, Англия, Германия.
- Ұлы географиялық ашылулар кезеңі — Америка, Африка, Үндістан, Оңтүстік Шығыс Азия, Аустралияның зерттелуі.
- Жаңа кезең (ХV - ХVІ ғ) — Англия мен Францияның көтерілуі, отаршылдықты жүргізе бастауы. Дүние жүзі державаларының бөліске салынуы, Африка жерлерін отарлау.
- Әлемнің I және II дүние жүзілік соғыстан кейінгі өзгерісі — Ірі Осман империясының әлсіреуі, Босния мен Герцоговина, Аустрия,Венгрия қосылды. Чехословакия мен Польша пайда болды. Батыс Украина, Батыс Белоруссия, Балтық жағалауы, Оңүстік Сахалин КСРО-ға қосылды.
- Дүниежүзілік социалистік жүйенің кұрылуы мен күйреуі — Колониализмнің ыдырауы.
Әлем халқы
- Халықтар географиясы
Демография адам популяциясын оның көлемі мен құрылымына сәйкес, яғни жынысы, жасы, отбасылық жағдайы және этникалық шығу тегі бойынша, сондай-ақ, осы популяцияның туу, өлу және миграция коэффициенттеріндегі өзгеруі тұрғысынан статистикалық зерттеу.
Адамзат тарихының басым бөлігінде әлем халқы баяу өсті, әлем халқы алғашқы миллиардқа тек 1800-1804 ж. жеткен. Ал XX ғасырдың аяғына қарай 6 млрд-тан асты. Жер бетіндегі халық саны үнемі артып отырды.
1900 жылы 1,5 млрд, 1960 жылы 3 млрд, 2000 жылы 6 млрд-қа жетті. Демографиялық күрт өрлеу процесінің ең жоғары қарқыны (20% жуық) 60-жылдары болды. Ал 80-ші жылдары бұл көрсеткіш 17% төмендеді. Бұл демографиялық өтпелі кезең деп аталады. Елдердің әлеуметтік-экономикалық жағдайына байланысты табиғи өсімнің өзгерістері:
- туудың көптігі, өлімнің көптігі (Африка елдері);
- туудың көптігі, өлімнің азаюы (Азия мен Латын Америкасы );
- туудың аздығы, өлімнің аздығы (Жапония , Шығыс Еуропа, Ресей, ҚХР).
Демографиялық саясат — әр мемлекеттің халқының табиғи өсімін және халық санына байланысты мәселелерді шешу үшін жүргізілетін шаралар. Әр мемлекетте демографиялық саясат бағыты әр түрлі жүргізіледі. Көптеген дамушы, әсіресе, халық саны көп елдерде қазіргі адамдардың өмір сүру деңгейі одан әрі құлдырап кетпеуі үшін адамның табиғи өсімін шектеуі, ал, дамыған елдерде керісінше, бала тууға ынталандыру шаралары жүзеге асырылады.
- Халықтардың нәсілдік және этностық құрылымы
Жер шары халқының этностық (ұлттық) құрамы – ұзақ тарихи процестің нәтижесі. Қазіргі уақытта дүние жүзінде этностық қауымдастықтардың әр алуан түрлері: жекелеген тайпалар, рулас тайпалар топтары, ұлыстар, ұлттар бар. Нәсілдік құрам - тұқым қуалау арқылы берілетін ұқсас сыртқы (дене) пішіндері (терісінің түсі, шашы мен көзі, мұрны мен еріндерінің пішіні, бойы мен дене пропорциясы, сондай-ақ кейбір "жасырын" белгілері) бар адамдардың тарихи қалыптасқан топтарының саны мен үлесі. Әр түрлі нысандардың таралу ареалдары сәйкес келмейді, сондықтан нәсілдік шекаралар анық емес және шартты болып келеді. жер бетінде негізгі үш нәсіл бар:
- Еуропоидтік
- Моңғолоидтік
- (негроидтер, австралоидтер, негравстралоидтер),
Сонымен қатар аралық және аралас нәсілдік топтар (эфиоптар, малагасийліктер, полинезиялық, меланезиялықтар және т.б.) бар.
Этностық құрам
Жер шарында түрлі тайпалар, рулас тайпалар, ұлыстар, ұлттар бар. Этностық қауымдардың негізгі белгілеріне тіл, аумақ, мәдениет жатады. Жер бетін 4 мыңдай түрлі халықтар мекендейді. Бірақ мемлекеттік және этностық шекаралар өзара сәйкестендіріле орналаспаған. Жер бетіндегі мемлекеттердің жартысына жуығы бір ұлтты (Дания, Швеция, Жапония) болып келеді және көп ұлтты (Ресей мен АҚШ) мемлекеттер бар. Дүние жүзінде көп таралған тілдер: қытай тілі (1 млрд-тан астам адам), ағылшын тілі (400 млн), хинди (300 млн), испан (280 млн), араб (230 млн), орыс тілі (220 млн).
Діни құрам
Дүние жүзінде негізгі үш дін бар:
- христиандық: католиктік, православие, протестанттық (Еуропа, Америка, Аустралия елдері);
- мұсылмандық: сүннеттер мен шииттер (Азия мен Африка - Сауд Арабиясы, Түркия, Иран, Ирак, Ауғанстан, Пәкістан, Марокко, Индонезия, Үндістан, Қазақстан, Кавказдың кейбір елдері);
- буддалық: Непалдықтар, Бирмалықтар, Үндіқытай, Үндістан, Шри-Ланка, Қытай, Моңғолия.
Сонымен қатар индуизм, конфуциишілдік, ситоизм, иудаизм ұлттық діндері бар.
- Халықтың орналасу географиясы
Жалпы 1945 жылдардың соңынан бастап дүние жүзі мен оның жеке аймақтары тұрғын халқының есебін БҰҰ- ның экономикалық және әлеуметтік кеңесіне қарасты Халықтың орналасуын зерттеу комиссиясы жүргізді. 1949 жылдан бастап, бұл Комиссия жыл сайын «Демографиялық жылнама» басып шығарып отырды. Жер бетінде халық әр түрлі таралған Шығыс Жарты шарда Батыс Жартышарға қарағанда халық көбірек шоғырланған, солтүстік Жартышарда оңтүстік Жартышардан тығыз шоғырланған. Жердегі халықтың орташа тығыздығы бір шаршы шақырымға 30 адамнан артығырақ келеді. Еуропа мен Азияда бір шаршы шақырымға 100 адамнан, ал Солтүстік және Оңтүстік Америкада бұдан екі есе, Аустралия мен мұхиттық аралдарда 10 есе аз. Халықтың ең көп шоғырланған аумақтары:
- Шығыс Азия: Қытай, Жапония, КХДР, Корея Республикасы 1 млрд-тан астам адам бар;
- Оңтүстік Азия: Үндістан, Бангладеш, Шри-Ланка, Пәкістан - 1 млрд адам;
- Оңтүстік-Шығыс Азия: Индонезия, Тайланд, Филиппиндер, Малайзия - 300 млн-нан астам халық;
- Еуропа;
- Атлантикалық аймақ: АҚШ-тың солтүстік шығыс бөлігі.
- Қалалар және урбандалу
Дамыған елдерде қалатұрғындары 75-80%, ал дамушы елдерде 40-50%. Қазір жер шарының жартысынан көбінде қала халқы тұрады. Урбандалу дегеніміз - қалалар мен қала халқының көбеюі, қалалардың ролінің артуы
Бір-біріне жақын орналасқан ірі қалалардың қосылуын агломерациялар деп атайды. Мысалы, Мәскеу агломерациясында 12 млн адам тұрады. Урбанизацияның ең жоғарғы буыны мегаполюстер агломерациялардың қосылуы. Мысалы, Бостон-Вашингтон (40 млн-ға жуық адам), Нью-Йорк, Филадельфия және т. б.
Қалалардағы адамдардың қала маңына шоғырлануы субурбанизация деп аталады. Қала халқының үлес салмағы индустрияландырудың көрсеткіші. Дамушы елдерде урбанизация деңгейі төмен, қала халқының үлесі 30-41%. Мысалы, Латын Америкасы, Азия елдері.
Ауыл-село халқы жер бетінде шамамен 18-20 млн
- Халықтың көші-қоны
Халқының саны басқа елден көшіп келушілердің есебінен өзгеруін - механикалық қозғалыс деп атайды. Адамдардың бір елден басқа елге қоныс аударуы — миграция деп аталады. Адамдардың өзге елдерге тұрақты тұруға кетуі — эмиграция, ал басқа елден келіп тұрақтануын иммиграция деп атайды.
Алғашқы көші-қон қарқыны Еуропа елдерінен Солтүстік Америкаға, Оңтүстік Америкаға, Африкаға, Аустралия мен Жаңа Зеландияға және т.б. жерлерге тарады. Мысалы, АҚШ халқының көп ұлтты болуы миграцияға байланысты
Қазіргі негізгі сыртқы көші-қоң бағыттарының жоғары аймақтары: Солтүстік Америкадан (Куба, Мексикадан Еуропаға, Оңтүстік Америкадан Солтүстік Америкаға, Оңтүстік Шығыс Азиядан Парсы шығанағы елдеріне дейін).
Ішкі миграцияның негізгі бағыттары Шығыс Еуропадан Ресейге, Азиядан Еуропаға, Солтүстік Африкадан Еуропаға, Үндістаннан Еуропаға, Бразилия, Парагвайдан Аргентинаға дейінгі аймақтар.
Әлемнің табиғат ресурстары
Табиғи ресурстар — бұл табиғи заттар немесе адам мен қоғамның өмір сүруі мен дамуы үшін шаруашылықта қолданылатын энергия көздерінің түрлері.
Табиғи ресурстардың жіктелуі:
- Түрлі геосфераларда кездесуіне байланысты: литосфера, гидросфера, биосфера, климат ресурстар.
- Түрлі шаруашылық салаларында қолданылуына байланысты: энергетикалық, металлургиялық, химиялық.
- Қолдану мүмкіндігінің ұзақтығы мен қарқынына байланысты:сарқылатын, сарқылмайтын
Минералдық ресурстар — жер қойнауынан алынған пайдалы қазбалар. Пайдалы қазбалар - халық шаруашылығында өңделген және табиғи күйде қолданылатын табиғи минералдық заттар. Минералдық ресурстардың қолданылу ауқымы үнемі артып келеді. Мысалы: 1950 жылмен салыстырғанда пайдалы қазбаларды өндіру үш есеге артқан. Жыл сайын жер қойнауынан 100 млрд тоннадан астам түрлі минералды шикізат пен отын өндіріледі.
Жер ресурстары — адамның өмір сүруі үшін, құрылыс және т.б. шаруашылық әрекеті үшін қажетті жерлер. Жер ресурстары туралы жалпы түсініктер, жер қоры ұғымы туралы түсінік береді. Жер қоры - шаруашылықтың түрлі салаларында қолданылатын барлық жерлер. Жер шарының жалпы жер қоры 1,5 млрд га, оның ішінде ауыл шаруашылық жерлері - 37 %, егістіктер - 11%. Жайылымдықтар үлесі Оңтүстік Америкаға, аз өнімді сапасыз жерлер Азияға тиесілі. Өңделетін жерлердің үлесі жоғары елдер: АҚШ, Үндістан, Ресей, Қытай, Аустралия, Канаданың, жыртылған жерлер үлесінің 56-57%-ы Украина, Үндістан, Данияның үлесіне тиеді. Жер қорларымен қамтамасыз етілу жер шарының әр тұрғынына 2,1 га-дан келеді. Жер қорының құрылымы сұранысқа байланысты, жерлердің тозуына, сапасының төмендеуіне байланысты үнемі өзгеріп отырады.
Су ресурстары — халық шаруашылығында қолданылатын өзен, көл, су қоймалары, мұздықтар және жер асты сулары, тұщы су — барлық су ресурстарының жалпы қоры - 2,5%. Негізгі көздері: өзен сулары, мұздықтар, жер асты сулары. Жердегі судың басым бөлігі дүние жүзілік мұхиттарда. Тұщы судың жалпы көлемі гидросфераның 3%-ін алады. Жер бетінде тұщы су қорлары әркелкі таралған. Мысалы: Африкада халықтың шамамен 10%-ы, Еуропада 95%-ы тұщы сумен қамтамасыз етіледі. Тұщы судың негізгі көздері болып табылатын өзен ағыстарының дүние жүзілік көлемі жылына 47 мың км3, бірақ қолданылу мүмкіндігі тек 50%.
Тұщы судың тапшылығын жеңу жолдары: тұщы су көздерінің ластануының өсуіне жол бермеу. Тұрмыстық мақсатта жұмсалуын үнемдеу жэне теңіз суын тұщыландыру, жаңбыр суы мен қар суын жер асты қоймаларына жинау. Өзен сулары энергия көздері ретінде қолданылады. Жалпы дүние жүзілік гидроэнергиялық потенциал 10 трлн. кВт/сағ деп бағаланады. Гидроэнергетикалық потенциалы жоғары елдер Қытай, Ресей, Заир, Канада және Бразилия.
Орман ресурстары — қалпына келетін ресурстарға жататын биосфераның негізгі ресурстарының бірі. Орман ресурстарының судың ластануына жол бермеуде, климатты қалыптастыруда, эрозияға қарсы және адамдар денсаулығына әсер етуде маңызы зор. Ормандар құрлықтың 30%-на жуығын алып жатыр. Негізгі орман алқаптары Азияда, Аустралияда, Оңтүстік Америкада орналасқан.
Дүниежүзілік орман ресурстарының басты көрсеткіштері:
- Орман аудандарының көлемі бойынша (4,1 млрд га немесе құрлық аудандарының 27%-ы).
- Ағашының (сүрегінің) қорымен (350 млрд м ) бұл көрсеткіш шаруашылықта қолданудың өсуінің нәтижесінде жыл сайын 5,5 млрд м3-қа өсіп отыр. Ағаш сүрегін өндіруде Азия, Оңтүстік және Солтүстік Америка бірінші дәрежелі маңызға ие. Ал, орман ресурстарына тапшы елдер қатарына Бахрейн, Катар, Ливия т.б. жатады.
- Ормандардың біршама үлкен қоры Еуразияда сақталған. Бұл шамамен дүниежүзілік орман қорының 40%-ын, жалпы ағаш сүрегінің 42%-ын, соның ішінде бағалы ағаш түрлерінің 2/3 бөлігін құрайды. Орманда ағаш, бұта, шөптесін өсімдіктер, мүк, қына, т. б. өседі.
Дүниежүзілік орман ресурстарын шаруашылықта қолданудың артуына байланысты жыл сайын оған қауіп көбейіп барады. 200 жылда орман алқабы кем дегенде 2 есеге азаяды, жыл сайын 125 мың км2 алқапты орман құртылады. Орман ресурстарының сарқылуына әсер ететін негізгі факторлар: адамның шаруашылық әрекеті, табиғи және антропогендік апаттар.
Әлем шаруашылығы
- Халықаралық еңбек бөлінісі
Халықаралық еңбек бөлінісі жеке елдердің өнімінің белгілі бір түрлерін өндіруге белгілі бір қызмет көрсетуге оларды айырбастауға мамандануынан көрінеді. Халықаралық еңбек бөлінісінің жоғарғы түрі - елдер арасындағы өнім түрлерін өндіруге мамандану. Ал географиялық еңбек бөлінісі аумақтардың мамандануы, олардың арасындағы өнімдер мен қызмет көрсету түрлерінің алмасуы. Мысалы, Жапония дүние жүзінде автомобиль, электроника жасауға маманданған.
Өнеркәсібі дамыған елдер халықаралық еңбек бөлінісіне қарқынды қатысады. Ал өнеркәсібі нашар дамыған елдер (Азия, Африка, Латын Америкасы елдері) шикізат пен жабдықтауға маманданады.
- Дүниежүзілік шаруашылықтың құрылымы.
Өзара байланысқан ұлттық шаруашылықты дүниежүзілік шаруашылық деп атайды. Оған халықаралық еңбек бөлінісі экономикалық және саяси қатынастар жатады. Дүниежүзілік шаруашылықтың құрылымын көптеген ұлттық шаруашылықтар мен мемлекетаралық шаруашылық бірлестіктері құрайды.
- Өндіргіш күштердің орналасуы
Өндіргіш күштердің орналасуына әсер ететін факторлар:
- Ресурстық факторлар - минералдық шикізат көздерінің орналасуы. Мысалы, Орал, — Ресейде индустрияланудың алғашқы базасы болды.
- Ғылым мен білім орталықтарына қарай орналасуы. Мысалы, Жапонияда арнаулы технополистер - ғылым қалалары құрылған.
- Жұмыс күші — еңбек ресурстары, жаңа техниканы басқаратын білікті мамандар, арзан жұмыс күшін пайдалану.
- Электр энергетикасы
Электр энергиясын өндіру. Су электр станциясы (СЭС), жылу электр станциясы (ЖЭС), атом электр стансасы(АЭС).
- Дүниежүзілік электр энергиясын өндіру 62%-ын ЖЭС құрайды. ЖЭС-да электр энергиясын өндіру көмегімен жетекші орын алатын елдер: АҚШ, Қытай, Ресей, Жапония, Германия.
- СЭС энергия өндірудің 20% құрайды. АҚШ, Канада, Бразилия, Ресей, Қытай.
- АЭС электр энергия өндірудің 17% қамтамасыз етеді. АҚШ, Франция, Жапония, Германия, Ресей, Канада.
- Дәстүрлі емес энергия көзін 1% өндіруді (күн, жел энергиясы т.б.) құрайды.
- Металлургия
1. Қара металлургия:
- Болат өндірісі жылына 800 м.т. Жапония, АҚШ, Ресей, Украина, КХР, Германия.
- Темір — Бразилия, Үндістан, Либерия, Аустралия, ОАР.
2. Түсті металлургия жылына 40 млн. т.
- Алюминий (17 млн. т.). — АҚШ, Жапония, Ресей, Канада.
- Боксит — Аустралия, Гвинея, Ямайка, Ресей.
- Мыс — Чили, АҚШ, Замбия, Қазақстан.
- Машина жасау
Құрылымы жағынан машина жасау - дүние жүзілік өнеркәсіптің ең күрделі, көп тармақты ежелгі салалардың бірі: машина жасау экспорты АҚШ, Германия, 1/2. Жапонияда 2/3 құрап отыр. Экспортқа Азияның Корея, Жапония, Гавай жаңа индустриялды елдерінде шығарылатын бүкіл тұрмыстық электроника жіберіледі. 250 автомобиль компаниялары автомобиль шығарады, бірақ әлемдік өндірістегі 95%-ы әуелгі 20 фирманың үлесіне тиеді. 57,5% «Дженерал Моторс» (АҚШ), 16,2 «Форд» (АҚШ), 12,9% «Тойота»(Жапония), 9,4% «Фольксваген» (Германия), 7,9% «Даймлер-Крайслер» (Германия/АҚШ), 7,4% «Фиат» (Италия), 5,2% «Ниссан» (Жапония) т. б. Яғни, алдыңғы қатарлы 10 автомобиль компаниялары (5 елдегі) дүние жүзілік автомобиль өндірісінің 80%-ын құрап отыр. Кеме жасау өндірісіндегі жетекші орында Жапония, Корея Республикасы, Еуропа елдері, Қытай. Авиа зымыран - космосты өндірістегі басты жетекшілері - Ресей, АҚШ, Еуропалық Одақ.
Электротехникалық өндірістің ішінен электронды индустрия бөлініп жеке сала болып отыр (АҚШ, Жапония, Батыс Еуропа, Оңтүстік Азия елдері).
- Химия өнеркәсібі
- Дамушы елдер органикалық синтез - полимер материалы өнімін өндіреді.
- Дамыған елдер (АҚШ, Батыс Еуропа, Жапония) ғылымды көп қажет ететін, күрделі өнімдерді өндіреді.
Әлемнің химия өнеркәсібінің ірі аудандары мен орталықтарының барлығына тән: бұлардың арасында АҚШ-тағы Техас пен Питтсбургті, Ресейде Еділ бойы, Украинада Донбасты, Германияда Рур мен Лейпциг- Галлені, Румынияда Карпат өңірін және т. б. атауға болады.
1990 ж. ортасындагы химиялық талшық өндіру көлемі бойынша дүние жүзінің бірінші он елі | |
Елдер | Өндіру, мың. т |
АҚШ | 3550 |
Қытай | 2700 |
Қытай Республикасы | 2450 |
Корея Республикасы | 1700 |
Жапония | 1650 |
Германия | 1100 |
Үндістан | 1000 |
Индонезия | 825 |
Италия | 580 |
Тайланд | 530 |
Өсімдік шаруашылығы
Дүние жүзінде өңделетін жер көлемінің 1/2-ін дәнді дақылдар алып жатыр. Бидай өндіруші елдер - АҚШ, Канада, Австралия, Қытай, Франция, Ресей, Қазақстан. Күріштің Отаны - Қытай, Азияның 9/10 түсімінің дүниежүзілік үлесін күріш алады. Басты сорттары Индонезия, Жапония, Қытай, Филиппинде өңделеді. Жүгерінің отаны - Мексика. Негізгі өндірушілері - АҚШ, Қытай, Бразилия. Майлы дақылдар - соя жинаудан АҚШ, жер жаңғағы - Үндістан, зәйтүннен - Италия алады. Түйнекті көкөніс дақылы - картоп. Отаны - Оңтүстік Америка, Қытай, Ресей, АҚШ, Польша. Қантты дақылдар өндірушілер - Ресей, Украина, Шетелдік Еуропа, Солтүстік Америка елдері. Мақта өсіру үлесін Азия елдері, Америка, Африка елдері алады. Зығыр өсіру - Ресей, Беларуссия. Джут өндіру - Бангладеш. Шай- Қытай, Үндістан, Шри-Ланка. Кофе, какао - Африка, Латын Америкасы, әсіресе Бразилия, Колумбия. Табиғи каучук - 85% Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде, әсіресе Малайзия, Индонезия, Тайланд.
Мал шаруашылығы
Б.з.д. 6—5-мыңжылдықта Месопотамия жерінде мал шаруашылығы болғандығы бүгінде дәлелденген.
Мал шаруашылығынан алынатын өнімнің негізгі бөлігін қоңыржай белдеудің елдері береді. Мал басының саны 4,5 млрд.
- Ірі қара мал (1,4 млрд бас) - интенсивті сүтті, етті мал шаруашылығы. АҚШ, Канада, Аргентина, Аустралия аудандарында көп шоғырланған.
- Шошқа шаруашылығы - саны 1 млрд астам ет өнімінің 2/5 бөлігін кұрайды. (Қытай, Азия елдерінде).
- Қой шаруашылығы - саны 1 млрд ба: (Австралия, Қытай).
Ет өнімін көп өндіретін басты елдер - Қытай АҚШ, Бразилия, Франция, Германия, Ресей.
Көлік географиясы
Дүние жүзілік көлік жүйесі - қатынас жолдар, көлік кәсіпорындарымен көлік құралдары. Дүниежүзілік көлікте 100 млн-нан аса адам жұмыс істейді. Көлік желісінің ұзындығы 35 млн км. Жыл сайын 100 млрд т. жүк, 1 трлн. адам тасымалданады.
- Құрлық көлігі
- Автомобиль көлігі. Автомобиль жолдарының ұзындығы 24 млн км. АҚШ, Үндістан, Жапония, Қытай оның жартысын құрап отыр.
- Темір жол - жүк және жолаушы тасымалының 1/10 келеді. Жалпы темір жолдың ұзындығы - 1,3 млн.км. Темір жол 140 елде бар. (АҚШ, Ресей, Канада, Үндістан, Қытай, Аустралия, Аргентина).
- Құбыр тасымалы. Дүние жүзілік құбырдың ұзындығы 2 млн км. Кейде ұзындығы 4-5 мың км-ге жететін құбырлар ТМД елдерінде, Канада, АҚШ, Таяу Шығыс елдерінде.
- Су көлігі
- Теңіз көлігі - бүкіл халықаралық сауданың 4/5-ін құрайды. Теңіз порттарының жалпы саны 2,5- мың, ең ірі порт - Роттердам. Кеме қатынасы мен жүк тасымалдауда 1-ші орында Атлант мұхиты, 2-ші орынды Тынық мұхит, 3-ші орынды Үнді мұхиты алады.
- Ішкі су көлігі - көліктің ежелгі түрі. Ішкі су жолдарының жүк айналымы жөнінен дүние жүзінен ерекшеленетіндер: АҚШ, Ресей, Канада, Германия, Қытай. Ішкі су жолдарының 1/10-і жасанды жолдар (шлюзді [[өзендер мен құбырлар) кұрып отыр. Ірілері - АҚШ, Қытай, Ресей, Шетелдік Еуропа. Дүние жүзілік көлдегі кеме қатынасындағы басты аудандар - АҚШ пен Канададағы ірі көлдер болып отыр. Онда континенттің ішіне қарай 4 мың км-ге кіруге мүмкіндік береді.
- Әуе көлігі.
2000 жылы дүние жүзінде 1800 млн-ға жуық жолаушы тасымалданған. Әуе жолының желісі 10 млн км. Әуе көлігімен жүк тасымалдауда: бірінші орында Солтүстік Америка, екінші орында Еуропа, одан кейін Ұлыбритания, Жапония, Ресей, Франция келеді. Дүниежүзіндегі жолаушылардың жартысына жуығы АҚШ-та тасымалданады. Дүниежүзіндегі ірі әуежайлар: АҚШ, Ұлыбритания, Жапонияда.
Халықаралық экономикалық қатынастар
1) ХЭҚ-ға тәуелді елдер - экономикасы ашық елдер. Мұндай ашықтық дәреже бойынша елдің жалпы ішкі өнімін жасаудағы - экспорттық квота анықталынады.
2) Ашық экономиканың жарқын көрінісі - еркін экономикалық аймақ кұру (ЕЭА). ЕЭА - бұл экономикалық-географиялық жағдайы қолайлы аудан немесе қала. ЕЭА шетелдік капитал және жаңа технологияны тарту, валюталық кірісті көбейтіп, ішкі рыноктағы бәсекелестік қабілеті жоғары таулар және қызмет көрсетуге бағытталған.
Халықаралық сауда
Дүниежүзілік сауда: тауар саудасы, қызмет көрсету саудасы. Даяр өнімдер ішіндегі сауда бірінші орында электроника, электротехника, автомобильдер, ал шикізат өнімдерінен - мұнай және мұнай өнімдері алып отыр.
Дүниежүзілік сауда географиясында:
- 1 орында Батыстың экономикалық дамыған елдері.
- 2 орында - Оңтүстік алабы, Ұлттық интеграциялық елдер,
- 3 орында - өтпелі экономикалық елдер, соның ішінде Қытай, Ресей кіреді.
Картография - негізгі географиялық зерттеу әдісі
Картография — географиялық карталар, оларды жасау және пайдалану туралы ғылым. Картография табиғат пен қоғам құбылыстарының үйлесуі мен өзара байланысуын, олардың кеңістікте орналасуын және уақыт бойынша өзгеруін, т. б. картогафиялық кескіндеудің (бейнелеудің) көмегімен зерттейтін ғылым. Картографиялық ұғымдарға аспан денелері мен жұлдызды аспанның карталары, глобустар мен жер бедері карталары, картографиялық белгілермен белгіленген кеңістік модельдері (үлгілері) жатады. Картографияның негізгі әдістемесі – картатану.
- Математикалық картография картаның математикалық негіздерін зерттейді. Ол картографиялық проекциялар теоремасын әзірлейді, картографиялық тор құрудың әдістерін жасайды, олардағы бұрмалануды талдайды.
- Картаны безендендіру және картографиялық синоптика картаның тілін, картографиялық белгілер жүйесін құру әдісі мен теориясын, картаны көркемдеу, түрлі-түсті безендірумен айналысады. Картографиялық синоптика шеңберінде белгілер жүйесін құру және оларды пайдалану тәртібін зерттейді .
- Картаны басып шығару – картаны, атласты, т. б. картографиялық өнімдерді технологиялық әзірлеу, көбейту картаны полиграфиялық безендіруден тұратын технологиялық пән.
- Картографиялық өндірісті ұйымдастыру және экономикасы — салалық экономикалық пән. Ол карта жасау өндірісін жоспарлау және ұйымдастыру мәселелерімен айналысады.
- Картаны пайдалану — картографиялық өнімдерді пайдаланудың теориясы мен әдісін әзірлейді.
- Картография тарихы картографиялы өндірістің дамуын, көне картографиялық өнімдердің тарихын зерттейді.
- Картографиялық топонимика — географиялық атаулардың мағыналық мәнін зерттейтін пән.
Картографиялық ғылымның келешекте дамуын қарастырғанда оны зерттеудің негізгі екі мақсатын ескеру керек:
- жаңа картография өнімдерін жасау және оны келешекте жетілдіру;
- оларды білім көзі тұрғысынан толық пайдаланудың және осыған байланысты картографиялық зерттеу әдістерін пайдалану.
Одан басқа, ғарыштық техниканың дамуы картографияның жаңа келешегі Күн жүйесінің басқа ғаламшарларды картографиялау мүмкіндігі ашылды. Қазірдің өзінде Айдың және Күн жүйесінің басқа ғаламшарлардың әр түрлі масштабтағы карталары (селенографиялық) жасалды. Жер туралы ғылымдардың негізі бола отырып, картография өзі де күннен күнге жетілуде: картаның жаңа типтері жасалды, оларды тиімді пайдаланудың жолдары табылды
Географиялық карталар
Карта – белгілі бір топографиялық проекциялар көмегімен Жер бетінің үлкен өлшем бірліктерінде анықталатын аудандардың нақты жазықтықта кішірейтілен кескіні. Географиялық обьектілер онда шартты белгілер арқылы көрсетіледі. Бұлайша бейнелегенде, әуелі картаның қандай мақсатқа арналатыны ескеріледі, табиғат және қоғамдық құбылыстардың орны, олардың бір-бірімен ұштасуы, байланыстары осы тұрғыдан іріктеліп алынады. Географиялық картаны жер бетінің чертежі ғана деп есептеу жеткіліксіз, өйткені ол алуан түрлі табиғат және әлеуметтік-экономикалық құбылыстарды да бейнелейді. Географиялық карталарды жасаудың ерекше математикалық заңы болады..
Географиялық картаның ерекшеліктері
- Географиялық карта картографиялық проекциялардың көмегімен карта жасау жер бетіндегі объектілердің орны, пландағы мөлшері және пішіні туралы дәл деректер алуға мүмкіндік береді.
- Картографиялық белгілерді картаның ерекше тілі ретінде пайдалану:
- Географиялық картада көрсетілетін құбылыстарды іріктеудің және қорытындылаудың, яғни картографиялық генерализацлялаудың зор маңызы бар. Географиялық карта адамның тіршілік әрекетінің барлық саласынпа пайдаланылады. Ол — жол көрсеткіш, өнеркәсіп, энергетика,транспорт құрылыстарын барлау-іздеу, жобалау және инженерлік жобаны нақты іске асырудың негізі. Ауыл шаруашылығын жерге орналастыру, мелиорация және барлық жер қорын есепке алып, оны тиімді пайдалану ісіне керек. Халыққа білім беруде, дүние туралы білімді таратуда, жалпы мәдениетті көрсетуде өте маңызды көрнекі құрал. Территорияның картографиялық жағынан зерттелуі әскери іс үшін де маңызды. Халық шаруашылығының- көптеген міндеттерін шешу — географиялық жағдайларды дұрыс бағалау, табиғи ресурстарды тиімді пайдалану, қалпына келтіру және табиғатты өзгертудің жоспарларын жасау, өндіргіш күштерді дұрыс орналастыру, экономикалық аудандарды комплексті дамыту т. б.— Географиялық картаның өте сапалы болуын керек етеді. Географиялық карта ғылыми-зерттеу құралы болып табылады. Мысалы, геологиялық карта белгілі бір жердің геологиялық құрылысын көрсетумен қатар, қазбалардың таралу заңдылығын анықтауға мүмкіндік береді. Ол— құбылыстардың кеңістіктегі өзара байланысы мен дамуын зерттеуде және болжауда да аса қажетті құрал.
Географиялық карта элементтері
Картаның тақырыбы мен мақсатына қарай картографиялық кескіндеу бірқатар географиялық элементтерден тұрады. Мысалы, бір жердің толық картасының (топографиялық картасының) мазмұнына: жер бедері, суы, өсімдігі, топырағы, елді мекендері, жол қатынасы, байланыс құралдары, мемлекет және әкімшілік шекаралары, орталықтары және кейбір өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, мәдени объектілері кіреді. Географиялық картаның жиегі мен бос жерінде қосымша графиктер мен жазулар: картада қолданылған картографиялық белгілер және олардың түсіндірмелері; карта бойынша қашықтықты, бұрыштарды, объектілердің ауданын, жеке нүктелердің координаталарын, еңістікті т. б. өлшеуге қажет графиктер; картаның жасалған кезін, пайдаланған материалдарын т. б. көрсететін деректер; кейде көрсетілген объектілерді түсіндіріп, толықтыратын диаграммалар, таблицалар мен мәліметтер де болады.
Географиялық карталардың жіктелуі
- Бейнеленуіне байланысты
- Жердегі болып жатқан табиғи және қоғамдық құбылыстарды бейнелейтін географиялық карталар
- аспан, оның бөліктері мен планеталарды бейнелейтін астрономиялық карталар деп ажыратылады.
- Масштабына сәйкес
- ірі масштабты 1:1000 – 1:100 000 аралығында
- орта масштабыты 1:200 000 – 1:1 000 000 аралығында
- ұсақ масштабты 1:1 000 000 деп бөлінеді.
- Территориясы бойынша
- Мақсатына қарай
- ғылыми-анықтамалық – ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізуге және толық ақпарат алуға арналған.
- оқулықтар – география, тарих, геология және т.б. зерттеуде қолданылады, мектептер мен жоғарғы оқу орындарына арналған.
- техникалық – қандай да бір техникалық есептеулерді жүргізуге арналған, объектілер мен шарттар кескіндейді.
- туристік, навигациялық, әскери және т.б.
- Мазмұны бойынша
- Жалпыгеографиялық (географиялық құбылыстарды бейнелейді, жер бетін және оның бөліктерін, гидрография, елді мекендер, шаруашылық объектілер, коммуникация, шекаралар, жер бедерін, топырақ, өсімдіктер мен жануарлар әлемін т.б. көрсетеді. Ірі масштабты жалпы географиялық карталарды – топографиялық карталар, орта масштабты жалпы географиялық карталарды – жалпы топографиялық карталар, ал ұсақ масштабты жалпы географиялық карталарды – жалпы карталар деп атайды).
- Тақырыптық (белгілі бір нақты тақырыпты ашады. Мысалы, ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің таралуы, табиғат зоналары мен жауын-шашын, т.б.).
- табиғи құбылыстар карталарының жіктелуі
- Геологиялық карталар (тектоникалық және неотектоникалық, литолого-стратиграфиялық, гидрогеологиялық, пайдалы қазбалар картасы, сейсмикалық және вулканизм, * геологиялық ортаны қорғау картасы)
- Геофизикалық карталар (гравитациялық өріс, магниттік өріс, сейсмометрлік, электрлік өріс, жылу энергиясы, физикалық өлшемдер картасы)
- Метеорологиялық және климаттық карталар (климат қалыптастырушы факторлар, термикалық режим, ылғалдану, қысым, жел режимі, атмосфералық құбылыстар, аудандардың климаты, ауа-райы және атмосфералық әрекеттер карталары).
- Жалпы физико-географиялық карталар (ландшафтық, қоршаған ортаның бұзылуы, табиғатты қорғау, физико-географиялық аудандастыру карталары)
- Гидрологиялық карталар (гидрографиялық, су режимі, қар жамылғысы, мұздану режимі және гидрологиялық құбылыстар, судың физико-химиялық сипаттамасы, судың ластануы, гидрологиялық аудандастыру карталары)
- Жер беті және мұхит түбі рельефі (гипсометриялық және батиметриялық, морфометриялық және морфографиялық, геоморфологиялық (жалпы және жеке құбылыстардың) аудандастыру карталары)
- Мұхиттық карталар (гидрографиялық, физикалық қасиеттері (гидрофизикалық), су массасының динамикасы, гидрохимиялық, теңіздер мен мұхиттардың флорасы және фаунасы, мұхит суының ластануы, мұхиттық аудандастыру карталары)
- Ботаникалық карталар (қазіргі өсімдіктер жамылғысы, қалпына келтірілген өсімдіктер жамылғысы, өсімдіктердің жеке түрлері, фенологиялық, өсімдік жамылғысының бұзылуы, геоботаникалық аудандастыру карталары)
- Зоогеографиялық карталар (жануарлардың жеке түрлері, жануарлар кешені, зоогеографиялық аудандастыру карталары)
- Топырақ картасы (топырақтың генетикалық түрлері, топырақтың физико-механикалық қасиеттері, геохимиялық, климаттық, мелиоративті, топырақтың ластануы, топырақтардың аудандастырылуы карталары)
- Медико-географиялық карталар (нозоареалдар (ареалдардың ауыруы), аурулар мен эпидемиялардың таралуы, медико-географиялық аудандастыру, аумақтарды емдеу карталары)
- қоғамдық құбылыстар қарталарының жіктелуі
- Халықтар картасы (халықтың орналасуы және қоныстануы, ұлттық құрамы мен этнографиясы, жастық құрамы, дін және сенімдер, халықтардың миграциясы, еңбек ресурстары, қоғамдық құрылыс карталары)
- Шаруашылық карталары (өнеркәсіптік, ауыл шаруашылығы, агроөнеркәсіптік кешен, орман шаруашылығы, балық шаруашылығы, энергетика, көлік және байланыс, сауда және қаржы, экономико-географиялық аудандастыру карталары)
- Саяси және саяси-әкімшілік картасы (геосаяси, әкімшілік құрылыс, саяси ұйымдар, партиялар, қозғалыстар, электораттық карталары)
- Ғылым мен білім картасы (білім, ғылым, мәдениет, мәдени ескерткіштер карталары)
- Халыққа қызмет ету және денсаулық сақтау картасы (қызмет көрсетудің жеке түрлері, денсаулық сақтау, дене шынықтыру және спорт, демалыс және туризм, карталары)
- Тарихи карта (қоғамдық-саяси формациясы, археологиялық, тарихи-экономикалық, тарихи-саяси, әскери-тарихи, тарихи-мәдени карталары)
- табиғи құбылыстар карталарының жіктелуі
Ұлы географтар
- Эратосфен б.з.д. 276 – 194 жж) — грек ғалымы, математикамен қатар астрономия, география, тарихты да жақсы білген.
- Страбон (б.з.д. 64/63 – б.з. 23/24) — ежелгі грек географы, тарихшы.
- Клавдий Птолемей (100 - 178 жыл шамасы) — грек математигі және астрономы.
- Әл-Идриси (1100, Марокко, Сеута — 1161 немесе 1165, сонда) — араб географы, саяхатшы. Мароккодағы Идриси әулетінің атақты әмірлер ұрпағынан шыққан.
- Герард Меркатор (1512–1594) — 16 ғ-да катографияның дамуына үлес қосқан фламандық картограф.
- Александр Гумбольд (1769–1859) - неміс ғалымы, Берлин FA-ның мүшесі (1800), Петербург ғылым академиясының құрметті мүшесі. 1829 ж. Қазақ даласын аралады.
- Карл Риттер (1779–1859) - неміс географы, география ғылымының негізін салушылардың бірі.
- Уильям Моррис Дейвис (1850–1934) - америкалық геологы және географы. Кембридждегі (АҚШ) Гарвард университетінің профессоры (1890). Америка геологиялық қоғамының президенті (1911). .
- Поль Видаль де ла Блаш (1845–1918) - Француз географиялық мектебінің негізін салушы, оның ішінде адам географиясына ерекше мән берді. Физикалық география және халықтар географиясы бойынша зерттеу нысандарының авторы.
- Хэлфорд Джон Маккиндер (1861–1947) - британдық географ және тарихшы, халықаралық катынастардың теоретигі, жалпы палатаның депутаты.
- Карл Отвин Зауэр (1889–1975) — америка географы, мәдениет географиясының негізін салушы.
- Вальтер Кристаллер (1893–1969) — неміс географы, Оңтүстік Германияның экономикасы мен географиясын зерттеді. Кристаллер идеялары Ұлыбритания және АҚШ-тың экономикалық географиясының дамуына үлкен ықпал етті.
- И-Фу Туан (1930-) - қытай және америкалық географ. Мәдени география, урбанистика және мәдени ландшафт жөнінде көптеген монографияларының авторы.
- Дэвид Харви (1935-) - ағылшын-американ географы. Гиллингхэмде (Кент, Англия) туған. Жұмысын тарихи-географ болып бастап, кейін гееографияның математикалық моделдерімен айналысты. «Географияға түсініктеме» кітабының авторы.[1].
- Майкл Фрэнк Гудчайлд (1944-) - белгілі британ-америкаkық географ. 19 жыл Батыс Онтарио университетінде жұмыс істеді, қазіргі кезде Калифорния, Санта-Барбара университеттерінде география профессоры. Физикадан бакалавр және философия мен географиядан 4 мәрте құрметті доктор дәрежесінің иегері.
- Дорин Мэсси (1944-) - британдық географ және қазіргі заманының әлеуметтану ғылымының зерттеушісі, профессоры.
- Эллен Черчилль Семпл (1863–1932) — америкалық географ. Э. Ч. Семпл Вассара колледжінде және Лейпциг университетінде оқыды. Кларк және Чикаго университеттерінде дәріс берді.
-
-
-
-
-
- Карл Риттер
- Уильям Моррис Дейвис
-
- И-Фу Туан
- Дэвид Харви
Ұлы географиялық ашуларын жасаған саяхаткерлер (ғалым емес)
- Руаль Амундсен (1872-1928) – норвег саяхатшы. Оңтүстік полюске алғашқы рет қадам аттаған адам.
- Жак Картье (1491—1557) — Франция саяхатшысы. Джон Кабот және Самюэль де Шампленмен бірдей Канаданың алғаш ашушысы болып есептеледі.
- Христофор Колумб (1451—1506) — әйгілі жиһанкез және саудагер. Америкаларды ашқан бірінші еурoпалық деп есептелген.
- Джеймс Кук (1728—1779) — ХҮІІІ ғасырдағы атақты ағылшын әскери теңізшісі, зерттеуші, картограф. Әлемдік мұхитты зерттеу бойынша үш экспедиция басқарған. Ол оңтүстік материк (Австралия) жағалауын, Үнді мұхитын зерттеп, көптеген аралдар ашты.
- Эрнан Кортес (1485—1547) — Мексиканы жаулап алған және Ацтектердің мемлекеттігін жойған испан конкистадоры.
- Васко да Гама (1469—1524) — португал жиһанкезі, Үндістанға теңіз арқылы саяхат жасаған тұңғыш еуропалық ретінде тарихта қалды
- Ибн Баттута (1304 — 1377) – араб саяхатшысы. Оның Қырым мен Алтын Орда иеліктерінде болып, жазған мақалалары, Өзбек ханның сарайы туралы хабарламалары түрік халықтарының тарихы үшін өте құнды деректер.
- Фернан Магеллан (1480 —1521) — Португалияның теңіз саяхатшысы. Магеллан алғаш рет Жердің шар тәрізді екендігін, Дүниежүзілік мұхиттың біртұтастығын дәлелдеді
- Марко Поло (1254 — 1324а) — Италия саяхатшысы. Орта ғасырларда Азия туралы аса бай геогр. және тарихи мағлұматтар қалдырған.
- Чжэн Хэ (1371—1435) — қытай саяхатшысы, теңіз флоты бастығы, дипломат, жеті бірдей ірі масштабты әскери-сауда экспедициясын басқарушысы.
-
-
-
- Чжэн Хэ
Географияның Қазақстанда дамуы
Қазақстан аумағында табиғатты құраушы объектілер 20 ғасырдың басына дейін жеке-жеке зерттеліп келді. Тек 1920 жылдардан бастап Қазақстанда физикалық география бойынша деректер жүйелі түрде жинала бастады. Осы жылдары (1930) табиғи құбылыстар мен процестерді зерттеу бойынша жеке салалар (климатология, гидрология, гляциология, геоморфология, топырақ географиясы, биогеография, т.б.) қалыптаса бастады. Кейіннен оларға ландшафттану, топонимика қосылды.
Қазіргі кездегі География зерттеудің ғарыштық әдістерін пайдаланбайынша дами алмайды. Географияның ерекше функциясына өзіміздің планета мен оның табиғи-тарихи дамуы; туралы, елдер, қалалар, жерлер және оларды мекендейтін халықтар туралы білімді жинау, қорыту және тарату жатады. География басқа ғылымдармен бірге отаншылдық пен интернационализмнің негізін қалыптастыратын дүниетанымдық және гуманитарлық ғылым болып табылады.
1917 жылға дейін Қазақстан мен Орта Азияда географиялық зерттеулерді Орыс географиялық қоғамы жүргізді. Іле өлкесін зерттеуде П. П. Семенов-Тян-Шанскийдің сіңірген еңбегі өте зор. 1856—58 ж. Шоқан Уәлиханов Жоңғария мен Іле өлкесіне бірнеше рет саяхат жасап, осы аймақтардың табиғаты, шаруашылығы мен халқының тұрмысы жайында көптеген деректерді алғаш рет жинады. Іле Алатауын, Ішкі Тянь-Шаньды, Арал теңізін зерттеуде Н. А. Северцовтың (1857—67), Орта Азия мен Қазақстан тауларының пайда болуына вулкан процестерінің тигізген әсерін зерттеуде И. В. Мушкетовтың (1875—80), Арал теңізін зерттеуде Л. С. Бергтің (1899—1900), Алтай, Жоңғар Алатауы жәнө Тянь-Шаньды зерттеуде В. В. Сапожниковтың еңбектері ғылымға қосылған үлкен үлес болды. 20-шы ғасырдың басында Қазақстанның едәуір бөлігінің геоботаникалық және топырақ карталары жасалды, бұл жұмысқа топырақ зерттеуші және ботаник ғалымдар С. С. Неуструев, Л. И. Прасолов, А. И. Безсонов т. б. қатысты. Қазақстанда Орыс географиялық қоғамының Түркістан және Батыс Сібір бөлімдері, Семей бөлімшесі болды.
1920 жылдарда республиканың табиғат жағдайын жан-жақты зерттеуде Орта Азия мемлекеттік университетінің, Геологиялық комитеттің, Орта Азия гидрометеорологиялық инстиутының экспедициялары зор роль атқарды; олардың жұмысына Д. В. Наливкин, С. В. Калесник, Н. Г. Кассин, И. П. Герасимов, Қ. И. Сәтбаев т. б. қатысты.
Қазақстанда Географияның дамыған салаларының бірі — гляциология. Іле Алатауының орталық бөлігінде және Жоңғар Алатауының солтүстік беткейінде ертеден болған мұз басу және Іле Алатауындағы осы заманғы мұз басу (зерттеген Н. Н. Пальгов) зерттелді. Жоңғар Алатауындағы соңғы мұз басудың (голоцендік) ірі масштабты геоморфологиялық картасы жасалды. Мұздық түрлерін классификациялау және өзендердің қоректенуі үшін олардың атқаратын ролін зерттеу жөнінде көлемді жұмыстар істелді. Мұздықтардың гидрогеологиялық және температуралық режимін, мұздықтың құрамындағы заттар балансын және жылу балансын, фирндегі қар жамылғысын, өзендердің қоректенуі үшін мұздықтардың маңызын зерттеуде елеулі табыстарга қол жетті. Қазақстандағы мұздықтардың толық каталогы жасалды.
Республиканың, оның жеке аудандарының табиғат жағдайларына сипаттама беру үшін Қазақстанның Гидрометеорологиялық қызмет басқармасының, Геодезия қызметі басқармасының, Қаз. ССР ғылым академиясының топырақ тану, ботаника, зоология институттарының, экспедициялары көп деректер жинады. 1930 жылдардың өзінде әр түрлі климат белдеулеріндегі ауа райының түрлері туралы алғашқы жалпы ұғымдар тұжырымдалды. Қазақстан мен Орта Азиядағы атмосфераның жалпы циркуляңиясы, климатты қалыптастыратын факторларға талдау жасау, синоптикалық процестер, Тянь-Шань, Жоңғар Алатауы климатының сипаттамалары т.б. туралы еңбектер жазылды.
Қазақстан өзендері мен көлдері жөнінде жазылған елеулі ғылыми еңбектердің ішінде П. С. Кузиннің Солтүстік Қазақстан мен Сарыарқаның өзендері туралы еңбектері, Н. С. Калачёв пен Л. Д. Лаврентьеваның «Қазақ КСР өзендерінің су-энергетикалық кадастры» монографиясы, Г. Г. Муравлевтың «Солтүстік Қазақстанның көлдері» кітабы назар аударарлықтай. Арал теңізі, Балқаш, Алакөл көлдері зерттелді. География секторының 1960—63 жылдардағы экспедицияларының істеген жұмысы нәтижесінде «Алакөл ойысы және оның көлдері» атты құнды еңбек жазылды. Республиканың кейбір аудандарындағы ағын суды зерттеудің нәтижесінде Қазақстан жер беті сулары ресурсының 1:250 000 масштабты картасы жасалды (П. Ф. Лаврентьев). Қазақстан ғалымдарының еңбектерінде су шаруашылығының перспективтік балансын жасау, ағын суды ұзақ мерзімге реттеуді есептеудің тәсілі секілді бірсыпыра гидрологиялық проблемалар баяндалған.
1954—55 ж. В.Д. Кисляков бастаған кешенді экспедициясы Қазақстанның солтүстік бөлігін зерттеп, оның табиғатына сипаттама берді, облыстарды табиғи аудандарға бөлді. Бетпақдаладағы, Балқаш маңы құмындағы, Арал маңы Қарақұмындағы, Қызылқұмдағы, Мойынқұмдағы жайылымдарды жан-жақты сипаттайтын еңбектер шықты. Алматы, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан облыстарының, Маңқыстаудың, Көкшетау қыратының ландшафтына толық сипаттама берілді, физгеографиялық аудандауға, ландшафтыларды классификациялауға, жүйеге келтіруге және оларды картаға түсіруге, ландшафтының жеке түрлерін зерттеуге көп көңіл бөлінді. Геоморфология саласындағы елеулі зерттеулерге М. Ж. Жандаевтың Іле Алатауының, Қызылқұмның геоморфологиясы, А. С. Сәрсековтың Солтүстік Балқаш маңының, Ш. 3. Құламбаевтың Қарқаралы ұсақ шоқылы өңірінің геоморфологиясы жайында жазған еңбектерін қосуға болады.
1970 жылы Қазақ КСР Географиялық қоғамы құрылды; оның жұмысы физикалық, экономикалық, медициналық географияның аса маңызды проблемаларын шешуге, табиғи ресурстарды одан әрі зерттеуге, табиғаттың қолайсыз құбылыстарымен күресу және табиғатты қорғау шараларын белгілеуге бағытталған. Қазақ КСР ҒА-сының география секторы және Қазақ КСР География қоғамы «Қазақстан географиясы мәселелері» (жыл сайын), «Қазақстанда география ғылымының дамуы» (1967 жылдан), «Қазақстанның таулы және шөлді аймақтарын игерудің географиялық проблемалары» (1965 жылдан), «Қазақстанның физикалық, экономикалық және медициналық географиясының проблемалары» (1967 жылдан), «Қазақстандағы географиялық зерттеулер» (1968 жылдан), «Қазақстандағы гляциологиялық зерттеулер» (1961 жылдан) жинақтарын шығарады.
Қазіргі заманның география ғылымының мәселелері
Географиялық ойлаудың мәні — кеңістік заңдылықтарына талдау жасай білу, геожүйелер мен олардың компоненттерінің арасындағы өзара байланыстарды қазіргі әлемнің географиялық картинасына түсінік беретін тарихи әдістемелер негізінде анықтау. Географ әр түрлі материалдарды пайдалана отырып, жер беті мен оның жеке аудандарындағы табиғат пен шаруашылықта болатын өзгерістерге болжам жасай білуі керек.
Қазіргі географтар жер бетінің күрделілігі мен қайталанбас ерекшеліктерін түсіндіретін көптеген заңдылықтарды ашты: географиялық қабықтың зоналылығы мен ырғақтылығы, геожүйелердегі зат және энергия айналымы, геожүйелердің космоспен байланысы, әр түрлі елдердегі шаруашылық дамуы тағы басқалар. Сонымен, әлем туралы географиялық білім уақыт өткен сайын кеңейіп отырады, ол табиғи процестердің динамикасы, мұхит суларының жағдайы мен циркуляциясы, шаруашылықтағы өзгерістер туралы мәліметтермен жыл сайын толығып отырады. Қазіргі уақытта жер бетіндегі экологиялық жағдайлар: ауа мен судың ластануы, шөлдің таралуы, топырақ тұздануы тағы басқа мәселелер зерттелуде. Карталарда стихиялық табиғат апаттары: жер сілкінуі, цунами, дауылдар, су тасқыны тағы басқалар Жер шары халқына, шаруашылығына зиянын тигізетін құбылыстар көрсетілуде.
Барлық географиялық ғылымдар дамушы территориялық объектілердің кеңістіктегі арақатынасын зерттейді. Ғылым дамуы барысында географиялық зерттеулердің мақсаттары түрлене түседі, өйткені, жаңа объектілер мен жаңа әдістемелер пайда болады.
Дереккөздер
- +Онлайн этимологиялық сөздік. Etymonline.com. Тексерілді, 17 сәуір 2009.
- Hayes-Bohanan, James What is Environmental Geography, Anyway?. Тексерілді, 9 қазан 2006.
- Шевчук Л. Ф. Социальная география, Учебное пособие. - М.:, 2007
- Яцунский В. К. Историческая география: История её возникновения и развития в XIV—XVIII вв.. — М.: Изд-во АН КСРО, 1955.
- Багров Лео. История картографии. — М., , 2004.
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, V том
- Hughes, William. (1863). The Study of Geography. Lecture delivered at King's College, London by Sir Marc Alexander. Quoted in Baker J.N.L География тарихы — Oxford: Basil Blackwell. — P. 66. — ISBN 0-85328-022-3.
- Эратосфен географиясы — Princeton University Press. — ISBN 9780691142678.
- Левек П. Эллинистический мир. Пер. с фр. М., 1989;
- Ю. Н. Попов, Гумбольдт (Humboldt) Вильгельм — статья из Большой советской энциклопедии
- Биография В. В. Докучаева - Гуманитарный словарь
- http://www.slideshare.net/serjan82/ss-24702476
- ArcGIS.
- Пузаченко Ю.Г. Математические методы в экологических и географических исследованиях / Ю.Г.Пузаченко. – М.: Издательский центр «Академия», 2004. -407с.
- Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: География және геодезия. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. — 264 бет. ISBN 9965-36-367-6
- Симонов Ю.Г. Методы геоморфологических исследований. / Ю.Г.Симонов, С.И.Болысов. – М.: Аспект пресс, 2002. - 191с.
- http://web.clas.ufl.edu/users/morgans/lecture_2.prn.pdf Мұрағатталған 3 қазанның 2008 жылы.
- 1(b). Elements of Geography. Physicalgeography.net. Тексерілді, 17 сәуір 2009.
- Bonnett, Alastair What is Geography? London, Sage, 2008
- География // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона
- Мұнай және газ геологиясы танымдық және кәсіптік-технологиялық терминдерінің түсіндірме сөздігі. Анықтамалық басылым.- Алматы: 2003. ISBN 9965-472-27-0
- Биология: Оқулық, 2-басылымы, өңделген М. Гильманов, А. Соловьева, Л. Әбшенова. — Алматы: «Атамұра» баспасы, 2009 жыл. ISBN 9965-34-927-4
- Рычагов Г. И. Общая геоморфология. — М.: Изд-во МГУ, Наука, 2006.
- Хаин, В. Е. Геотектоника с основами геодинамики: учебник / Хаин, В. Е., Ломизе, М. Г. — 3-е изд. — М.: КДУ, 2010.
- Вулканы — Азбука Земли
- Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі — Алматы. «Сөздік-Словарь», 2005 жыл. ISBN 9965-409-88-9
- Атмосфера Земли — статья из Большой советской энциклопедии
- Михайлов В.Н. Гидрология: учебник для вузов / В.Н. Михайлов, А.Д. Добровольский, С.А. Добролюбов. — 2-е изд., испр. — М.: Высш. школа, 2007.
- Г. С. Оспанова, Г. Т. Бозшатаева Экология. Оқулық. - Алматы Экономика, 2002 ISBN 9965-532-69-9
- Физическая география материков и океанов / Под общей ред. А. М. Рябчикова. — М.: Высшая школа, 1988.
- http://freepapers.ru/19/dniezhzlk-mhittar/236946.1613944.list1.html
- ГЕОГРАФИЧЕСКИЙ ПОЯС // ГЕОГРАФИЧЕСКИЙ СЛОВАРЬ
- Пояса физико-географические — статья из Большой советской энциклопедии
- Әлем географиясы
- Геопортал, Барлық елдер туралы ақпарат
- http://finstat.bozo.ru/islands.php
- http://otvet.mail.ru/question/39682038
- http://sprashivalka.com/otvechator/q/1988950
- http://navopros.ru/geografia/kakie-gosudarstva-ne-imeyut-vyhoda-k-moryu Мұрағатталған 17 ақпанның 2015 жылы.
- http://vse-uchebniki.com/mejdunarodnoe-pravo-besplatno/gosudarstva-arhipelagiarhipelajnyie-vodyi.html Мұрағатталған 22 наурыздың 2015 жылы.
- http://topmira.com/goroda-strany/item/39-samye-bolshie-strany-mira
- http://megarotator.com/interesnoe/421-mikrogosudarstva.html Мұрағатталған 4 қаңтардың 2012 жылы.
- http://gotoroad.ru/best/populcountrys
- http://www.bolshoyvopros.ru/questions/134717-monarhicheskie-strany-skolko-v-mire-monarhij.html
- http://otvet.mail.ru/question/29880786
- http://tinref.ru/razdel/03901polit_rejim/018.htm
- http://otvet.mail.ru/question/64011593
- http://www.ref.by/refs/21/3695/1.html
- http://bibliotekar.ru/konstitucionnoe-pravo-1/106.htm
- http://ru.science.wikia.com/wiki/
- http://ostranah.ru/_lists/forms_of_government.php?id=2
- http://ostranah.ru/_lists/forms_of_government.php?id=7
- http://www.proshkolu.ru/discover/go/562/10323/
- Развитые страны в мировом хозяйстве.
- Развивающиеся страны. http://www.vedomosti.ru/glossary/Развивающиеся%20страны
- http://www.grandars.ru/student/mirovaya-ekonomika/strany-s-perehodnoy-ekonomikoy.html
- http://1referat.kz/geografiya-ekonomikalyk-geografiya-geologiya-geodeziya/dunie-zhuzinin-sayasi-kartasynyn-qalyptasu-kezenderi.html Мұрағатталған 2 сәуірдің 2015 жылы.
- http://kursik.kz/kurstyq-zhumystar/geografiya-geologiya-geodeziya/uly-geografiyalyq-ashular.html Мұрағатталған 2 сәуірдің 2015 жылы.
- http://szh.kz/498167 Мұрағатталған 3 сәуірдің 2015 жылы.
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Әлеуметтану және саясаттану бойынша / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2006. – 569 б. ISBN 9965-808-89-9
- Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
- http://kaz2.docdat.com/docs/index-151156.html?page=7 Мұрағатталған 20 ақпанның 2015 жылы.
- Человеческие расы, Человеческие расы ЕВРОПЕОИДНАЯ РАСА. Басты дереккөзінен мұрағатталған 18 қазан 2012. Тексерілді, 30 қыркүйек 2012.
- Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
- http://kzdocs.docdat.com/docs/index-19366.html?page=2 Мұрағатталған 2 сәуірдің 2015 жылы.
- Макродинамика урбанизации Мир-Системы.
- Статья «Урбанизация» в энциклопедии Кругосвет.
- Татьяна Лопухина, Сергей Градировский. Типологии миграционных процессов.
- Счётчик мирового населения (экстраполяция). АҚШ-тың демография орталығы мәліметі бойынша.
- География, табиғи байлықтар, топырақ, климат Мұрағатталған 24 шілденің 2017 жылы.
- Запасы полезных ископаемых. Горная энциклопедия.
- На Земле начался новый ледниковый период / На сайте «Климат, лёд, вода, ландшафты» Мұрағатталған 6 мамырдың 2011 жылы.
- География. Жоғары оқу орындарына түсушілерге арналған оқулық-тест. ШЫҢ Алматы 2007 ISBN 9965-9783-7-9
- Қазақ тілі термиңдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: География және геодезия. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. — 264 бет. ISBN 9965-36-367-6
- http://dov.kz/ekonomika-makroekonomika-mikroekonomika/xalyqaralyq-enbek-bolinisi.html Мұрағатталған 2 мамырдың 2015 жылы.
- Экономическая география // Новый энциклопедический словарь. — М.: Большая Российская энциклопедия, 2001. — С. 1389. — 1456 с. — 250 000 экз. — ISBN 5-85270-194-7
- Қазақстан тарихы: Ә. Төлеубаев, Ж. Қасымбаев, М. Қойгелдиев, т.б. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. — 232 бет. ISBN 9965-33-633-4
- Ә.Байжұманұлы, К.Бекболатұлы . Мал шаруашылығы сөздігі. Алматы-2011. ISBN 978-601-7254-21-6
- Водный транспорт. Энциклопедия Кольера.
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Ғылымтану. Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын. Павлодар: ҒӨФ «ЭКО», 2006 жыл. - 430 б. ISBN 9965-808-78-3.
- Harley, J. B. (1989). «Deconstructing the Map». Cartographica, Vol. 26, No. 2. Pp 4.
- Robinson, A.H. (1953). Elements of Cartography. New York: John Wiley & Sons. ISBN 0-471-72805-5.
- http://znanija.com/task/10978558
- Imhof, E., “Die Anordnung der Namen in der Karte,” Annuaire International de Cartographie II, Orell-Füssli Verlag, Zürich, 93-129, 1962.
- https://www.google.kz/webhp?sourceid=chrome-instant&rlz
- http://o-planete.ru/plan-i-karta/kakie-bvayut-vid-geografitcheskih-kart.html Мұрағатталған 2 сәуірдің 2015 жылы.
- Chambers, James T. "Eratosthenes of Cyrene" Dictionary Of World Biography: The Ancient World, қаңтар 1998.
- Страбон. География. — М.: «Наука», 1964.
- Математика әлемі: математикалық пәндік энциклопедия. Нұрқанат Көбенқұлұлы
- Idrisi, ash-Sharif al-. (2008). In Encyclopædia Britannica. Retrieved сәуір 6, 2008, from Encyclopædia Britannica Online
- Алейнер А. З., Ларионова А. Н., Чуркин В. Г. Герард Меркатор. (Фламандский картограф. 1512—1594). — М.: Географгиз, 1962. — 80 с. ()
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Әлеуметтану және саясаттану бойынша / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2006. - 569 б. ISBN 9965-808-89-9
- нем. Walter Christaller
- http://lomonosov-fund.ru/
- Open University Prof Doreen Massey – Profile. Тексерілді, 16 маусым 2008.
- Roald Amundsen. PBS.org. Тексерілді, 11 наурыз 2010.
- Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: География және геодезия. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007 жыл. — 264 бет. ISBN 9965-36-367-6
- Қазақ Совет энциклопедиясы. Бас редакторы М.Қ.Қаратаев
Сыртқы сілтемелер
- http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-15845550
- Счётчик мирового населения (экстраполяция). По данным центра демографии АҚШ.
- Карта-иллюстрация плотности населения Земли (на основе данных 1994)
- Волков Г. Н. Истоки и горизонты прогресса. Социологические проблемы развития науки и техники.
- Четырёхъязычный энциклопедический словарь терминов по физической географии: Русско-англо-немецко-французский / Сост. проф. И. С. Щукин; Под ред. проф. А. И. Спиридонова. — М.: Советская энциклопедия, 1980.
- Алтай Казахстанский: Сост.: Кобозев А.Л.: Алма-Ата, Қайнар, 1986.
- Большая школьная энциклопедия: т. 1. Естеств.науки: Москва, 2003.
- Григорьева Е., Гуглина Е.: Чудеса света: Энциклопедия: Москва, Росмэн, 2000.
- География және табиғат: Ғылыми-педагогикалық журнал: 2004-2005. Қазақстан: Ұлттык Энциклопедиясы: 1-7 томдар. Алматы, 2004.
- Кузменько Б.: Прииртышье: Алма-Ата, Қайнар, 1982.
- Природа и люди: Москва, Просвещение, 1971.
- Смайлов С.: География: Оқушы анықтамасы. Павлодар, 2005.
- Энциклопедия для детей: т.З. География: Москва, «Аванта+», 2000.
- Білім беру мен тестілеудің мемлекеттік стандарттарының ұлттық орталығы. «География» тест жинағы, оку-әдістемелік құрал. Астана, 2004ж.
- Ұ.Есназарова, А.Темірбеков. Географиядан 1000 сұрақ-жауап. Алматы, 1999 ж.
Тағы қараңыз
- География саласының терминдері
- Физикалық география
- Гляциология
- Климатология
- Гидрология
- Экономикалық география
- Саяси география
- Жер құрылымы
Бұл мақала қазақша Уикипедияның жақсы мақалалар тізіміне енеді. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Geografiya gr gewgrafia zherdi sipattau degen magyna beredi gr gaia Zher zhәne gr grafein sipattap zhazu suretteu zher beti tabigaty turaly halyktar men olardyn sharuashylyk is әreketterin zerttejtin gylym Zherdin geografiyalyk kabygyn zerttejtin gylymdar kesheni Geografiyalyk gylymdardyn zertteu nysandary geosfera biosfera atmosfera litosfera gidrosfera zhәne zher kabaty zhәne geozhүjelerdi landshaftty tabigi ajmaktardy biogeocenozdy t b Belgili bir territoriyanyn ajmaktyn nysannyn kubylystyn nemese procestin uakyt pen kenistikke bajlanysty erekshelikteri turaly bilim zhiyntygy mysaly muhittar men kurlyktar geografiyasy Қazakstan geografiyasy dala geografiyasy әleumettik geografiya tarihi geografiya Zher sharynyn kartasy Geografiyanyn zertteu nysany әr tүrli dәrezhedegi geografiyalyk orta komponentterinin ornalasuy men ozara әrekettesu zandary men zandylyktary bolyp tabylady Zerteu nysanynyn kүrdeliligine zhәne kendigine bajlanysty geografiya pәni ortak geografiyalyk gylymdar zhүjesin kurajtyn birneshe mamandandyrylgan salalyk gylym tүrlerine bolinedi Olardyn ishinde erekshe atalatyndar zharatylystanu geografiya gylymdary fizikalyk geografiya zherdin geografikalyk kabyktaryn tanu gylymy klimatologiya glyaciologiya gidrologiya okeanologiya paleografiya zhәne kogamdyk geografiyalyk gylymdar әleumettik ekonomikalyk geografiya tarihi geografiya Kejde geografiyalyk kartografiyany da zheke gylym retinde bolip ajtady Geografiyalyk zertteulerdin basty mindeti tabigat resurstary men zhagdajlaryn zhan zhakty zertteu olardy tiimdi pajdalanudyn ondirgish kүshterdi ornalastyru men damytudyn tabigatty korgaudyn zhәne kalpyna keltirudin gylymi negizderin zhasau Geografiya gylymynyn damu tarihyGeografiyalyk atlas 1570 zh Ezhelgi zamandardagy kalyptasuy Geografiya ote ezhelgi ilim Sonau tas dәuirinin adamdary ozderin korshagan orta elementterinin ekinshi bir zhermen uksamajtyndygyn ondagy tabigi kubylystardyn әr tүrli ekendigin bajkap otyrgan Korgen bilgen zherlerin kokzhiektin ozi basyp kormegen argy zhagyn oj orisimen zhalgastyra bilgen Өz ortasyn zerttep tanyp bilip salystyryp taska agashtyn kabygyna zherge syzyp belgi salyp otyrgan Geografiyalyk algashky maglumattar Shygystyn zhazba derekterinde kezdesedi Tenizde zhүzu men saudanyn damuy kurlyk beti men teniz zhagalauyn sipattap zhazudy kerek etti B z d 6 gasyrda geografiyada eki bagyt zhalpy zhertanu negizin Aristotel kalady zhәne eltanu Gerodot ajkyndala bastady Sodan beri Geografiya ozinin damuynda birneshe satydan otti Geografiyanyn ellindik dәuirdegi damuy Ellindik dәuirinde Eratosfen ozinin Geografiya atty enbeginde tabigatty zertteulerdin barlyk bagyttaryn biriktirmek boldy B z b 1 2 gasyrdagy kүrdeli geografiyalyk enbekterge Strabonnyn Geografiyasy el tanuy Ptolemejdin Geografiya zhonindegi nuskauy geografiyalyk koordinattary korsetilgen eldi mekender tizimi zhatady Orta gasyrlarda geografiya Қytajda Parsyda Ortalyk Aziyada zhәne arab elderinde zhaksy damidy Ұly geografiyalyk ashylular Tolyk makalasy Ұly geografiyalyk ashylular HVI gasyrdan bastap geografiya asa manyzdy gylymga ajnalyp zheke salalarga boline bastady Osy kezenderge geografiyanyn erekshe gylymi tili kartografiya kalyptasty Ұly geografiyalyk ashylulardyn gylymi korytyndylary golland galymy Zhalpy geografiya atty enbeginde 1650 zh zhinaktaldy Ekspediciyalar kezeni XVII XVIII gasyrlarda tүrli elderdin tabigat zhagdajlaryn zertteuge zhәne olarda otip zhatkan tabigi procesterdi tүsindiruge kyzygushylyk arta tүsti G Lejbnic Zh Byuffon M V Lomonosov Resejde ekonomikalyk geografiyanyn kalyptasuyna I K Kirilov V N Tatishev M V Lomonosov zor үles kosty Zharatylystanu gylymynyn XVIII XIX gasyrlardyn I zhartysyndagy asa kornekti zhetistikteri buryngy naturfilosofiyalyk zhoramaldardan bas tartuga tabigattagy procesterdin bәrinin ozine tәn sebepteri bar degen gylymi tuzhyrym zhasauga mүmkindik berdi Bul kezende geografiya zhoninde eki tүrli pikir tudy XIX gasyrda nemis sayahatshysy A Gumboldt ozinin Kosmos 1845 1862 atty enbeginde Fizikalyk geografiyanyn mindeti tabigat kubylystarynyn zhalpy zandaryn zhәne olardyn ishki ozara bajlanystaryn zertteu dese nemis geografy Karl Ritter ozinin Die Erdkunde im Verhalt nis zur Natus und zur Geoschhichte des Menschen 1822 1859 enbeginde Geografiyanyn basty mindeti tabigattyn adamga tigizer әserin zertteu gana dep tүsindirdi XIX gasyrdyn sony XX gasyrdyn basyndagy gylymi ekspediciyalar men teoriyalyk ashylular XIX gasyrdyn ayagynda Resejde B V Dokuchaev kompleksti fizgeografiyalyk zertteulerdin negizin kalap bul zertteulerdin mindetin halyk sharuashylygy mәselelerin sheshumen bajlanystyrdy Geografiya ozara bajlanystylykty tanuga A I Voejkov zor үles kosty XX gasyrdyn basynda L S Bergtin A A Borzovtyn t b enbekterinde landshaft turaly ugym kalyptastyryldy Geografiyalyk gylymi zertteulerdin damuyna Orys geografiyalyk kogamy 1845 үlken enbek sinirdi 19 gasyrdagy zhәne 20 gasyrdyn basyndagy ekspediciyalar Aziyanyn burynnan bejmәlim ishki ajmaktaryn P P Semenov Tyan Shanskij N M Przhevalskij G N Potanin Zhana Gvineyany N N Mikluho Maklaj zerttedi Antarktidany F F Bellinsgauzen M P Lazarev ashty Geografiya ozinin odan әri damu satysynda XVIII g geologiyaga XIX gasyrdyn I zhartysynda ekonomikalyk algashynda statistikalyk zhәne fizikalyk geografiyalarga zhikteldi Geografiyanyn zertteu obektileri men tәsilderi kүrdelene tүsip XX gasyrdyn basynda geografiya gylymdarynyn zhүjesin kalyptastyrdy Bүgingi tanda Zher sharynda ashylmagan zher zhok deuge de bolady birak onymen geografiyalyk ashular toktady degen ugym tumau kerek Zhana geografiyalyk zertteulerde gylym men tehnikanyn songy zhetistikteri garyshtyk zhәne aero keskindeuler geofizikalyk zertteuler akparatty kompyuterlik ondeu zhәne t b pajdalanylady Қazirgi zamangy geografiya gylymy tabigi ortany korgau men tabigat korlaryn tiimdi pajdalanu muhit tabigatyn zhana kuraldar men әdister komegimen tanyp bilu adamzat pen tabigat arasyndagy bajlanys tabigat apattaryn bolzhau zhәne olardy boldyrmau bagytynda zertteuler zhүrgizude Geografiyanyn zertteu obektileriZher kurylysy geografiyalyk kabyk Geografiya zher betin kurastyratyn kүrdeli territoriyalyk zhүjelerdi zerttejdi Bul zhүjeler tabigi әleumettik zhәne tabigi kogamdyk bolyp bolinedi Geografiya gylymi bajlanystardyn eki sferasynyn tabigi zhәne kogamdyk arasynda ornalaskan sol sebepti onyn zertteu obektileri aluan geozhүjeler men onyn komponentteri sanalady Degenmen gylym damuynyn barysynda geografiyanyn zertteu obektileri san ret ozgerdi Zhalpy kalyptaskan ugym bojynsha koptegen galymdar geografiya gylymynyn negizgi obektisi retinde zher betin karastyrady Bugan bajlanysty Karl Ritter geografiyanyn zertteu obektisi retinde Zher betin E Martonn Zher betindegi adamzat kyzmetine bajlanysty fizikalyk himiyalyk biologiyalyk kubylystarmen olardyn taralu sebepterin O Peshel Zher tabigatyn karastyrady Koptegen fizik geograftar P I Brounov usyngan geografiyalyk kabyk obektisimen kelisedi Geografiyanyn zertteu obektisi retinde birneshe terminder usynyldy geografiyalyk kabyk landshaft kabygy geosfera landshaftyk sfera biogeosfera epigeosfera tagy baska En durys del kabyldangany geografiyalyk kabyk Bul birneshe birimen biri bajlanysty zher sferalary men olardyn elementterinen litosferadan gidrosferadan atmosferadan biosferadan turatyn kүrdeli kurylym geografiyalyk kabyk bolyp tabylady Geografiyalyk kabyktyn komponentterine aua su tau zhynystary tiri zattar zhatady Sondyktan geografiyalyk kabyktyn barlyk komponentteri bir birimen tygyz bajlanysty Geografiyalyk kabyktyn birtutastygy onyn en manyzdy kasieti Geografiyanyn zertteu әdisteriTolyk makalasy Geografiyalyk zertteu әdisteri Tarihi kagida bojynsha dәstүrli әdister suretteu kartografiyalyk әdister geografiyada XX g 30 50 zhyldary bastap pajdalanyp kele zhatyr XX g 60 80 zhzh gylymi tehnikalyk progrestin damuyna bajlanysty koptegen zhana mүmkinshilikter pajda boldy garyshtyk matematikalyk modeldeu geoakparattyk zhәne t b Geografiyalyk akparattyk zhүje pajda boldy Қazirgi geografiyalyk gylymi zertteu әdisteri zhalpy gylymi turgylar men әdisterdi tarihi ekologiyalyk modeldeu matematikalyk zhүjelik tagy da baskalary nakty gylymi turgylar men әdisterdi fizikalyk geografiyada geohimiyalyk geofizikalyk paleogeografiyalyk zhәne tagy da baskalary әdister әleumettik ekonomikalyk geografiyada ekonomikalyk statistikalyk tehnikalyk ekonomikalyk sociologiyalyk zhәne tagy da baskalary akparat aludyn zhumys tәsilderi men operaciyalaryn balanstyk әdister distanciyalyk әdister zerthanalyk әdister mysaly sporalyk shandyk taldau radiokomirtekti әdis saualdama zhүrgizu irikteme әdis tagy da baskalary akparatty tәzhiribelik zhәne teoriyalyk korytudyn әdisterin indikaciyalyk bagalau uksastyk zhikteu tagy da baskalary alyngan akparatty ondeu әdisteri men tehnikalyk tәsilderin perfokartalardyn elektrondyk esepteu tehnikasy arkyly tagy da baskalary kamtityn zhүje Geografiya bolimderiGeografiya gylymy koptegen salallyk bolimderden kuralgan Degenmen olardyn bәrin fizikalyk geografiya zhәne әleumettik ekonomikalyk geografiya dep shartty tүrde eki bagytka boluge bolady Fizikalyk geografiya Tolyk makalasy Fizikalyk geografiya Fizikalyk geografiya zhalpy Zherdin syrtky kabatyn onyn tabigi keshenderi men komponentterin zerttejdi Fizikalyk geografiyanyn salalyk bolimsheleri Biogeografiya Klimatologiya amp Torttik geologiyasy Ekologiyalyk geografiyaGeodeziya Geomorfologiya Glyaciologiya Gidrologiya amp GidrografiyaLandshaft ekologiyasy Okeanologiya Topyraktanu Paleogeografiya Geografiyalyk kabyk Geografiyalyk kabyk kabat bul litosferanyn үstingi bolik atmosferanyn tomengi boligi gidrosfera men biosfera ozara zhanasyp birine biri enip zhatatyn әri ozara әrekettesetin kabyk Olar bir mezgilde kalyptaskan zhәne әrkashan ozara tygyz bajlanysta bolatyn kabyktar Litosfera Litosfera mantiyanyn zhogargy kabaty men zher kyrtysynan turady Zher kyrtysynyn kalyndygy muhittardyn astynda 5 10 km ge zhazyktardyn astynda 35 45 km ge tau silemderinin astynda 70 km dejin terendikke ketedi Zher kyrtysyn tүzetin tau zhynystary Mineraldar tau zhynystaryn kurajtyn zattar Tau zhynystary granit kum tuz komir munaj Zher betinde 3000 shamasynda tүrli mineraldar 7000 tүrli tau zhynystary bar Tau zhynystarynyn tegine karaj 3 kategoriyasy bar magmalyk shogindi zhәne metamorfty tau zhynystary Metamorfty zhynystar zhogary temperaturanyn zhәne kysymnyn әserinen pajda bolgan zhynystar Olar magmalyk oshaktyn zhakyn ornalasuyna bajlanysty kyzady nemese zherdin ishki kabygynyn kozgalysynan kysyluy mүmkin Bul zhagdajda kejbir zhynystar katty kүjge kejbiri zhumsak kabatka ajnalady Magmalyk zhynystar zher astyndagy magma suyp katty kүjge ajnalganda tүziledi Eger bul үrdis zher astynda bolsa tүzilgen zhynystar intruzivti magmalyk zhynystar atalady Magma zhanartau arkyly zher betine shygyp katsa pajda bolgan zhynystar effuzivti magmalyk zhynystar dep atalady Litosferalyk taktalar Litosferanyn barlyk oj kyrlarynyn zhiyntygyn zher bederi relef dep atajdy Ol ishki zhәne syrtky kubylystardyn ozara әserinen kalyptasady Zher kyrtysy bir birine tygyz zhatkan ote үlken litosferalyk taktalar dep atalatyn bloktardan turady Taktalardyn olshemderi әrtүrli bolady zhәne olardyn shekaralarymen sәjkes kelmejdi Olar mantiya zatynyn betki kabatymen birge zhylyna 2 5 sm ygysady En iri 13 takta bar Үndi Australiyalyk Afrika Amerikandyk Tynyk muhittyk Atlantikalyk muhit ortasy zhotalary zher kyrtysynyn muhit astyndagy zharyk azhyratkan bolikteri Platformalar Platforma zher kyrtysynyn litosferanyn negizgi kurylymdyk elementinin biri Ol zher kyrtysy kalyndygynyn birshama turaktylygy 35 45 km alyp zhatkan aumagynyn orasan үlkendigi audany mln dagan km2 sejsmikalyk zhәne vulkandyk әreketterdin ote bayaulygy releftin shamaly mүshelengendigi zhәne birkelkiligimen sipattalady Platforma termini Eduard Zyusstin Zher kejpi atalatyn nemis tilinde enbeginin francuz tiline audaryluyna bajlanysty pajda boldy Platformalar korshi geosinklinaldardyn shetki tigisterimen nemese muhit ojystarymen shekteledi zhәne olardyn sozylym bagytymen sәjkes keledi Kone geosinklinaldyk zhүjelerdin damuynan zher kyrtysynyn kimyldy bolikterinin tektonikalyk zhagynan bekinuinen pajda bolady Platformalar eki kurylymdyk katardan turady Tomengi kurylymdyk katar fundamenti Platformanyn kalyptasuyna dejin oryn algan asa teren zharylystarmen tilinip pәrmendi metamorfizmge shalyngan katparlyktarga zhiyrylyp granit intruziyalarymen kiylgan shogindi vulkanogendik zhәne granittengen zhynystardan kuralady Platformanyn tysy dep atalatyn zhogargy kurylymdyk katar tomendegi fundamenttin mүzhilgen betinde shalys gorizontal kүjde ornalaskan metamorfizmge bayau shalyngan ne shalynbagan shogindi zhәne metamorftyk zhynystardan turady Irgetastyn zhasyna bajlanysty Platformalar ezhelgi zhәne zhas dep bolinedi Ezhelgi Shygys Europa Sibir Arabiya Soltүstik Amerika Australiya Zhas Batys Europa Batys Sibir TuranZhanartaular zhәne ystyk bulaktarTolyk makalasy Zhanartau Zhanartau tobesinde shunkyrga uksas krateri ne ojysy bar kobinese konus nemese kүmbez tәrizdes bolyp keletin geologiyalyk tүzilim Ol terendik magmalyk oshaktardan zher betine lavalar ystyk gazdar men bular sondaj ak tau zhynystarynyn synyktaryn atkylap turatyn zher kyrtysyndagy kanaldar men zharyktardyn үstinde pajda bolady Songen zhanartaular eshbir maglumat kalmagan zhanartaudy atajdy Mysaly Kavkazdagy Elbrus Қazbek shyny Sonbegen zhanartaular udajy atkylap zhatatyn zhanartaudy atajdy Mysaly Kamchatkadagy Klyuchevskaya Shokysy Zhanartaulardyn kopshiligi Tynyk muhitynyn zhagalauynda ornalaskan Ony Tynyk muhit zhanartaulyk beldeui dep atajdy Tolyk makalasy Ystyk bulaktar Songen zhәne sonbegen zhanartaulardyn audandarynda ystyk bulaktar zhii kezdesedi Ystyk su men budy auyk auyk atkylap turatyn bulaktardy gejzerler dep atajdy Gejzerler Tynyk muhit otty beldeuinde yagni Kamchatkada Zhaponiyada Zhana Zelandiyada Soltүstik Amerika zhagalauynda sonymen birge Islandiya aralynda taralgan Atmosfera Tolyk makalasy Atmosfera Zherdin en syrtky kabygy atmosfera Aua әr tүrli gazdardyn kosyndysy Zher kabyktarynyn birtutas bolyp zhermen birge kozgalatyn aua kabygy atmosfera dep atalady Atmosferanyn kalyndygy shamamen 3000 km Ol tomendegidej kabattardan turady 7 18 km troposfera 50 km stratosfera 85 km mezosfera 300 km termosfera 600 1000 km ekzosfera 50 km biiktikte ozonosfera kabaty Atmosferanyn zhogarydan korinisiAtmosferalyk front troposferadagy eni birneshe ondagan kilometrge zhetetin әr tүrli fizikalyk kasietteri bar aua massalarynyn zhinishke otpeli zonalary Olar zhyly zhәne salkyn aualardyn kezdesulerinde pajda bolady Osy zhagdajda olardyn aralygynda enkishti frontaldyk betkej kalyptasady Eger de zhyly agys basym bolsa atmosferalyk front zhyly eger de salkyn agys basym bolsa salkyn atmosferalyk front bolady Zhyly auadan atmosferalyk frontta fronttyk ciklon al salkynnan anticiklondar tүziledi Ciklonnyn ortalygynda en tomen kysym anticiklonnyn ortalygynda en zhogary kysym bolady Қurlyktar men sulardyn birkelki zhyly bularynan zhagalaularda bagyttaryn ozgertip otyratyn zhelder brizder pajda bolady Kүndiz tenizden tүnde kurlyktan sogady Zhel zher betinde auanyn kolbeu bagytta atmosferalyk kysymdardyn birkelki taralmauynan pajda bolatyn aua massasynyn kozgalulary Zheldin zhyldamdygy m s Bofort shkalasymen olshenedi Mussondar aua agyndarynyn mausym bojynsha bagyttaryn ozgertuleri nәtizhesinde pajda bolatyn mausymdyk zhelder Zhyl bojynda ylgaldylyk kүrt ozgerip otyrady zhaz ylgal zhәne zhauyn shashyndy kys kurgak bolyp keledi Passattar tropiktik zhәne ekvatorlyk endikterdegi turakty aua agystary Olar soltүstik zhartysharda soltүstik shygystan ekvatorga karaj sogady Passattagy aualar basym kozgalysta bolady Zher betindegi zhelder bүkil zhyl bojynda zhogary kysym beldeulerinen ekvatorga karaj sogady Gidrosfera Tolyk makalasy Gidrosfera Gidrosfera zher betindegi zhәne zher kyrtysynyn tereninde sujyk katty gaz tәrizdi zhagdajda bolatyn muhittar men tenizder 96 zher asty suy 2 molsherde muzdyk tar men kar sulary 2 molsherde ozender kolder batpaktar 0 02 barlyk sular tүrin kosatyn zher kabygynyn su kabygy Dүniezhүzilik muhit kurlyktagy su kolemin kospaganda zherdin 70 8 yn alyp zhatyr Sudyn barlyk kolemi 1370 mln km3 Biosfera Biosfera tirshilik kabygy Biosfera litosferanyn zhogargy boligi atmosferanyn tomengi boliginde zhәne bүkil gidrosferadagy aluan tүrli tiri agzalardyn tirshilik etetin ortasy Zher betinde tiri agzalardyn geografiyalyk taralu zandylygyn biogeografiya gylymy zerttejdi Biosfera terminin gidrosfera litosfera ugymdarymen birge HIH gasyrdyn ayagynda avstriya geology E Zyuss usyndy Materikter men muhittar geografiyasy Қurlyktar zhәne araldarTolyk makalasy Қurlyk Zher sharynyn 29 2 yn kurlyktar alady kurlyktardyn zhalpy aumagy 149 1 mln km yagni soltүstik zharty shardyn 39 yn ontүstik zharty shardyn 19 yn kurajdy Қazirgi geologiyalyk dәuirde ol 6 kontinentten Australiya Antarktida Afrika Euraziya Ontүstik Amerika zhәne Soltүstik Amerikadan turady MuhittarTolyk makalasy Muhit Zher garyshtan kogildir galamshar bolyp korinedi onyn betinin 70 astamyn su basyp zhatyr Sudyn shamamen 97 muhittarda zhinalgan ol Zher audanynyn 360 mln km zhauyp zhatyr Muhit gidrosferanyn negizgi boligi kurlyktar men araldardy korshap zhatkan Zherdin tutas su kabaty Zher sharynda tort muhit bar Tynyk Atlant Үndi zhәne Soltүstik muzdy Kejbir galymdar Antarktida many sularyn besinshi Ontүstik muhity dep zheke boledi Zher sharyndagy muhittar dd dd dd dd dd dd dd dd Muhittarga bolu nuskalarymuhit kolemi mln km ortasha terendigi en teren boligiTynyk muhit 710 4 3975 11 022Atlant muhity 329 7 3597 8 742Үndi muhity 282 7 3711 7 209Soltүstik Muzdy muhit 18 1 1225 5 527 Muhit Әlemdik muhit gidrosferanyn negizgi boligi Zher sharynda tort muhit bar Tynyk Atlant Үndi zhәne Soltүstik muzdy Kejbir galymdar Antarktida many sularyn besinshi Ontүstik muhity dep zheke boledi Muhit kurlyktar men araldardy korshap zhatkan Zherdin tutas su kabaty Aumagy 361 26 mln km2 kolemi 1340 74 mln km3 ortasha terendigi 3711 m en teren zheri 11022 m Tynyk muhittagy Mariana shungymasy Dүniezhүzilik Muhit kurlyktar arkyly 4 bolikke bolinedi Tynyk 50 Atlant 25 Үndi 21 zhәne Soltүstik Muzdy Muhit 4 Muhittyn belgili bir bolikterin alyp zhatkan zor kolemdi sudy su massalary dep atajdy Su massalary ekvatorlyk tropiktik konyrzhaj polyarlyk bolyp bolinedi Muhit pen materik arasyndagy zhylu men ylgal ajnalasynda betki agystar pajda bolady Muhittyk agystar Soltүstik passat agysy Golfstrim Soltүstik atlant agysy Kanar suyk agysy Braziliya agysy Batys Zhelder agysy Geografiyalyk beldeuler men zonalar Geografiyalyk beldeuler Geografiyalyk beldeuler geografiyalyk kabyktagy en iri zonalyk bolimsheler Zhylu men ylgal aua massalarynyn ajnalymy biohimiyalyk zhәne geomorfologiyalyk procesterdin ozindik korsetkishteri men yrgaktylygynyn ortak erekshelikterimen sipattalady 4 negizgi beldeuler ekvatorlyk tropiktik konyrzhaj zhәne polyarlyk beldeu Belgili klimat zertteushi galym B P Alisov Zher sharynda bir birinen temperaturalyk zhagdajlary zhәne aua massalarynyn kasietteri men әser etu ajmaktary arkyly ajyrmashylyk zhasajtyn 13 klimattyk beldeudi azhyratkan Negizgi geografiyalyk beldeulerdin aralyktaryn otpeli beldeuler bolip zhatady Өtpeli beldeulerge sub latynsha kishi tayau degen soz kosylyp ajtylady Olar subekvatorlyk ekvatorlyk zhәne tropiktik beldeulerdin subtropiktik tropiktik zhәne konyrzhaj beldeulerdin subpolyarlyk subarktikalyk subantarktikalyk konyrzhaj zhәne polyarlyk beldeulerdin aralygyn boledi Ekvatorlyk beldeu Ekvatordyn eki zhagyn bojlap sozylyp zhatady Beldeudin klimat zhagdajlary zhyl mausymdaryna bolinbej temperatura bүkil zhyl bojy birkelki taraluymen erekshelenedi Munda zhyl bojy ystyk zhәne ylgaldy Қantar ajynyn ortasha temperaturasy 24 S zhyldyk zhauyn shashyn 2000 3000 mm Zhylu men ylgaldyn moldygy osimdikterdin kaulap osuine san aluan zhanuarlardyn mekendeuine kolajly Ekvatorlyk ormanda en biik agashtar 50 60 m ge dejin barady Agash dininin aralyktarynda az gana sanylauda shyrmalyp ormelep lianalar osedi kejbir lianalardyn uzyndygy 300 m ge dejin barady Өsimdikter siyakty zhanuarlary da biiktik kabattarga bolinip taralgan Agashtarda koptegen bunak deneliler agash bakalary zhylandar kustar molynan kezdesedi Tropiktik beldeu Soltүstik zhәne ontүstik zharty sharlardyn 20 30 endikter aralygyn tropiktik beldeu alyp zhatyr Materikterdin ishki zhәne batys bolikterinde bul beldeudin sheginde tropiktik shol zonasy kalyptaskan Afrikadagy Sahara sholi osy zonaga kiredi Қonyrzhaj beldeu Қonyrzhaj beldeu shol ormandy dala zhәne dala zonalarynan turady Olardyn aralyktaryn sholejt pen ormandy dala otpeli zonalary boledi Shol Aziyada Soltүstik zhәne Ontүstik Amerikada taralgan Әsirese Aziyanyn ortalyk boliginde kop zherdi kamtidy Sholdin tabigat zhagdajlary barynsha katal Zhazgy ystyk kejde 50 S ka dejin sholdin beti 80 S ka dejin kyzady Sholdin tirshilikke en kolajsyz zhagy ylgalynyn tapshylygy Zhyldyk zhauyn shashyn 200 mm den kem al kej zherlerde 100 mm ge zhetpejdi Polyarlyk beldeu Soltүstik polyus toniregi arktikalyk ontүstik polyus toniregi antarktikalyk grekshe anti karsy beldeu dep atalady Ekeuin de zhappaj muz basyp zhatyr Klimat zhagdajlary ote katan Arktikalyk beldeudin 2 3 aptaga gana sozylatyn zhaz mausymy kezinde auanyn temperaturasy 0 S tan sәl gana asady kysta ol 30 40 S tan tүspej kakagan ayaz bolyp turady Antarktidanyn klimaty odan da katan Onda Zher sharyndagy en tomen temperatura 88 3 S bajkalgan Arktikalyk zhәne antarktikalyk beldeuler muzdy shol zonasyna zhatady Zhanuarlardyn tirshiligi tek tenizben bajlanyskan Soltүstik Muzdy muhitta morzh ben ak ayu zhүredi Antarktikalyk beldeude pingvinnin tirshiligi materik zhagalauyndagy sularmen bajlanysty Zher sharyndagy klimattyk beldeuler Klimattyk beldeuler ErekshelikteriNegizgi Ekvatorlyk beldeu Tomengi kysym ekvatorlyk aua massalary zhyl bojy aua temperaturasy zhogary bolady zhauyn shashynnyn mol tүsui aua rajy ystyk kurgak Negizgi Tropiktik beldeu Tropiktik aua massalarynyn ykpaly zhogary kysym aua massalary ote kurgak zhauyn shashyn az tүsedi Negizgi Қonyrzhaj beldeu Қonyrzhaj aua massalary men batys zhelderi basym temperatura salkyn zhauyn shashyn birshama mol birak beldeu ishinde әrkelki taralady Negizgi Arktikalyk beldeu Zhyl bojy suyk kurgak turakty soltүstik shygys zhelder әserinde bolady Mardymsyz zhauyn shashyn kar kүjinde tүsedi Өtpeli Subekvatorlyk Zhazy ekvatorlyk beldeuge kysy tropiktik beldeuge uksasӨtpeli Subtropiktik Zhazy tropiktik beldeuge kysy konyrzhaj beldeuge uksas Өtpeli Subarktikalyk beldeu Қysta arktikalyk zhazda konyrzhaj beldeuge uksasӘleumettik ekonomikalyk geografiya Tolyk makalasy Әleumettik ekonomikalyk geografiya Әleumettik ekonomikalyk geografiya kogamnyn aumaktyk bolinuin zerttejdi Өz kezeginde Ekonomikalyk zhәne әleumettik geografiyasy salalarga bolinedi Ekonomikalyk zhәne әleumettik geografiyasynyn salaly bolinui Mәdeni geografiya Eltanu Ekonomikalyk geografiya Medicinalyk geografiyaTarihi geografiya Sayasi geografiya zhәne Geosayasat Halyktar geografiyasy nemese Demografiya Dini geografiyaӘleumettik geografiya Transport geografiyasy Turizm geografiyasy Geourbanistika Dүnie zhүzinin sayasi kartasy Tolyk makalasy Dүnie zhүzinin sayasi kartasy Dүnie zhүzinin sayasi kartasy Zher sharynyn memleket shekaralary astanalary iri kalalary men zhol katynastary korsetilgen geografiyalyk kartasy Dүnie zhүzinin sayasi kartasynda eldin әlemdegi orny sayasi әkimshilik kurylymy bejneledi Sonymen katar sayasi kartada basty sayasi geografiyalyk ozgerister zhana tәuelsiz memleketterdin pajda boluy elderdin sayasi mәrtebesinin auysuy shekaralary men aumagynyn el atauy men astanasynyn ozgerui zhәne t b korinis tabady Dүnie zhүzinin sayasi kartasyndagy zandylyktar men ozgeristerdi geografiyanyn sayasi geografiya dep atalatyn salasy zerttejdi Dүnie zhүzinin sayasi kartasy әlemnin barlyk elderi tomendegi belgileri bojynsha azhyratylady Geografiyalyk orny Aumaktyk kolemi Halyk sany men ulttyk kuramy Baskaru tүri Memlekettik kurlysy Әleumettik ekonomikalyk damu dengeji Teniz zhagalauyndagy negizgi elder toby Araldyk Indoneziya Kuba Zhaponiya Materiktik Australiya Tүbekterdegi Ispaniya Tenizge shyga alatyn Norvegiya Venesuela zhәne t b Tenizge shyga almajtyn Қazakstan Mongoliya Chad shamamen 40 ka tayau Arhipelagtagy Indoneziya Alyp aumakty 3 mln km2 asatyn Resej Kanada Қytaj Iri territoriyaly 1 3 mln km2 Қazakstan Argentina Ortasha 100 myn 1 mln km2 Polsha Franciya Ispaniya Kishi 100 myn km2 ka dejin Vengriya Ispaniya Latviya Litva Mikromemleketter Vatikan Andorra Monako San Marino Lyuksemburg Lihtenshtejn Brunej En iri memleketter 100 mln adamnan astam Iri memleketter 50 100 mln adam Orta memleketter 1 50 mln adam Kishi memleketter 1 mln ga dejin Monarhiyaly Konstituciyalyk Ұlybritaniya Zhaponiya Norvegiya Shveciya Absolyutti monarhiya Saud Arabiyasy Teokratiyalyk monarhiya Vatikan Rimde Dinbasy baskarady Respublikalyk Prezidenttik Mysyr Tүrkiya Franciya Parlamenttik Batys Europanyn koptegen elderi Federaciyalyk AҚSh Braziliya Үndistan Unitarly Қazakstan Franciya Vengriya Konfederaciyalyk Shvejcariya ekonomikasy damygan elder Zhaponiya Germaniya AҚSh Franciya Batys Europa damushy elder Үndistan Meksika Shygys Europaotpeli ekonomikalyk elder TMD elderi Ortalyk Shygys Europa eleri KubaDүnie zhүzinin sayasi kalyptasu kezenderi Ezhelgi kezen V g dejin algashky memleketter Ezhelgi Mysyr Karfagennin Grekiya Ezhelgi Rimnin damuy men kүjreui Orta gasyrlyk kezen V HV g ulan gajyr kurlyk zherlerdi әr tүrli memleketter ozara bolisedi Kiev Rusi Vizantiya Mәskeu Orys memleketi Қasietti Rim imperiyasy Portugaliya Angliya Germaniya Ұly geografiyalyk ashylular kezeni Amerika Afrika Үndistan Ontүstik Shygys Aziya Australiyanyn zerttelui Zhana kezen HV HVI g Angliya men Franciyanyn koterilui otarshyldykty zhүrgize bastauy Dүnie zhүzi derzhavalarynyn boliske salynuy Afrika zherlerin otarlau Әlemnin I zhәne II dүnie zhүzilik sogystan kejingi ozgerisi Iri Osman imperiyasynyn әlsireui Bosniya men Gercogovina Austriya Vengriya kosyldy Chehoslovakiya men Polsha pajda boldy Batys Ukraina Batys Belorussiya Baltyk zhagalauy Onүstik Sahalin KSRO ga kosyldy Dүniezhүzilik socialistik zhүjenin kuryluy men kүjreui Kolonializmnin ydyrauy Әlem halky Halyktar geografiyasy Demografiya adam populyaciyasyn onyn kolemi men kurylymyna sәjkes yagni zhynysy zhasy otbasylyk zhagdajy zhәne etnikalyk shygu tegi bojynsha sondaj ak osy populyaciyanyn tuu olu zhәne migraciya koefficientterindegi ozgerui turgysynan statistikalyk zertteu Adamzat tarihynyn basym boliginde әlem halky bayau osti әlem halky algashky milliardka tek 1800 1804 zh zhetken Al XX gasyrdyn ayagyna karaj 6 mlrd tan asty Zher betindegi halyk sany үnemi artyp otyrdy Dүniezhүzilik halyktyn sanynyn bolzhamy Shkala mln adam logarifmdik masshtabta 1900 zhyly 1 5 mlrd 1960 zhyly 3 mlrd 2000 zhyly 6 mlrd ka zhetti Demografiyalyk kүrt orleu procesinin en zhogary karkyny 20 zhuyk 60 zhyldary boldy Al 80 shi zhyldary bul korsetkish 17 tomendedi Bul demografiyalyk otpeli kezen dep atalady Elderdin әleumettik ekonomikalyk zhagdajyna bajlanysty tabigi osimnin ozgeristeri tuudyn koptigi olimnin koptigi Afrika elderi tuudyn koptigi olimnin azayuy Aziya men Latyn Amerikasy tuudyn azdygy olimnin azdygy Zhaponiya Shygys Europa Resej ҚHR Demografiyalyk sayasat әr memlekettin halkynyn tabigi osimin zhәne halyk sanyna bajlanysty mәselelerdi sheshu үshin zhүrgiziletin sharalar Әr memlekette demografiyalyk sayasat bagyty әr tүrli zhүrgiziledi Koptegen damushy әsirese halyk sany kop elderde kazirgi adamdardyn omir sүru dengeji odan әri kuldyrap ketpeui үshin adamnyn tabigi osimin shekteui al damygan elderde kerisinshe bala tuuga yntalandyru sharalary zhүzege asyrylady Halyktardyn nәsildik zhәne etnostyk kurylymy Zher shary halkynyn etnostyk ulttyk kuramy uzak tarihi procestin nәtizhesi Қazirgi uakytta dүnie zhүzinde etnostyk kauymdastyktardyn әr aluan tүrleri zhekelegen tajpalar rulas tajpalar toptary ulystar ulttar bar Nәsildik kuram tukym kualau arkyly beriletin uksas syrtky dene pishinderi terisinin tүsi shashy men kozi murny men erinderinin pishini bojy men dene proporciyasy sondaj ak kejbir zhasyryn belgileri bar adamdardyn tarihi kalyptaskan toptarynyn sany men үlesi Әr tүrli nysandardyn taralu arealdary sәjkes kelmejdi sondyktan nәsildik shekaralar anyk emes zhәne shartty bolyp keledi zher betinde negizgi үsh nәsil bar Europoidtik Mongoloidtik negroidter avstraloidter negravstraloidter Sonymen katar aralyk zhәne aralas nәsildik toptar efioptar malagasijlikter polineziyalyk melaneziyalyktar zhәne t b bar Etnostyk kuramMasaj tajpasynyn okili Zher sharynda tүrli tajpalar rulas tajpalar ulystar ulttar bar Etnostyk kauymdardyn negizgi belgilerine til aumak mәdeniet zhatady Zher betin 4 myndaj tүrli halyktar mekendejdi Birak memlekettik zhәne etnostyk shekaralar ozara sәjkestendirile ornalaspagan Zher betindegi memleketterdin zhartysyna zhuygy bir ultty Daniya Shveciya Zhaponiya bolyp keledi zhәne kop ultty Resej men AҚSh memleketter bar Dүnie zhүzinde kop taralgan tilder kytaj tili 1 mlrd tan astam adam agylshyn tili 400 mln hindi 300 mln ispan 280 mln arab 230 mln orys tili 220 mln Dini kuram Dүnie zhүzinde negizgi үsh din bar hristiandyk katoliktik pravoslavie protestanttyk Europa Amerika Australiya elderi musylmandyk sүnnetter men shiitter Aziya men Afrika Saud Arabiyasy Tүrkiya Iran Irak Auganstan Pәkistan Marokko Indoneziya Үndistan Қazakstan Kavkazdyn kejbir elderi buddalyk Nepaldyktar Birmalyktar Үndikytaj Үndistan Shri Lanka Қytaj Mongoliya Sonymen katar induizm konfuciishildik sitoizm iudaizm ulttyk dinderi bar Halyktyn ornalasu geografiyasy Zhalpy 1945 zhyldardyn sonynan bastap dүnie zhүzi men onyn zheke ajmaktary turgyn halkynyn esebin BҰҰ nyn ekonomikalyk zhәne әleumettik kenesine karasty Halyktyn ornalasuyn zertteu komissiyasy zhүrgizdi 1949 zhyldan bastap bul Komissiya zhyl sajyn Demografiyalyk zhylnama basyp shygaryp otyrdy Zher betinde halyk әr tүrli taralgan Shygys Zharty sharda Batys Zhartysharga karaganda halyk kobirek shogyrlangan soltүstik Zhartysharda ontүstik Zhartyshardan tygyz shogyrlangan Zherdegi halyktyn ortasha tygyzdygy bir sharshy shakyrymga 30 adamnan artygyrak keledi Europa men Aziyada bir sharshy shakyrymga 100 adamnan al Soltүstik zhәne Ontүstik Amerikada budan eki ese Australiya men muhittyk araldarda 10 ese az Halyktyn en kop shogyrlangan aumaktary Shygys Aziya Қytaj Zhaponiya KHDR Koreya Respublikasy 1 mlrd tan astam adam bar Ontүstik Aziya Үndistan Bangladesh Shri Lanka Pәkistan 1 mlrd adam Ontүstik Shygys Aziya Indoneziya Tajland Filippinder Malajziya 300 mln nan astam halyk Europa Atlantikalyk ajmak AҚSh tyn soltүstik shygys boligi Қalalar zhәne urbandaluNyu Jork 8 5 mln halyk al aglomeraciyasynda 20 6 mln adam turady Damygan elderde kalaturgyndary 75 80 al damushy elderde 40 50 Қazir zher sharynyn zhartysynan kobinde kala halky turady Urbandalu degenimiz kalalar men kala halkynyn kobeyui kalalardyn rolinin artuy Bir birine zhakyn ornalaskan iri kalalardyn kosyluyn aglomeraciyalar dep atajdy Mysaly Mәskeu aglomeraciyasynda 12 mln adam turady Urbanizaciyanyn en zhogargy buyny megapolyuster aglomeraciyalardyn kosyluy Mysaly Boston Vashington 40 mln ga zhuyk adam Nyu Jork Filadelfiya zhәne t b Қalalardagy adamdardyn kala manyna shogyrlanuy suburbanizaciya dep atalady Қala halkynyn үles salmagy industriyalandyrudyn korsetkishi Damushy elderde urbanizaciya dengeji tomen kala halkynyn үlesi 30 41 Mysaly Latyn Amerikasy Aziya elderi Auyl selo halky zher betinde shamamen 18 20 mln Halyktyn koshi kony Halkynyn sany baska elden koship kelushilerdin esebinen ozgeruin mehanikalyk kozgalys dep atajdy Adamdardyn bir elden baska elge konys audaruy migraciya dep atalady Adamdardyn ozge elderge turakty turuga ketui emigraciya al baska elden kelip turaktanuyn immigraciya dep atajdy Migraciya saldosy 2008 zhyl on mәn kok teris mәn kyzgylt nolge zhakyn zhasyl mәlimet zhok sur Algashky koshi kon karkyny Europa elderinen Soltүstik Amerikaga Ontүstik Amerikaga Afrikaga Australiya men Zhana Zelandiyaga zhәne t b zherlerge tarady Mysaly AҚSh halkynyn kop ultty boluy migraciyaga bajlanysty Қazirgi negizgi syrtky koshi kon bagyttarynyn zhogary ajmaktary Soltүstik Amerikadan Kuba Meksikadan Europaga Ontүstik Amerikadan Soltүstik Amerikaga Ontүstik Shygys Aziyadan Parsy shyganagy elderine dejin Ishki migraciyanyn negizgi bagyttary Shygys Europadan Resejge Aziyadan Europaga Soltүstik Afrikadan Europaga Үndistannan Europaga Braziliya Paragvajdan Argentinaga dejingi ajmaktar Әlemnin tabigat resurstary Tabigi resurstar bul tabigi zattar nemese adam men kogamnyn omir sүrui men damuy үshin sharuashylykta koldanylatyn energiya kozderinin tүrleri Tabigi resurstardyn zhiktelui Tүrli geosferalarda kezdesuine bajlanysty litosfera gidrosfera biosfera klimat resurstar Tүrli sharuashylyk salalarynda koldanyluyna bajlanysty energetikalyk metallurgiyalyk himiyalyk Қoldanu mүmkindiginin uzaktygy men karkynyna bajlanysty sarkylatyn sarkylmajtyn Mineraldyk resurstar zher kojnauynan alyngan pajdaly kazbalar Pajdaly kazbalar halyk sharuashylygynda ondelgen zhәne tabigi kүjde koldanylatyn tabigi mineraldyk zattar Mineraldyk resurstardyn koldanylu aukymy үnemi artyp keledi Mysaly 1950 zhylmen salystyrganda pajdaly kazbalardy ondiru үsh esege artkan Zhyl sajyn zher kojnauynan 100 mlrd tonnadan astam tүrli mineraldy shikizat pen otyn ondiriledi Zher resurstary adamnyn omir sүrui үshin kurylys zhәne t b sharuashylyk әreketi үshin kazhetti zherler Zher resurstary turaly zhalpy tүsinikter zher kory ugymy turaly tүsinik beredi Zher kory sharuashylyktyn tүrli salalarynda koldanylatyn barlyk zherler Zher sharynyn zhalpy zher kory 1 5 mlrd ga onyn ishinde auyl sharuashylyk zherleri 37 egistikter 11 Zhajylymdyktar үlesi Ontүstik Amerikaga az onimdi sapasyz zherler Aziyaga tiesili Өndeletin zherlerdin үlesi zhogary elder AҚSh Үndistan Resej Қytaj Australiya Kanadanyn zhyrtylgan zherler үlesinin 56 57 y Ukraina Үndistan Daniyanyn үlesine tiedi Zher korlarymen kamtamasyz etilu zher sharynyn әr turgynyna 2 1 ga dan keledi Zher korynyn kurylymy suranyska bajlanysty zherlerdin tozuyna sapasynyn tomendeuine bajlanysty үnemi ozgerip otyrady Su resurstary halyk sharuashylygynda koldanylatyn ozen kol su kojmalary muzdyktar zhәne zher asty sulary tushy su barlyk su resurstarynyn zhalpy kory 2 5 Negizgi kozderi ozen sulary muzdyktar zher asty sulary Zherdegi sudyn basym boligi dүnie zhүzilik muhittarda Tushy sudyn zhalpy kolemi gidrosferanyn 3 in alady Zher betinde tushy su korlary әrkelki taralgan Mysaly Afrikada halyktyn shamamen 10 y Europada 95 y tushy sumen kamtamasyz etiledi Tushy sudyn negizgi kozderi bolyp tabylatyn ozen agystarynyn dүnie zhүzilik kolemi zhylyna 47 myn km3 birak koldanylu mүmkindigi tek 50 Tushy sudyn tapshylygyn zhenu zholdary tushy su kozderinin lastanuynyn osuine zhol bermeu Turmystyk maksatta zhumsaluyn үnemdeu zhene teniz suyn tushylandyru zhanbyr suy men kar suyn zher asty kojmalaryna zhinau Өzen sulary energiya kozderi retinde koldanylady Zhalpy dүnie zhүzilik gidroenergiyalyk potencial 10 trln kVt sag dep bagalanady Gidroenergetikalyk potencialy zhogary elder Қytaj Resej Zair Kanada zhәne Braziliya Orman resurstary kalpyna keletin resurstarga zhatatyn biosferanyn negizgi resurstarynyn biri Orman resurstarynyn sudyn lastanuyna zhol bermeude klimatty kalyptastyruda eroziyaga karsy zhәne adamdar densaulygyna әser etude manyzy zor Ormandar kurlyktyn 30 na zhuygyn alyp zhatyr Negizgi orman alkaptary Aziyada Australiyada Ontүstik Amerikada ornalaskan Dүniezhүzilik orman resurstarynyn basty korsetkishteri Orman audandarynyn kolemi bojynsha 4 1 mlrd ga nemese kurlyk audandarynyn 27 y Agashynyn sүreginin korymen 350 mlrd m bul korsetkish sharuashylykta koldanudyn osuinin nәtizhesinde zhyl sajyn 5 5 mlrd m3 ka osip otyr Agash sүregin ondirude Aziya Ontүstik zhәne Soltүstik Amerika birinshi dәrezheli manyzga ie Al orman resurstaryna tapshy elder kataryna Bahrejn Katar Liviya t b zhatady Ormandardyn birshama үlken kory Euraziyada saktalgan Bul shamamen dүniezhүzilik orman korynyn 40 yn zhalpy agash sүreginin 42 yn sonyn ishinde bagaly agash tүrlerinin 2 3 boligin kurajdy Ormanda agash buta shoptesin osimdikter mүk kyna t b osedi Dүniezhүzilik orman resurstaryn sharuashylykta koldanudyn artuyna bajlanysty zhyl sajyn ogan kauip kobejip barady 200 zhylda orman alkaby kem degende 2 esege azayady zhyl sajyn 125 myn km2 alkapty orman kurtylady Orman resurstarynyn sarkyluyna әser etetin negizgi faktorlar adamnyn sharuashylyk әreketi tabigi zhәne antropogendik apattar Әlem sharuashylygy Halykaralyk enbek bolinisi Halykaralyk enbek bolinisi zheke elderdin oniminin belgili bir tүrlerin ondiruge belgili bir kyzmet korsetuge olardy ajyrbastauga mamandanuynan korinedi Halykaralyk enbek bolinisinin zhogargy tүri elder arasyndagy onim tүrlerin ondiruge mamandanu Al geografiyalyk enbek bolinisi aumaktardyn mamandanuy olardyn arasyndagy onimder men kyzmet korsetu tүrlerinin almasuy Mysaly Zhaponiya dүnie zhүzinde avtomobil elektronika zhasauga mamandangan Өnerkәsibi damygan elder halykaralyk enbek bolinisine karkyndy katysady Al onerkәsibi nashar damygan elder Aziya Afrika Latyn Amerikasy elderi shikizat pen zhabdyktauga mamandanady Enbek bolinisi bojynsha Zhaponiya dүnie zhүzinde avtomobil elektronika zhasauga mamandangan Toyota Motor Corporation bas pәteriDүniezhүzilik sharuashylyktyn kurylymy Өzara bajlanyskan ulttyk sharuashylykty dүniezhүzilik sharuashylyk dep atajdy Ogan halykaralyk enbek bolinisi ekonomikalyk zhәne sayasi katynastar zhatady Dүniezhүzilik sharuashylyktyn kurylymyn koptegen ulttyk sharuashylyktar men memleketaralyk sharuashylyk birlestikteri kurajdy Өndirgish kүshterdin ornalasuy Өndirgish kүshterdin ornalasuyna әser etetin faktorlar Resurstyk faktorlar mineraldyk shikizat kozderinin ornalasuy Mysaly Oral Resejde industriyalanudyn algashky bazasy boldy Ғylym men bilim ortalyktaryna karaj ornalasuy Mysaly Zhaponiyada arnauly tehnopolister gylym kalalary kurylgan Zhumys kүshi enbek resurstary zhana tehnikany baskaratyn bilikti mamandar arzan zhumys kүshin pajdalanu Elektr energetikasySu elektr stanciyasy Elektr energiyasyn ondiru Su elektr stanciyasy SES zhylu elektr stanciyasy ZhES atom elektr stansasy AES Dүniezhүzilik elektr energiyasyn ondiru 62 yn ZhES kurajdy ZhES da elektr energiyasyn ondiru komegimen zhetekshi oryn alatyn elder AҚSh Қytaj Resej Zhaponiya Germaniya SES energiya ondirudin 20 kurajdy AҚSh Kanada Braziliya Resej Қytaj AES elektr energiya ondirudin 17 kamtamasyz etedi AҚSh Franciya Zhaponiya Germaniya Resej Kanada Dәstүrli emes energiya kozin 1 ondirudi kүn zhel energiyasy t b kurajdy MetallurgiyaMetallurgiya 1 Қara metallurgiya Bolat ondirisi zhylyna 800 m t Zhaponiya AҚSh Resej Ukraina KHR Germaniya Temir Braziliya Үndistan Liberiya Australiya OAR 2 Tүsti metallurgiya zhylyna 40 mln t Alyuminij 17 mln t AҚSh Zhaponiya Resej Kanada Boksit Australiya Gvineya Yamajka Resej Mys Chili AҚSh Zambiya Қazakstan Mashina zhasau Қurylymy zhagynan mashina zhasau dүnie zhүzilik onerkәsiptin en kүrdeli kop tarmakty ezhelgi salalardyn biri mashina zhasau eksporty AҚSh Germaniya 1 2 Zhaponiyada 2 3 kurap otyr Eksportka Aziyanyn Koreya Zhaponiya Gavaj zhana industriyaldy elderinde shygarylatyn bүkil turmystyk elektronika zhiberiledi 250 avtomobil kompaniyalary avtomobil shygarady birak әlemdik ondiristegi 95 y әuelgi 20 firmanyn үlesine tiedi 57 5 Dzheneral Motors AҚSh 16 2 Ford AҚSh 12 9 Tojota Zhaponiya 9 4 Folksvagen Germaniya 7 9 Dajmler Krajsler Germaniya AҚSh 7 4 Fiat Italiya 5 2 Nissan Zhaponiya t b Yagni aldyngy katarly 10 avtomobil kompaniyalary 5 eldegi dүnie zhүzilik avtomobil ondirisinin 80 yn kurap otyr Keme zhasau ondirisindegi zhetekshi orynda Zhaponiya Koreya Respublikasy Europa elderi Қytaj Avia zymyran kosmosty ondiristegi basty zhetekshileri Resej AҚSh Europalyk Odak Elektrotehnikalyk ondiristin ishinen elektrondy industriya bolinip zheke sala bolyp otyr AҚSh Zhaponiya Batys Europa Ontүstik Aziya elderi Himiya onerkәsibiDamushy elder organikalyk sintez polimer materialy onimin ondiredi Damygan elder AҚSh Batys Europa Zhaponiya gylymdy kop kazhet etetin kүrdeli onimderdi ondiredi Әlemnin himiya onerkәsibinin iri audandary men ortalyktarynyn barlygyna tәn bulardyn arasynda AҚSh tagy Tehas pen Pittsburgti Resejde Edil bojy Ukrainada Donbasty Germaniyada Rur men Lejpcig Galleni Rumyniyada Karpat onirin zhәne t b atauga bolady Luizianadagy munaj ajyru zauyty1990 zh ortasyndagy himiyalyk talshyk ondiru kolemi bojynsha dүnie zhүzinin birinshi on eliElder Өndiru myn t AҚSh 3550 Қytaj 2700 Қytaj Respublikasy 2450 Koreya Respublikasy 1700 Zhaponiya 1650 Germaniya 1100 Үndistan 1000 Indoneziya 825 Italiya 580 Tajland 530Өsimdik sharuashylygy Madagaskardagy kүrish alkaby Dүnie zhүzinde ondeletin zher koleminin 1 2 in dәndi dakyldar alyp zhatyr Bidaj ondirushi elder AҚSh Kanada Avstraliya Қytaj Franciya Resej Қazakstan Kүrishtin Otany Қytaj Aziyanyn 9 10 tүsiminin dүniezhүzilik үlesin kүrish alady Basty sorttary Indoneziya Zhaponiya Қytaj Filippinde ondeledi Zhүgerinin otany Meksika Negizgi ondirushileri AҚSh Қytaj Braziliya Majly dakyldar soya zhinaudan AҚSh zher zhangagy Үndistan zәjtүnnen Italiya alady Tүjnekti kokonis dakyly kartop Otany Ontүstik Amerika Қytaj Resej AҚSh Polsha Қantty dakyldar ondirushiler Resej Ukraina Sheteldik Europa Soltүstik Amerika elderi Makta osiru үlesin Aziya elderi Amerika Afrika elderi alady Zygyr osiru Resej Belarussiya Dzhut ondiru Bangladesh Shaj Қytaj Үndistan Shri Lanka Kofe kakao Afrika Latyn Amerikasy әsirese Braziliya Kolumbiya Tabigi kauchuk 85 Ontүstik Shygys Aziya elderinde әsirese Malajziya Indoneziya Tajland Mal sharuashylygy B z d 6 5 mynzhyldykta Mesopotamiya zherinde mal sharuashylygy bolgandygy bүginde dәleldengen Mal sharuashylygynan alynatyn onimnin negizgi boligin konyrzhaj beldeudin elderi beredi Mal basynyn sany 4 5 mlrd Iri kara mal 1 4 mlrd bas intensivti sүtti etti mal sharuashylygy AҚSh Kanada Argentina Australiya audandarynda kop shogyrlangan Shoshka sharuashylygy sany 1 mlrd astam et oniminin 2 5 boligin kurajdy Қytaj Aziya elderinde Қoj sharuashylygy sany 1 mlrd ba Avstraliya Қytaj Et onimin kop ondiretin basty elder Қytaj AҚSh Braziliya Franciya Germaniya Resej Kolik geografiyasy Dүnie zhүzilik kolik zhүjesi katynas zholdar kolik kәsiporyndarymen kolik kuraldary Dүniezhүzilik kolikte 100 mln nan asa adam zhumys istejdi Kolik zhelisinin uzyndygy 35 mln km Zhyl sajyn 100 mlrd t zhүk 1 trln adam tasymaldanady Қurlyk koligiAvtomobil koligi Avtomobil zholdarynyn uzyndygy 24 mln km AҚSh Үndistan Zhaponiya Қytaj onyn zhartysyn kurap otyr Temir zhol zhүk zhәne zholaushy tasymalynyn 1 10 keledi Zhalpy temir zholdyn uzyndygy 1 3 mln km Temir zhol 140 elde bar AҚSh Resej Kanada Үndistan Қytaj Australiya Argentina Қubyr tasymaly Dүnie zhүzilik kubyrdyn uzyndygy 2 mln km Kejde uzyndygy 4 5 myn km ge zhetetin kubyrlar TMD elderinde Kanada AҚSh Tayau Shygys elderinde Su koligiTeniz koligi bүkil halykaralyk saudanyn 4 5 in kurajdy Teniz porttarynyn zhalpy sany 2 5 myn en iri port Rotterdam Keme katynasy men zhүk tasymaldauda 1 shi orynda Atlant muhity 2 shi oryndy Tynyk muhit 3 shi oryndy Үndi muhity alady Ishki su koligi koliktin ezhelgi tүri Ishki su zholdarynyn zhүk ajnalymy zhoninen dүnie zhүzinen erekshelenetinder AҚSh Resej Kanada Germaniya Қytaj Ishki su zholdarynyn 1 10 i zhasandy zholdar shlyuzdi ozender men kubyrlar kuryp otyr Irileri AҚSh Қytaj Resej Sheteldik Europa Dүnie zhүzilik koldegi keme katynasyndagy basty audandar AҚSh pen Kanadadagy iri kolder bolyp otyr Onda kontinenttin ishine karaj 4 myn km ge kiruge mүmkindik beredi Әue koligi 2000 zhyly dүnie zhүzinde 1800 mln ga zhuyk zholaushy tasymaldangan Әue zholynyn zhelisi 10 mln km Әue koligimen zhүk tasymaldauda birinshi orynda Soltүstik Amerika ekinshi orynda Europa odan kejin Ұlybritaniya Zhaponiya Resej Franciya keledi Dүniezhүzindegi zholaushylardyn zhartysyna zhuygy AҚSh ta tasymaldanady Dүniezhүzindegi iri әuezhajlar AҚSh Ұlybritaniya Zhaponiyada Halykaralyk ekonomikalyk katynastar 1 HEҚ ga tәueldi elder ekonomikasy ashyk elder Mundaj ashyktyk dәrezhe bojynsha eldin zhalpy ishki onimin zhasaudagy eksporttyk kvota anyktalynady 2 Ashyk ekonomikanyn zharkyn korinisi erkin ekonomikalyk ajmak kuru EEA EEA bul ekonomikalyk geografiyalyk zhagdajy kolajly audan nemese kala EEA sheteldik kapital zhәne zhana tehnologiyany tartu valyutalyk kiristi kobejtip ishki rynoktagy bәsekelestik kabileti zhogary taular zhәne kyzmet korsetuge bagyttalgan Dүniezhүzilik sauda ujymyna kiretin elder Halykaralyk sauda Dүniezhүzilik sauda tauar saudasy kyzmet korsetu saudasy Dayar onimder ishindegi sauda birinshi orynda elektronika elektrotehnika avtomobilder al shikizat onimderinen munaj zhәne munaj onimderi alyp otyr Dүniezhүzilik sauda geografiyasynda 1 orynda Batystyn ekonomikalyk damygan elderi 2 orynda Ontүstik alaby Ұlttyk integraciyalyk elder 3 orynda otpeli ekonomikalyk elder sonyn ishinde Қytaj Resej kiredi Kartografiya negizgi geografiyalyk zertteu әdisial Idrisi kartasyEzhelgi rimdikterdin kartasy Kartografiya geografiyalyk kartalar olardy zhasau zhәne pajdalanu turaly gylym Kartografiya tabigat pen kogam kubylystarynyn үjlesui men ozara bajlanysuyn olardyn kenistikte ornalasuyn zhәne uakyt bojynsha ozgeruin t b kartogafiyalyk keskindeudin bejneleudin komegimen zerttejtin gylym Kartografiyalyk ugymdarga aspan deneleri men zhuldyzdy aspannyn kartalary globustar men zher bederi kartalary kartografiyalyk belgilermen belgilengen kenistik modelderi үlgileri zhatady Kartografiyanyn negizgi әdistemesi kartatanu Matematikalyk kartografiya kartanyn matematikalyk negizderin zerttejdi Ol kartografiyalyk proekciyalar teoremasyn әzirlejdi kartografiyalyk tor kurudyn әdisterin zhasajdy olardagy burmalanudy taldajdy Kartany bezendendiru zhәne kartografiyalyk sinoptika kartanyn tilin kartografiyalyk belgiler zhүjesin kuru әdisi men teoriyasyn kartany korkemdeu tүrli tүsti bezendirumen ajnalysady Kartografiyalyk sinoptika shenberinde belgiler zhүjesin kuru zhәne olardy pajdalanu tәrtibin zerttejdi Kartany basyp shygaru kartany atlasty t b kartografiyalyk onimderdi tehnologiyalyk әzirleu kobejtu kartany poligrafiyalyk bezendiruden turatyn tehnologiyalyk pәn Kartografiyalyk ondiristi ujymdastyru zhәne ekonomikasy salalyk ekonomikalyk pәn Ol karta zhasau ondirisin zhosparlau zhәne ujymdastyru mәselelerimen ajnalysady Kartany pajdalanu kartografiyalyk onimderdi pajdalanudyn teoriyasy men әdisin әzirlejdi Kartografiya tarihy kartografiyaly ondiristin damuyn kone kartografiyalyk onimderdin tarihyn zerttejdi Kartografiyalyk toponimika geografiyalyk ataulardyn magynalyk mәnin zerttejtin pәn Kartografiyalyk gylymnyn keleshekte damuyn karastyrganda ony zertteudin negizgi eki maksatyn eskeru kerek zhana kartografiya onimderin zhasau zhәne ony keleshekte zhetildiru olardy bilim kozi turgysynan tolyk pajdalanudyn zhәne osygan bajlanysty kartografiyalyk zertteu әdisterin pajdalanu Odan baska garyshtyk tehnikanyn damuy kartografiyanyn zhana keleshegi Kүn zhүjesinin baska galamsharlardy kartografiyalau mүmkindigi ashyldy Қazirdin ozinde Ajdyn zhәne Kүn zhүjesinin baska galamsharlardyn әr tүrli masshtabtagy kartalary selenografiyalyk zhasaldy Zher turaly gylymdardyn negizi bola otyryp kartografiya ozi de kүnnen kүnge zhetilude kartanyn zhana tipteri zhasaldy olardy tiimdi pajdalanudyn zholdary tabyldyGeografiyalyk kartalarҚurylyk kartasyGeologiyalyk kartaRelef kartasyKlimat kartasySu tүbi erekshelikterinin kartasyTeniz kartasyBotanikalyk karta Europadagy floranyn taralu ajmagyZoogeografiyalyk karta Zhanuarlardyn taraluyMedicinalyk karta Әlem bojynsha gepatittin taraluy 2005 Halyktar kartasyKolik kartasyTarihi kartasy Karta belgili bir topografiyalyk proekciyalar komegimen Zher betinin үlken olshem birlikterinde anyktalatyn audandardyn nakty zhazyktykta kishirejtilen keskini Geografiyalyk obektiler onda shartty belgiler arkyly korsetiledi Bulajsha bejnelegende әueli kartanyn kandaj maksatka arnalatyny eskeriledi tabigat zhәne kogamdyk kubylystardyn orny olardyn bir birimen ushtasuy bajlanystary osy turgydan iriktelip alynady Geografiyalyk kartany zher betinin chertezhi gana dep esepteu zhetkiliksiz ojtkeni ol aluan tүrli tabigat zhәne әleumettik ekonomikalyk kubylystardy da bejnelejdi Geografiyalyk kartalardy zhasaudyn erekshe matematikalyk zany bolady Geografiyalyk kartanyn erekshelikteri Geografiyalyk karta kartografiyalyk proekciyalardyn komegimen karta zhasau zher betindegi obektilerdin orny plandagy molsheri zhәne pishini turaly dәl derekter aluga mүmkindik beredi Kartografiyalyk belgilerdi kartanyn erekshe tili retinde pajdalanu Geografiyalyk kartada korsetiletin kubylystardy irikteudin zhәne korytyndylaudyn yagni kartografiyalyk generalizaclyalaudyn zor manyzy bar Geografiyalyk karta adamnyn tirshilik әreketinin barlyk salasynpa pajdalanylady Ol zhol korsetkish onerkәsip energetika transport kurylystaryn barlau izdeu zhobalau zhәne inzhenerlik zhobany nakty iske asyrudyn negizi Auyl sharuashylygyn zherge ornalastyru melioraciya zhәne barlyk zher koryn esepke alyp ony tiimdi pajdalanu isine kerek Halykka bilim berude dүnie turaly bilimdi taratuda zhalpy mәdenietti korsetude ote manyzdy korneki kural Territoriyanyn kartografiyalyk zhagynan zerttelui әskeri is үshin de manyzdy Halyk sharuashylygynyn koptegen mindetterin sheshu geografiyalyk zhagdajlardy durys bagalau tabigi resurstardy tiimdi pajdalanu kalpyna keltiru zhәne tabigatty ozgertudin zhosparlaryn zhasau ondirgish kүshterdi durys ornalastyru ekonomikalyk audandardy kompleksti damytu t b Geografiyalyk kartanyn ote sapaly boluyn kerek etedi Geografiyalyk karta gylymi zertteu kuraly bolyp tabylady Mysaly geologiyalyk karta belgili bir zherdin geologiyalyk kurylysyn korsetumen katar kazbalardyn taralu zandylygyn anyktauga mүmkindik beredi Ol kubylystardyn kenistiktegi ozara bajlanysy men damuyn zertteude zhәne bolzhauda da asa kazhetti kural Geografiyalyk karta elementteri Kartanyn takyryby men maksatyna karaj kartografiyalyk keskindeu birkatar geografiyalyk elementterden turady Mysaly bir zherdin tolyk kartasynyn topografiyalyk kartasynyn mazmunyna zher bederi suy osimdigi topyragy eldi mekenderi zhol katynasy bajlanys kuraldary memleket zhәne әkimshilik shekaralary ortalyktary zhәne kejbir onerkәsip auyl sharuashylygy mәdeni obektileri kiredi Geografiyalyk kartanyn zhiegi men bos zherinde kosymsha grafikter men zhazular kartada koldanylgan kartografiyalyk belgiler zhәne olardyn tүsindirmeleri karta bojynsha kashyktykty buryshtardy obektilerdin audanyn zheke nүktelerdin koordinatalaryn enistikti t b olsheuge kazhet grafikter kartanyn zhasalgan kezin pajdalangan materialdaryn t b korsetetin derekter kejde korsetilgen obektilerdi tүsindirip tolyktyratyn diagrammalar tablicalar men mәlimetter de bolady Geografiyalyk kartalardyn zhiktelui Bejnelenuine bajlanysty Zherdegi bolyp zhatkan tabigi zhәne kogamdyk kubylystardy bejnelejtin geografiyalyk kartalar aspan onyn bolikteri men planetalardy bejnelejtin astronomiyalyk kartalar dep azhyratylady Masshtabyna sәjkes iri masshtabty 1 1000 1 100 000 aralygynda orta masshtabyty 1 200 000 1 1 000 000 aralygynda usak masshtabty 1 1 000 000 dep bolinedi Territoriyasy bojynsha dүniezhүzi kartasy kurlyktar muhittar materikterdin bolikteri men zheke memleketter әkimshilik oblystar audandar kalalar kartasy Maksatyna karaj gylymi anyktamalyk gylymi zertteu zhumystaryn zhүrgizuge zhәne tolyk akparat aluga arnalgan okulyktar geografiya tarih geologiya zhәne t b zertteude koldanylady mektepter men zhogargy oku oryndaryna arnalgan tehnikalyk kandaj da bir tehnikalyk esepteulerdi zhүrgizuge arnalgan obektiler men sharttar keskindejdi turistik navigaciyalyk әskeri zhәne t b Mazmuny bojynsha Zhalpygeografiyalyk geografiyalyk kubylystardy bejnelejdi zher betin zhәne onyn bolikterin gidrografiya eldi mekender sharuashylyk obektiler kommunikaciya shekaralar zher bederin topyrak osimdikter men zhanuarlar әlemin t b korsetedi Iri masshtabty zhalpy geografiyalyk kartalardy topografiyalyk kartalar orta masshtabty zhalpy geografiyalyk kartalardy zhalpy topografiyalyk kartalar al usak masshtabty zhalpy geografiyalyk kartalardy zhalpy kartalar dep atajdy Takyryptyk belgili bir nakty takyrypty ashady Mysaly auyl sharuashylygy osimdikterinin taraluy tabigat zonalary men zhauyn shashyn t b tabigi kubylystar kartalarynyn zhiktelui Geologiyalyk kartalar tektonikalyk zhәne neotektonikalyk litologo stratigrafiyalyk gidrogeologiyalyk pajdaly kazbalar kartasy sejsmikalyk zhәne vulkanizm geologiyalyk ortany korgau kartasy Geofizikalyk kartalar gravitaciyalyk oris magnittik oris sejsmometrlik elektrlik oris zhylu energiyasy fizikalyk olshemder kartasy Meteorologiyalyk zhәne klimattyk kartalar klimat kalyptastyrushy faktorlar termikalyk rezhim ylgaldanu kysym zhel rezhimi atmosferalyk kubylystar audandardyn klimaty aua rajy zhәne atmosferalyk әreketter kartalary Zhalpy fiziko geografiyalyk kartalar landshaftyk korshagan ortanyn buzyluy tabigatty korgau fiziko geografiyalyk audandastyru kartalary Gidrologiyalyk kartalar gidrografiyalyk su rezhimi kar zhamylgysy muzdanu rezhimi zhәne gidrologiyalyk kubylystar sudyn fiziko himiyalyk sipattamasy sudyn lastanuy gidrologiyalyk audandastyru kartalary Zher beti zhәne muhit tүbi relefi gipsometriyalyk zhәne batimetriyalyk morfometriyalyk zhәne morfografiyalyk geomorfologiyalyk zhalpy zhәne zheke kubylystardyn audandastyru kartalary Muhittyk kartalar gidrografiyalyk fizikalyk kasietteri gidrofizikalyk su massasynyn dinamikasy gidrohimiyalyk tenizder men muhittardyn florasy zhәne faunasy muhit suynyn lastanuy muhittyk audandastyru kartalary Botanikalyk kartalar kazirgi osimdikter zhamylgysy kalpyna keltirilgen osimdikter zhamylgysy osimdikterdin zheke tүrleri fenologiyalyk osimdik zhamylgysynyn buzyluy geobotanikalyk audandastyru kartalary Zoogeografiyalyk kartalar zhanuarlardyn zheke tүrleri zhanuarlar kesheni zoogeografiyalyk audandastyru kartalary Topyrak kartasy topyraktyn genetikalyk tүrleri topyraktyn fiziko mehanikalyk kasietteri geohimiyalyk klimattyk meliorativti topyraktyn lastanuy topyraktardyn audandastyryluy kartalary Mediko geografiyalyk kartalar nozoarealdar arealdardyn auyruy aurular men epidemiyalardyn taraluy mediko geografiyalyk audandastyru aumaktardy emdeu kartalary kogamdyk kubylystar kartalarynyn zhiktelui Halyktar kartasy halyktyn ornalasuy zhәne konystanuy ulttyk kuramy men etnografiyasy zhastyk kuramy din zhәne senimder halyktardyn migraciyasy enbek resurstary kogamdyk kurylys kartalary Sharuashylyk kartalary onerkәsiptik auyl sharuashylygy agroonerkәsiptik keshen orman sharuashylygy balyk sharuashylygy energetika kolik zhәne bajlanys sauda zhәne karzhy ekonomiko geografiyalyk audandastyru kartalary Sayasi zhәne sayasi әkimshilik kartasy geosayasi әkimshilik kurylys sayasi ujymdar partiyalar kozgalystar elektorattyk kartalary Ғylym men bilim kartasy bilim gylym mәdeniet mәdeni eskertkishter kartalary Halykka kyzmet etu zhәne densaulyk saktau kartasy kyzmet korsetudin zheke tүrleri densaulyk saktau dene shynyktyru zhәne sport demalys zhәne turizm kartalary Tarihi karta kogamdyk sayasi formaciyasy arheologiyalyk tarihi ekonomikalyk tarihi sayasi әskeri tarihi tarihi mәdeni kartalary Ұly geograftarEratosfen b z d 276 194 zhzh grek galymy matematikamen katar astronomiya geografiya tarihty da zhaksy bilgen Strabon b z d 64 63 b z 23 24 ezhelgi grek geografy tarihshy Klavdij Ptolemej 100 178 zhyl shamasy grek matematigi zhәne astronomy Әl Idrisi 1100 Marokko Seuta 1161 nemese 1165 sonda arab geografy sayahatshy Marokkodagy Idrisi әuletinin atakty әmirler urpagynan shykkan Gerard Merkator 1512 1594 16 g da katografiyanyn damuyna үles koskan flamandyk kartograf Aleksandr Gumbold 1769 1859 nemis galymy Berlin FA nyn mүshesi 1800 Peterburg gylym akademiyasynyn kurmetti mүshesi 1829 zh Қazak dalasyn aralady Karl Ritter 1779 1859 nemis geografy geografiya gylymynyn negizin salushylardyn biri Uilyam Morris Dejvis 1850 1934 amerikalyk geology zhәne geografy Kembridzhdegi AҚSh Garvard universitetinin professory 1890 Amerika geologiyalyk kogamynyn prezidenti 1911 Pol Vidal de la Blash 1845 1918 Francuz geografiyalyk mektebinin negizin salushy onyn ishinde adam geografiyasyna erekshe mәn berdi Fizikalyk geografiya zhәne halyktar geografiyasy bojynsha zertteu nysandarynyn avtory Helford Dzhon Makkinder 1861 1947 britandyk geograf zhәne tarihshy halykaralyk katynastardyn teoretigi zhalpy palatanyn deputaty Karl Otvin Zauer 1889 1975 amerika geografy mәdeniet geografiyasynyn negizin salushy Valter Kristaller 1893 1969 nemis geografy Ontүstik Germaniyanyn ekonomikasy men geografiyasyn zerttedi Kristaller ideyalary Ұlybritaniya zhәne AҚSh tyn ekonomikalyk geografiyasynyn damuyna үlken ykpal etti I Fu Tuan 1930 kytaj zhәne amerikalyk geograf Mәdeni geografiya urbanistika zhәne mәdeni landshaft zhoninde koptegen monografiyalarynyn avtory Devid Harvi 1935 agylshyn amerikan geografy Gillinghemde Kent Angliya tugan Zhumysyn tarihi geograf bolyp bastap kejin geeografiyanyn matematikalyk modelderimen ajnalysty Geografiyaga tүsinikteme kitabynyn avtory 1 Majkl Frenk Gudchajld 1944 belgili britan amerikakyk geograf 19 zhyl Batys Ontario universitetinde zhumys istedi kazirgi kezde Kaliforniya Santa Barbara universitetterinde geografiya professory Fizikadan bakalavr zhәne filosofiya men geografiyadan 4 mәrte kurmetti doktor dәrezhesinin iegeri Dorin Messi 1944 britandyk geograf zhәne kazirgi zamanynyn әleumettanu gylymynyn zertteushisi professory Ellen Cherchill Sempl 1863 1932 amerikalyk geograf E Ch Sempl Vassara kolledzhinde zhәne Lejpcig universitetinde okydy Klark zhәne Chikago universitetterinde dәris berdi Eratosfen Strabon Klavdij Ptolemej Gerard Merkator Aleksandr Gumbold Karl RitterUilyam Morris Dejvis Helford Dzhon Makkinder I Fu Tuan Devid HarviҰly geografiyalyk ashularyn zhasagan sayahatkerler galym emes Rual Amundsen 1872 1928 norveg sayahatshy Ontүstik polyuske algashky ret kadam attagan adam Zhak Karte 1491 1557 Franciya sayahatshysy Dzhon Kabot zhәne Samyuel de Shamplenmen birdej Kanadanyn algash ashushysy bolyp esepteledi Hristofor Kolumb 1451 1506 әjgili zhiһankez zhәne saudager Amerikalardy ashkan birinshi europalyk dep eseptelgen Dzhejms Kuk 1728 1779 HҮIII gasyrdagy atakty agylshyn әskeri tenizshisi zertteushi kartograf Әlemdik muhitty zertteu bojynsha үsh ekspediciya baskargan Ol ontүstik materik Avstraliya zhagalauyn Үndi muhityn zerttep koptegen araldar ashty Ernan Kortes 1485 1547 Meksikany zhaulap algan zhәne Actekterdin memlekettigin zhojgan ispan konkistadory Vasko da Gama 1469 1524 portugal zhiһankezi Үndistanga teniz arkyly sayahat zhasagan tungysh europalyk retinde tarihta kaldy Ibn Battuta 1304 1377 arab sayahatshysy Onyn Қyrym men Altyn Orda ielikterinde bolyp zhazgan makalalary Өzbek hannyn sarajy turaly habarlamalary tүrik halyktarynyn tarihy үshin ote kundy derekter Fernan Magellan 1480 1521 Portugaliyanyn teniz sayahatshysy Magellan algash ret Zherdin shar tәrizdi ekendigin Dүniezhүzilik muhittyn birtutastygyn dәleldedi Marko Polo 1254 1324a Italiya sayahatshysy Orta gasyrlarda Aziya turaly asa baj geogr zhәne tarihi maglumattar kaldyrgan Chzhen He 1371 1435 kytaj sayahatshysy teniz floty bastygy diplomat zheti birdej iri masshtabty әskeri sauda ekspediciyasyn baskarushysy Rual Amundsen Zhak Karte Hristofor Kolumb Dzhejms Kuk Ernan KortesVasko da Gama Fernan Magellan Marko Polo Chzhen HeGeografiyanyn Қazakstanda damuyҚazakstan aumagynda tabigatty kuraushy obektiler 20 gasyrdyn basyna dejin zheke zheke zerttelip keldi Tek 1920 zhyldardan bastap Қazakstanda fizikalyk geografiya bojynsha derekter zhүjeli tүrde zhinala bastady Osy zhyldary 1930 tabigi kubylystar men procesterdi zertteu bojynsha zheke salalar klimatologiya gidrologiya glyaciologiya geomorfologiya topyrak geografiyasy biogeografiya t b kalyptasa bastady Kejinnen olarga landshafttanu toponimika kosyldy Қazirgi kezdegi Geografiya zertteudin garyshtyk әdisterin pajdalanbajynsha dami almajdy Geografiyanyn erekshe funkciyasyna ozimizdin planeta men onyn tabigi tarihi damuy turaly elder kalalar zherler zhәne olardy mekendejtin halyktar turaly bilimdi zhinau korytu zhәne taratu zhatady Geografiya baska gylymdarmen birge otanshyldyk pen internacionalizmnin negizin kalyptastyratyn dүnietanymdyk zhәne gumanitarlyk gylym bolyp tabylady 1917 zhylga dejin Қazakstan men Orta Aziyada geografiyalyk zertteulerdi Orys geografiyalyk kogamy zhүrgizdi Ile olkesin zertteude P P Semenov Tyan Shanskijdin sinirgen enbegi ote zor 1856 58 zh Shokan Uәlihanov Zhongariya men Ile olkesine birneshe ret sayahat zhasap osy ajmaktardyn tabigaty sharuashylygy men halkynyn turmysy zhajynda koptegen derekterdi algash ret zhinady Ile Alatauyn Ishki Tyan Shandy Aral tenizin zertteude N A Severcovtyn 1857 67 Orta Aziya men Қazakstan taularynyn pajda boluyna vulkan procesterinin tigizgen әserin zertteude I V Mushketovtyn 1875 80 Aral tenizin zertteude L S Bergtin 1899 1900 Altaj Zhongar Alatauy zhәno Tyan Shandy zertteude V V Sapozhnikovtyn enbekteri gylymga kosylgan үlken үles boldy 20 shy gasyrdyn basynda Қazakstannyn edәuir boliginin geobotanikalyk zhәne topyrak kartalary zhasaldy bul zhumyska topyrak zertteushi zhәne botanik galymdar S S Neustruev L I Prasolov A I Bezsonov t b katysty Қazakstanda Orys geografiyalyk kogamynyn Tүrkistan zhәne Batys Sibir bolimderi Semej bolimshesi boldy 1920 zhyldarda respublikanyn tabigat zhagdajyn zhan zhakty zertteude Orta Aziya memlekettik universitetinin Geologiyalyk komitettin Orta Aziya gidrometeorologiyalyk instiutynyn ekspediciyalary zor rol atkardy olardyn zhumysyna D V Nalivkin S V Kalesnik N G Kassin I P Gerasimov Қ I Sәtbaev t b katysty Қazakstanda Geografiyanyn damygan salalarynyn biri glyaciologiya Ile Alatauynyn ortalyk boliginde zhәne Zhongar Alatauynyn soltүstik betkejinde erteden bolgan muz basu zhәne Ile Alatauyndagy osy zamangy muz basu zerttegen N N Palgov zertteldi Zhongar Alatauyndagy songy muz basudyn golocendik iri masshtabty geomorfologiyalyk kartasy zhasaldy Muzdyk tүrlerin klassifikaciyalau zhәne ozenderdin korektenui үshin olardyn atkaratyn rolin zertteu zhoninde kolemdi zhumystar isteldi Muzdyktardyn gidrogeologiyalyk zhәne temperaturalyk rezhimin muzdyktyn kuramyndagy zattar balansyn zhәne zhylu balansyn firndegi kar zhamylgysyn ozenderdin korektenui үshin muzdyktardyn manyzyn zertteude eleuli tabystarga kol zhetti Қazakstandagy muzdyktardyn tolyk katalogy zhasaldy Respublikanyn onyn zheke audandarynyn tabigat zhagdajlaryna sipattama beru үshin Қazakstannyn Gidrometeorologiyalyk kyzmet baskarmasynyn Geodeziya kyzmeti baskarmasynyn Қaz SSR gylym akademiyasynyn topyrak tanu botanika zoologiya instituttarynyn ekspediciyalary kop derekter zhinady 1930 zhyldardyn ozinde әr tүrli klimat beldeulerindegi aua rajynyn tүrleri turaly algashky zhalpy ugymdar tuzhyrymdaldy Қazakstan men Orta Aziyadagy atmosferanyn zhalpy cirkulyaniyasy klimatty kalyptastyratyn faktorlarga taldau zhasau sinoptikalyk procester Tyan Shan Zhongar Alatauy klimatynyn sipattamalary t b turaly enbekter zhazyldy Қazakstan ozenderi men kolderi zhoninde zhazylgan eleuli gylymi enbekterdin ishinde P S Kuzinnin Soltүstik Қazakstan men Saryarkanyn ozenderi turaly enbekteri N S Kalachyov pen L D Lavrentevanyn Қazak KSR ozenderinin su energetikalyk kadastry monografiyasy G G Muravlevtyn Soltүstik Қazakstannyn kolderi kitaby nazar audararlyktaj Aral tenizi Balkash Alakol kolderi zertteldi Geografiya sektorynyn 1960 63 zhyldardagy ekspediciyalarynyn istegen zhumysy nәtizhesinde Alakol ojysy zhәne onyn kolderi atty kundy enbek zhazyldy Respublikanyn kejbir audandaryndagy agyn sudy zertteudin nәtizhesinde Қazakstan zher beti sulary resursynyn 1 250 000 masshtabty kartasy zhasaldy P F Lavrentev Қazakstan galymdarynyn enbekterinde su sharuashylygynyn perspektivtik balansyn zhasau agyn sudy uzak merzimge retteudi esepteudin tәsili sekildi birsypyra gidrologiyalyk problemalar bayandalgan 1954 55 zh V D Kislyakov bastagan keshendi ekspediciyasy Қazakstannyn soltүstik boligin zerttep onyn tabigatyna sipattama berdi oblystardy tabigi audandarga boldi Betpakdaladagy Balkash many kumyndagy Aral many Қarakumyndagy Қyzylkumdagy Mojynkumdagy zhajylymdardy zhan zhakty sipattajtyn enbekter shykty Almaty Қaragandy Soltүstik Қazakstan oblystarynyn Mankystaudyn Kokshetau kyratynyn landshaftyna tolyk sipattama berildi fizgeografiyalyk audandauga landshaftylardy klassifikaciyalauga zhүjege keltiruge zhәne olardy kartaga tүsiruge landshaftynyn zheke tүrlerin zertteuge kop konil bolindi Geomorfologiya salasyndagy eleuli zertteulerge M Zh Zhandaevtyn Ile Alatauynyn Қyzylkumnyn geomorfologiyasy A S Sәrsekovtyn Soltүstik Balkash manynyn Sh 3 Қulambaevtyn Қarkaraly usak shokyly onirinin geomorfologiyasy zhajynda zhazgan enbekterin kosuga bolady 1970 zhyly Қazak KSR Geografiyalyk kogamy kuryldy onyn zhumysy fizikalyk ekonomikalyk medicinalyk geografiyanyn asa manyzdy problemalaryn sheshuge tabigi resurstardy odan әri zertteuge tabigattyn kolajsyz kubylystarymen kүresu zhәne tabigatty korgau sharalaryn belgileuge bagyttalgan Қazak KSR ҒA synyn geografiya sektory zhәne Қazak KSR Geografiya kogamy Қazakstan geografiyasy mәseleleri zhyl sajyn Қazakstanda geografiya gylymynyn damuy 1967 zhyldan Қazakstannyn tauly zhәne sholdi ajmaktaryn igerudin geografiyalyk problemalary 1965 zhyldan Қazakstannyn fizikalyk ekonomikalyk zhәne medicinalyk geografiyasynyn problemalary 1967 zhyldan Қazakstandagy geografiyalyk zertteuler 1968 zhyldan Қazakstandagy glyaciologiyalyk zertteuler 1961 zhyldan zhinaktaryn shygarady Қazirgi zamannyn geografiya gylymynyn mәseleleriGeografiyalyk ojlaudyn mәni kenistik zandylyktaryna taldau zhasaj bilu geozhүjeler men olardyn komponentterinin arasyndagy ozara bajlanystardy kazirgi әlemnin geografiyalyk kartinasyna tүsinik beretin tarihi әdistemeler negizinde anyktau Geograf әr tүrli materialdardy pajdalana otyryp zher beti men onyn zheke audandaryndagy tabigat pen sharuashylykta bolatyn ozgeristerge bolzham zhasaj bilui kerek Қazirgi geograftar zher betinin kүrdeliligi men kajtalanbas erekshelikterin tүsindiretin koptegen zandylyktardy ashty geografiyalyk kabyktyn zonalylygy men yrgaktylygy geozhүjelerdegi zat zhәne energiya ajnalymy geozhүjelerdin kosmospen bajlanysy әr tүrli elderdegi sharuashylyk damuy tagy baskalar Sonymen әlem turaly geografiyalyk bilim uakyt otken sajyn kenejip otyrady ol tabigi procesterdin dinamikasy muhit sularynyn zhagdajy men cirkulyaciyasy sharuashylyktagy ozgerister turaly mәlimettermen zhyl sajyn tolygyp otyrady Қazirgi uakytta zher betindegi ekologiyalyk zhagdajlar aua men sudyn lastanuy sholdin taraluy topyrak tuzdanuy tagy baska mәseleler zerttelude Kartalarda stihiyalyk tabigat apattary zher silkinui cunami dauyldar su taskyny tagy baskalar Zher shary halkyna sharuashylygyna ziyanyn tigizetin kubylystar korsetilude Barlyk geografiyalyk gylymdar damushy territoriyalyk obektilerdin kenistiktegi arakatynasyn zerttejdi Ғylym damuy barysynda geografiyalyk zertteulerdin maksattary tүrlene tүsedi ojtkeni zhana obektiler men zhana әdistemeler pajda bolady Derekkozder Onlajn etimologiyalyk sozdik Etymonline com Tekserildi 17 sәuir 2009 Hayes Bohanan James What is Environmental Geography Anyway Tekserildi 9 kazan 2006 Shevchuk L F Socialnaya geografiya Uchebnoe posobie M 2007 Yacunskij V K Istoricheskaya geografiya Istoriya eyo vozniknoveniya i razvitiya v XIV XVIII vv M Izd vo AN KSRO 1955 Bagrov Leo Istoriya kartografii M 2004 Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 zhyl ISBN 5 89800 123 9 V tom Hughes William 1863 The Study of Geography Lecture delivered at King s College London by Sir Marc Alexander Quoted in Baker J N L Geografiya tarihy Oxford Basil Blackwell P 66 ISBN 0 85328 022 3 Eratosfen geografiyasy Princeton University Press ISBN 9780691142678 Levek P Ellinisticheskij mir Per s fr M 1989 Yu N Popov Gumboldt Humboldt Vilgelm statya iz Bolshoj sovetskoj enciklopedii Biografiya V V Dokuchaeva Gumanitarnyj slovar http www slideshare net serjan82 ss 24702476 ArcGIS Puzachenko Yu G Matematicheskie metody v ekologicheskih i geograficheskih issledovaniyah Yu G Puzachenko M Izdatelskij centr Akademiya 2004 407s Қazak tili terminderinin salalyk gylymi tүsindirme sozdigi Geografiya zhәne geodeziya Almaty Mektep baspasy 2007 264 bet ISBN 9965 36 367 6 Simonov Yu G Metody geomorfologicheskih issledovanij Yu G Simonov S I Bolysov M Aspekt press 2002 191s http web clas ufl edu users morgans lecture 2 prn pdf Muragattalgan 3 kazannyn 2008 zhyly 1 b Elements of Geography Physicalgeography net Tekserildi 17 sәuir 2009 Bonnett Alastair What is Geography London Sage 2008 Geografiya Enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona Munaj zhәne gaz geologiyasy tanymdyk zhәne kәsiptik tehnologiyalyk terminderinin tүsindirme sozdigi Anyktamalyk basylym Almaty 2003 ISBN 9965 472 27 0 Biologiya Okulyk 2 basylymy ondelgen M Gilmanov A Soloveva L Әbshenova Almaty Atamura baspasy 2009 zhyl ISBN 9965 34 927 4 Rychagov G I Obshaya geomorfologiya M Izd vo MGU Nauka 2006 Hain V E Geotektonika s osnovami geodinamiki uchebnik Hain V E Lomize M G 3 e izd M KDU 2010 Vulkany Azbuka Zemli Til bilimi terminderinin tүsindirme sozdigi Almaty Sozdik Slovar 2005 zhyl ISBN 9965 409 88 9 Atmosfera Zemli statya iz Bolshoj sovetskoj enciklopedii Mihajlov V N Gidrologiya uchebnik dlya vuzov V N Mihajlov A D Dobrovolskij S A Dobrolyubov 2 e izd ispr M Vyssh shkola 2007 G S Ospanova G T Bozshataeva Ekologiya Okulyk Almaty Ekonomika 2002 ISBN 9965 532 69 9 Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov Pod obshej red A M Ryabchikova M Vysshaya shkola 1988 http freepapers ru 19 dniezhzlk mhittar 236946 1613944 list1 html GEOGRAFIChESKIJ POYaS GEOGRAFIChESKIJ SLOVAR Poyasa fiziko geograficheskie statya iz Bolshoj sovetskoj enciklopedii Әlem geografiyasy Geoportal Barlyk elder turaly akparat http finstat bozo ru islands php http otvet mail ru question 39682038 http sprashivalka com otvechator q 1988950 http navopros ru geografia kakie gosudarstva ne imeyut vyhoda k moryu Muragattalgan 17 akpannyn 2015 zhyly http vse uchebniki com mejdunarodnoe pravo besplatno gosudarstva arhipelagiarhipelajnyie vodyi html Muragattalgan 22 nauryzdyn 2015 zhyly http topmira com goroda strany item 39 samye bolshie strany mira http megarotator com interesnoe 421 mikrogosudarstva html Muragattalgan 4 kantardyn 2012 zhyly http gotoroad ru best populcountrys http www bolshoyvopros ru questions 134717 monarhicheskie strany skolko v mire monarhij html http otvet mail ru question 29880786 http tinref ru razdel 03901polit rejim 018 htm http otvet mail ru question 64011593 http www ref by refs 21 3695 1 html http bibliotekar ru konstitucionnoe pravo 1 106 htm http ru science wikia com wiki http ostranah ru lists forms of government php id 2 http ostranah ru lists forms of government php id 7 http www proshkolu ru discover go 562 10323 Razvitye strany v mirovom hozyajstve Razvivayushiesya strany http www vedomosti ru glossary Razvivayushiesya 20strany http www grandars ru student mirovaya ekonomika strany s perehodnoy ekonomikoy html http 1referat kz geografiya ekonomikalyk geografiya geologiya geodeziya dunie zhuzinin sayasi kartasynyn qalyptasu kezenderi html Muragattalgan 2 sәuirdin 2015 zhyly http kursik kz kurstyq zhumystar geografiya geologiya geodeziya uly geografiyalyq ashular html Muragattalgan 2 sәuirdin 2015 zhyly http szh kz 498167 Muragattalgan 3 sәuirdin 2015 zhyly Oryssha kazaksha tүsindirme sozdik Әleumettanu zhәne sayasattanu bojynsha Zhalpy redakciyasyn baskargan e g d professor E Aryn Pavlodar EKO ҒӨF 2006 569 b ISBN 9965 808 89 9 Sayasi tүsindirme sozdik Almaty 2007 ISBN 9965 32 491 3 http kaz2 docdat com docs index 151156 html page 7 Muragattalgan 20 akpannyn 2015 zhyly Chelovecheskie rasy Chelovecheskie rasy EVROPEOIDNAYa RASA Basty derekkozinen muragattalgan 18 kazan 2012 Tekserildi 30 kyrkүjek 2012 Sayasi tүsindirme sozdik Almaty 2007 ISBN 9965 32 491 3 http kzdocs docdat com docs index 19366 html page 2 Muragattalgan 2 sәuirdin 2015 zhyly Makrodinamika urbanizacii Mir Sistemy Statya Urbanizaciya v enciklopedii Krugosvet Tatyana Lopuhina Sergej Gradirovskij Tipologii migracionnyh processov Schyotchik mirovogo naseleniya ekstrapolyaciya AҚSh tyn demografiya ortalygy mәlimeti bojynsha Geografiya tabigi bajlyktar topyrak klimat Muragattalgan 24 shildenin 2017 zhyly Zapasy poleznyh iskopaemyh Gornaya enciklopediya Na Zemle nachalsya novyj lednikovyj period Na sajte Klimat lyod voda landshafty Muragattalgan 6 mamyrdyn 2011 zhyly Geografiya Zhogary oku oryndaryna tүsushilerge arnalgan okulyk test ShYҢ Almaty 2007 ISBN 9965 9783 7 9 Қazak tili terminderinin salalyk gylymi tүsindirme sozdigi Geografiya zhәne geodeziya Almaty Mektep baspasy 2007 264 bet ISBN 9965 36 367 6 http dov kz ekonomika makroekonomika mikroekonomika xalyqaralyq enbek bolinisi html Muragattalgan 2 mamyrdyn 2015 zhyly Ekonomicheskaya geografiya Novyj enciklopedicheskij slovar M Bolshaya Rossijskaya enciklopediya 2001 S 1389 1456 s 250 000 ekz ISBN 5 85270 194 7 Қazakstan tarihy Ә Toleubaev Zh Қasymbaev M Қojgeldiev t b Almaty Mektep baspasy 2006 232 bet ISBN 9965 33 633 4 Ә Bajzhumanuly K Bekbolatuly Mal sharuashylygy sozdigi Almaty 2011 ISBN 978 601 7254 21 6 Vodnyj transport Enciklopediya Kolera Oryssha kazaksha tүsindirme sozdik Ғylymtanu Zhalpy redakciyasyn baskargan e g d professor E Aryn Pavlodar ҒӨF EKO 2006 zhyl 430 b ISBN 9965 808 78 3 Harley J B 1989 Deconstructing the Map Cartographica Vol 26 No 2 Pp 4 Robinson A H 1953 Elements of Cartography New York John Wiley amp Sons ISBN 0 471 72805 5 http znanija com task 10978558 Imhof E Die Anordnung der Namen in der Karte Annuaire International de Cartographie II Orell Fussli Verlag Zurich 93 129 1962 https www google kz webhp sourceid chrome instant amp rlz http o planete ru plan i karta kakie bvayut vid geografitcheskih kart html Muragattalgan 2 sәuirdin 2015 zhyly Chambers James T Eratosthenes of Cyrene Dictionary Of World Biography The Ancient World kantar 1998 Strabon Geografiya M Nauka 1964 Matematika әlemi matematikalyk pәndik enciklopediya Nurkanat Kobenkululy Idrisi ash Sharif al 2008 In Encyclopaedia Britannica Retrieved sәuir 6 2008 from Encyclopaedia Britannica Online Alejner A Z Larionova A N Churkin V G Gerard Merkator Flamandskij kartograf 1512 1594 M Geografgiz 1962 80 s Oryssha kazaksha tүsindirme sozdik Әleumettanu zhәne sayasattanu bojynsha Zhalpy redakciyasyn baskargan e g d professor E Aryn Pavlodar EKO ҒӨF 2006 569 b ISBN 9965 808 89 9 nem Walter Christaller http lomonosov fund ru Open University Prof Doreen Massey Profile Tekserildi 16 mausym 2008 Roald Amundsen PBS org Tekserildi 11 nauryz 2010 Қazak tili terminderinin salalyk gylymi tүsindirme sozdigi Geografiya zhәne geodeziya Almaty Mektep baspasy 2007 zhyl 264 bet ISBN 9965 36 367 6 Қazak Sovet enciklopediyasy Bas redaktory M Қ ҚarataevSyrtky siltemelerhttp www bbc co uk news science environment 15845550 Schyotchik mirovogo naseleniya ekstrapolyaciya Po dannym centra demografii AҚSh Karta illyustraciya plotnosti naseleniya Zemli na osnove dannyh 1994 Volkov G N Istoki i gorizonty progressa Sociologicheskie problemy razvitiya nauki i tehniki Chetyryohyazychnyj enciklopedicheskij slovar terminov po fizicheskoj geografii Russko anglo nemecko francuzskij Sost prof I S Shukin Pod red prof A I Spiridonova M Sovetskaya enciklopediya 1980 Altaj Kazahstanskij Sost Kobozev A L Alma Ata Қajnar 1986 Bolshaya shkolnaya enciklopediya t 1 Estestv nauki Moskva 2003 Grigoreva E Guglina E Chudesa sveta Enciklopediya Moskva Rosmen 2000 Geografiya zhәne tabigat Ғylymi pedagogikalyk zhurnal 2004 2005 Қazakstan Ұlttyk Enciklopediyasy 1 7 tomdar Almaty 2004 Kuzmenko B Priirtyshe Alma Ata Қajnar 1982 Priroda i lyudi Moskva Prosveshenie 1971 Smajlov S Geografiya Okushy anyktamasy Pavlodar 2005 Enciklopediya dlya detej t Z Geografiya Moskva Avanta 2000 Bilim beru men testileudin memlekettik standarttarynyn ulttyk ortalygy Geografiya test zhinagy oku әdistemelik kural Astana 2004zh Ұ Esnazarova A Temirbekov Geografiyadan 1000 surak zhauap Almaty 1999 zh Tagy karanyzGeografiya salasynyn terminderi Fizikalyk geografiya Glyaciologiya Klimatologiya Gidrologiya Ekonomikalyk geografiya Sayasi geografiya Zher kurylymy Bul makala kazaksha Uikipediyanyn zhaksy makalalar tizimine enedi