Уақыт белдеуі

Уақыт белдеуі — бүкіл Жер бетін меридиан бойынша 24 сағаттық белдеуге бөлуге негізделген уақытты есептеу жүйесі; сағаттық белдеу ішіндегі ортаншы меридианның жергілікті зайырлық уақыты. Белдеулер Гринвич меридианынан бастап шығысқа қарай әрбір 15⁰ бойлық бойынша саналады. Ал Гринвич арқылы өтетін нөлдік меридианды нөлінші белдеудің орта меридианы деп есептеуге келісілген. Әр меридиандағы орынның өзінің жергілікті уақыты бар. Мысалы, Алматы, Тараз, Шымкент қалалары әр меридианда орналасқан, олардың жергілікті уақыттарында бірер минуттық айырма бар. Бірақ олардың бәрінде де бірдей белдеулік уақыт (5-белдеулік) қолданылады. Ыңғайлы болу үшін сағаттық белдеулердің шекаралары дәл меридианның бойымен емес, мемлекеттік не әкімшілік шекараларымен, өзен, суайрық бойымен, т. б. жерлермен жүргізіледі. Белдеулік уақыт тұңғыш рет АҚШ-та 1883 ж., ал КСРО-да (оның ішінде Қазақстанда) 1919 жылы 1 шілдеде енгізілген. Қазақстан аумағын 1 сағаттық белдеу (5-ші және 6-шы) алып жатыр. Табиғи жарықты тиімді пайдалану және электр энергиясын үнемдеу мақсатымен 1930 жылы 16 маусымда КСРО Халкомдары кеңесінің қаулысы бойынша Кеңес Одағының барлық жеріндегі сағат тілі 1 сағат ілгері қойылған. Осыған сәйкес 5-сағаттық белдеудегі Астана, Алматы сияқты қалалардың бәрі көршілес 6-сағаттық белдеудің уақытын пайдаланды. 1 наурыз 2024 жылдан бастап Қазақстан бірыңғай UTC +5:00 уақыт белдеуіне өтті.

Сағаттық белдеулер

Белдеулік уақыт

Адам өмірінде қолайсыздық тудырмау үшін Халықаралық келісім бойынша Жер шары 24 сағаттық белдеуге бөлінген. Әр сағаттық белдеу 15°-тан тұрады. Белдеу ішінде уақытты барлық нүктеден ортаңғы меридиан бойынша есептеуге келісілген. Сондықтан бір сағаттық белдеудің ішіндегі уақытты белдеулік уақыт деп атайды. 24 сағаттық белдеудің өз нөмірлері (сандары) бар: 0-ден 23-ке дейін. Гринвич меридианы ортасынан өтетін сағаттық белдеу нөлдік болып қабылданды. Гринвич меридианынан 7°33' б. б. және 7°30' ш. б. аралығы нөлдік белдеу (оның өзі 24-ші де). Белдеулердің есебі осыдан шығысқа қарай жүргізіледі. Яғни 7° 30' ш. б. пен 22°30' ш. б. меридиандардың аралығы - бірінші белдеу, 22°30' пен 37°30' аралығы - екінші белдеу, 37°30' пен 52°30' аралығы - үшінші белдеу, одан әрі төртінші, бесінші болып 24-ші нөлдік белдеуге дейін жалғасады. Әрбір белдеудегі уақыт көршілес белдеудегі уақыттан дәл 1 сағат айырма жасайды. Мысалы, сағаттық белдеулер картасы бойынша мынаны анықтауға болады, Гринвич меридианында күндізгі 12:00 болғанда, Замбийде 14 сағат, ал Гринвич меридианында 16:30 болғанда, Перуде 11:30. Сағаттық белдеулер картасында белдеулердің шекаралары меридиандар бойынша дәл жүргізілмегендігін байқаймыз. Олар облыстардың, мемлекеттердің шекараларын бойлап немесе қалаларды айналып өтеді. Бұл бүкіл облыс (елді мекендерімен бірге) 1 сағаттық белдеуде жатып, уақыт өлшеміне қолайлы болу үшін жасалған.

Күн ауысу сызығы

Еуразияның батысында күн баткан кезде, оның шығысында келесі күннің таңы ата бастайды. Сондықтан кандай сағаттық белдеуді жаңа тәуліктің басы деп есептеу керек деген маңызды мәселе туады. Жылдың тәуліктерін шатастырмау үшін халықаралық келісім бойынша даталардың ауысу сызығы тағайындалды. Ол географиялық карталарда он екінші сағаттық белдеуде, шамамен 180° меридиан бойымен солтүстік полюстен оңтүстік полюске дейінгі аралықта жүргізілген. Бұл күнтізбенің датасының шамалаған шекарасы. Осы сызықтан батысқа қарай Жер шарында күнтізбенің жаңа датасы - жаңа күні басталады. Егер саяхатшы осы шекарадан керісінше жаққа қарай, яғни батыстан шығысқа қарай жүрсе, онда күнтізбені 1 күнге шегереді.

Декреттік уақыт

Ол 1930 жылы 16 маусымда КСРО үкіметінің декретімен (қаулысымен 1 сағат ілгері қою) енгізілген. Мұны декреттік уақыт деп атайды. Негізгі мақсаты - жұмыс күні ішінде жарықты толығырақ пайдалану және электр қуатын үнемдеу. Жарықты үнемдеу жағдайын дүние жүзіндегі көптеген елдер әр түрлі уақытта, яғни белдеулік орналасу ерекшеліктеріне қарай (мысалы, Еуропа, АҚШ, Аустралия, т.б.) колданады. Оның арнаулы шартты уақыты белгіленбеген.

Жергілікті уақыт

Жер шары өз білігінен батыстан шығысқа қарай бір тәулікте толық айналып шығады. Жердің айналуын ойша елестетейік. Мысалы, терезе жаққа глобустағы Қазақстан жерін қаратсақ, күндізгі уақыт екенін көреміз. Ал қарама-карсы жағында түн болады. Егер глобусты өз білігінен сәл ғана батыстан шығысқа, яғни сағат тілі қозғалысына қарсы бағытта айналдырсаң, күн мен түн өзгере бастайды. Сөйтіп, Күн сәулесі Жер бетіне біртіндеп таралады. Бұл сәтте әр меридианның өз уақыты бар, ол солтүстік полюстен оңтүстік полюске дейінгі аралықта бірдей болады. Бұл уақыт жергілікті уақыт деп аталады. Жер өз шеңберін (360°) бір тәулікте (24 сағатта) айналып шығады. Арақашықтығы көп алшақ емес батыс не шығыс бағыттағы қандай да бір меридианнан айырмашылық онша көп болмайды. Мысалы, Қарасай, Алматы, Талғар әр меридианда орналасқан. Олардың жергілікті уақытында аздаған ғана (ондаған секунд) айырма бар. Ертеректе Мәскеу, Киев, Ташкент қалаларының өзінің жергілікті уақыттары болған. Бойлықтар бойынша бір-бірінен қашық жатқан елді мекендер мен мемлекеттер арасында уақыт айырмашылығы үлкен. Әр пункттің жергілікті уақыты қолданыла бермейді. Бұл дұрыс та. Егер әр пункт өз уақыты бойынша қызмет істесе, әр ауылдың уақыты әр түрлі болар еді, ал аудан мен облыс орталығы да өзгеше уақытқа қарар еді. Осындай жергілікті уақыттар шаруашылық. және мәдени қарым-қатынастар жасауда, темір жол қатынасы мен телеграф байланыстарында ыңғайсыздық туғызған. Алыс сапарларға шыққан кезде (ұшакпен ұшу, теңізбен жүзу) мезгілді жергілікті уақыт бойынша есептеу қолайсыз. Сондықтан оны жеңілдету үшін 1884 жылы Халықаралық астрономиялық конгресте уақыт есебін белдеулер бойынша жүргізу енгізілді.

Тағы қараңыз

• Қазақстандағы уақыт

Дереккөздер

1. «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл, ISBN 5-89800-123-9, II том
2. Қазақстанньң физикалық географиясы, Алматы: Атамұра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х