Чили

Координаттар: 37°56′00″ о. е. 72°20′00″ б. б. / 37.93333° о. е. 72.33333° б. б. / -37.93333; -72.33333 ^{(G) (O) (Я)}

Чили (ис. Chile, ресми атауы — Чили Республикасы (ис. República de Chile [reˈpuβlika ðe ˈʧile])) — Оңтүстік Америкада орналасқан мемлекет.

Чили Республикасы ис. República de Chile
Ұран: «Por la razón o la fuerza ()»
Әнұран: (тыңдау )
Тарихы
Тәуелсіздік күні	18 қыркүйек 1810 жыл (Испаниядан)
Мемлекеттік құрылымы
Ресми тілі
Елорда	Сантьяго
Ірі қаласы	Сантьяго
Үкімет түрі	Президенттік республика
Географиясы
Жер аумағы • Барлығы • % су беті	Әлем бойынша 37-ші орын 756 096.3 км² 1,07
Жұрты • Сарап (2017) • Санақ (2017) • Тығыздығы	▲ 17 789 267 адам (65-ші) 17 574 003 адам 24 адам/км² (198-ші)
Экономикасы
ЖІӨ (АҚТ)  • Қорытынды (2019)  • Жан басына шаққанда	507 млрд. $ (42-ші) 27,058 $ (53-ші)
ЖІӨ (номинал)  • Қорытынды (2019)  • Жан басына шаққанда	305 млрд. $ (38-ші) 16,277 $ (41-ші)
АДИ (2017)	▬ 0,843 (өте жоғары) (44-ші)
Валютасы
Қосымша мәліметтер
Интернет үйшігі
ISO коды	CL
ХОК коды	CHI
Телефон коды	+56
Уақыт белдеулері	UTC-3, UTC-5, UTC−4:00, UTC-3, UTC−6:00, UTC-5 және UTC-5

Чилидің ұзындығы 6435 км жағалау сызығы бар және Чили теңізі деп аталатын іргелес теңіз кеңістігіне ерекше құқығы бар, оған төрт аймақ кіреді, Фумақтық сулар (120,827 км²), іргелес аймақ (131,669 км²), ерекше экономикалық аймақ (3,681,989 км²) және тиісті континенттік қайраң (161 338 км²). Астанасы-Сантьяго. Ресми тілі — испан тілі. Чили-біртұтас мемлекет. Чили-БҰҰ (1945), ХВҚ (1945), ХҚДБ (1945), ОАГ (1948), ДСҰ (1995), МЕРКОСУР (1996, Қауымдастырылған мүше) мүшесі.

Этимологиясы

Тарихшы Хосе де Акоста атап өткендей, кечуа тіліндегі "Chile" сөзі "суық"дегенді білдіреді немесе "шектеу". Басқа нұсқа бойынша, бұл Чили аумағындағы негізгі алқап деп аталды. "Чили"атауының грамматикалық түрі туралы мәселе ерекше назар аударуға тұрарлық. Егер мемлекет туралы айтатын болсақ, Чили сөзі — орта буын. Егер бұл ел болса ("Чили Оңтүстік Американың Тынық мұхиты жағалауында тар жолақпен созылған..."), онда — әйел.

Географияcы

Торрес-дель-Пайне Чили Тынық мұхитына да, Атлант мұхитына да, солтүстіктен оңтүстікке қарай 4630 км (2880 миль) және батыстан шығысқа қарай 430 км (265 миль). Чили аумағы Тынық мұхитының жағалауы бойымен Орталық және Оңтүстік (Чили-Аргентина және Патагон) Андтардың шегінде, Шығыс Тынық мұхиты жылжымалы белдеуінің Анд қатпарлы жүйесінде 4000 км-ден астам тар субмеридионалды жолақпен созылады. Чили климаты солтүстіктегі тропикалық шөлден оңтүстігінде қоңыржай мұхиттық климатқа дейін өзгереді. Орташа температура: оңтүстікте +3-тен +16 °C-қа дейін солтүстікте +12-ден +22 °C-қа дейін Ең биік жері-Охос-дель-Саладо тауы, 6893 м Чили жер қойнауы көптеген пайдалы қазбалармен сипатталады. Ел мыс, литий және селитра, 3-молибден және табиғи күкірт қоры бойынша әлемде 1-ші орында.

Tарихы

Чили тарихы шамамен 13000 жыл бұрын аймақтың қоныстануынан басталады. Испандықтар шапқыншылығына дейін Чилидің солтүстік бөлігінде кечуа мен аймара үнді халықтары, орталық бөлігінде — мапуче, оңтүстігінде — алакалуфтар, ягандар және оналар, олар фуегин этникалық тобына жататын. XIII ғасырдың аяғы мен XIV ғасырдың басында Чилидің солтүстік бөлігін (Мауле өзеніне дейін) инкалар жаулап алды. Мауле өзенінің оңтүстігінде мапуче тайпалары инкаларға бағынбады, оларға қатты қарсылық көрсетті.

Дереккөздер

1. Instituto Nacional de Estadísticas Compendio estadístico 2006 (PDF) (October 2006). Тексерілді, 29 қараша 2007.
2. Chile  (ағыл.). The World Factbook. Central Intelligence Agency. Тексерілді, 4 маусым 2017.
3. RESULTADOS CENSO 2017. RESULTADOS DEFINITIVOS CENSO 2017. National Statistics Institute (1 January 2018). Тексерілді, 18 қаңтар 2017.
4. Chile. World Economic Outlook Database, October 2018. International Monetary Fund. Тексерілді, 5 қаңтар 2019.
5. Human Development Indices and Indicators 2018 Statistical Update. United Nations Development Programme (14 September 2018). Тексерілді, 15 қыркүйек 2018.