Атмосфера (гр. ατμός — «бу» және гр. σφαῖρα — «шар») - жердің ауа қабығы. Атмосфера – ауа, химиялық қоспалар мен су буынан тұратын күрделі жүйе. Ол биосферадағы физико-химиялық және биологиялық процестердің жүріуінің шарты және метеорологиялық режимнің маңызды факторы. Атмосферадағы жекелеген құрамдастардың қатынасы оның радиатцияға, жылу және су режиміне, өздігінен тазартуға қабілетін анықтайды. Атмосфераның газдық құрамы, су буы және әр түрлі қоспалар жер бетіне күн радиациясының өту деңгейін және жер маңы кеңістігіндегі жылуды ұстап тұруды анықтайды. Егер атмосферада қоспалар болмаса, онда жер бетіндегі орташа жылдық температура +15º С емес, -18ºС болар еді. Атмосфераның орташа қалыңдығы - 150 км.
Атмосфераның төменгі шекарасы жер беті болып табылады. Оның төменгі қабаты азот, оттегі мен сирек кездесетін көміртегінен, аргоннан, сутегіден, гелийден тағы басқа газдардан тұрады. Бұған су буы да араласады. Атмосфера түсінің көк болып келуі газ молекулаларының жарық сәуле шашуына байланысты. Жоғарылаған сайын атмосфера бірте-бірте сирей береді, қысымы төмендеп, оның құрылысы да өзгереді.
Атмосфера құрамы
Атмосфера 3 қабаттан тұрады.
Тропосфера
Тропосфера (көне грекше: τρόπος — «бұрылыс», және көне грекше: σφαῖρα — «шар») - ауаның жер бетіне жақын ең тығыз шоғырланған қабаты. 12 км биіктікке дейінгі атмосфераның төменгі қабаты. Тропосфера - бүкіл ауаның 4\5 бөлігі. Тропосферада бұлт, жауын-шашын, жел және тағы басқа құбылыстар орын алып отырады.
Тропосфераның жоғарғы шекарасы географиялық ендіктер мен жыл мезгілдері бойынша әртүрлі биіктікте орналасуы мүмкін. Орташа есеппен тропосфера полюстер үстінде 9 км-ге, қоңыржай ендіктерде 10—12 км-ге, ал экватор үстінде 15—17 км-ге дейін созылады. Тропосфераның қалыңдығы:
- Экваторда - 17-18 км
- Қоңыржай ендіктерде - 10-12 км
- Полюстерде - 8 км
Орташа қалыңдығы - 11 км
Тропосферада ауа температурасы шамамен әр 100 м сайын 0,6°С-қа төмендейді. Мәселен, тропосфераның жоғарғы бөлігінің орташа жылдық температурасы солтүстік полюсте — 55°С болса, экваторда бұл көрсеткіш — 70°С-қа төмендейді.
Тропосфера тропопауза деп аталатын өтпелі жұқа қабат (қалыңдығы 1—2 км) арқылы атмосфераның келесі қабаты — стратосфераға ауысады.
Стратосфера
Стратосфера (лат. stratum - «қабатталған») - тропосфераның үстінен 80 км-ге дейінгі биіктікте орналасқан атмосфера қабаты. Бұл қабат бүкіл атмосфера салмағының 20%-ын құрайды. Мұнда күннің ультрафиолетті сәулеленуін күшті сіңіретін озон қабатының болуына байланысты жоғарыдан келетін температураның төмендеуі тоқталады. 30 км биіктік шамасына дейін температура өзгермей 50° шамасында сақталып тұрады, ал одан әрі қарай биіктікте біртіндеп жоғарылай отырып, 60 км биіктікке барғанда тіпті 75°-қа дейін артады. су буы және бұлт атаулы мүлдем дерлік болмайды. 1951 жылы халықаралық келісім бойынша стратосфера деп тек 40 км биіктікке дейінгі қабатты атап, ал 40-тан 80 км-ге дейінгі қабатты мезосфера (орта қабат) деп атау керектігі келісілді. Стратосферада озон қабаты түзіледі.
Мезосфера
Мезосфера (гр. mesos — « ортаңғы» және гр. σφαῖρα — «шар») - атмосфераның 50 — 80 километр биіктіктегі ортаңғы қабаты. Стратосфера (мезосфера асты) мен ионосфера (мезосфера үсті) қабаттарының аралығында. Мезосферада жоғарылаған сайын температура төмендей береді: 50 километр биіктікте 70°С шамасында.
Атмосфераның жылынуы
Күн энергиясы — Жер шарындағы тіршіліктің арқауы және көптеген табиғи процестердің қозғаушы күші. Жер шары Күннен жылына 5628 -1021 Дж/см2 энергия алады, бұл жалпы күн энергиясының 2 миллиардтан бір бөлігі ғана. Соған қарамастан бар болғаны 36 сағ ішінде Күннің Жерге беретін жылуының мөлшері дүниежүзіндегі барлық электрстансыларының жыл бойы өндіретін энергиясына пара-пар болады.
Атмосфераның қасиеттері және оның адамға әсері
Атмосфераның маңызды қасиеттеріне оның жылдам араласуы мен үлкен ара қашықтыққа орын ауыстыруы, басқа сфералармен, әсіресе мұхитпен байланысы жатады. Мұхитпен жанасуы нәтижесінде мұхит атмосферадағы көміртегінің қос оксиді мен оксидін, күкіртті газ және басқа қосылыстарды сіңіреді. Атмосферадағы қосылыстардың басым бөлігін өсімдіктер сіңіреді және зат алмасудың топрақ звеносына кіреді. Жылдам араласқыш қасиеті мен оның ластануды таратуы, сонымен қатар локальді ластануды ғаламдық ластануға айналдырушы фактор болып табылыды. Адам атмосфераның әр түрлі параметрлеріне және қасиеттеріне, оның химиялық құрамына, жылу режиміне, орын ауыстыру, радиоактивтілік, электромагниттік фон және т.б. әсер етеді.
Ерте кездерден-ақ ауаның ластануына қарсы шаралар қолға алына бастады. XVIIIғасырда Англияда ірі қалаларда, Лондонда, көмірді отын ретінде қолдануға шектеу қойылды. Осы кездерден бастап жер үсті суларының ластануына қарсы, мысалы тұрмыстық қалдықтармен, шаралар қолдана бастады.
Адам ауаның құрамына кіретін негізгі химиялық элементтер- азот пен оттегінің концентрациясының өзгермеуі олардың концентрациясының жоғары ( азот-78,09%, оттегі- 20,95%) болуына байланысты. Бірақ мұны біз көмірқышқыл газына қатысты деп айта алмаймыз.Оның концентрациясы біртіндеп артып келеді, бұл көмірқышқыл газының атмосферада аз болу жағдайында келіп түскен мөлшерінің анағұрлым жоғары болуына байланысты.
Сонымен қатар атмосфераның міндетті емес заттарының конценрациясы елеулі өзгеріске ұшырауда. Бұларға ең алдымен көптеген ластаушылар, соның ішінде тіршілік үшін бөгде заттар жатады. Адам қызметінің нәтижесінде атмосфераға атамосфера үшін бөтен немесе атмосфераға тән заттардың концентрациясының өзгеруіне байланысты ластаушы зат болып табылытын жүздеген заттар келіп түседі. Адамның атмосфераға әсерінің байқалуы, оның биосфералық процестерге белсенді түрде араласа бастауынан, орманды жою, жерді жырту, эрозия, құрғату, суару, қалалар мен өндіріс орындарын және т.б. салу нәтижесінде басталады.
Атмосфераның құрамы және маңызы
Атмосфера — Жер шарының ауа қабығы, ол салмақ күшіне байланысты ғаламшармен бірге айналып, қозғалысқа түседі. Жалпы массасы 5-1015 т шамасында болатын атмосфера түрлі газдардан, су тамшылары мен шаң-тозаңнан тұрады. Атмосфераның төменгі бөлігі Жер бетімен шектесіп жатыр. Ал жоғары шекарасы ретінде соңғы ғылыми деректер бойынша 1000 км биіктік алынады, бұдан әрі қарай ауа өте сиреген күйде болады.
Шамамен 100 км-ге дейінгі биіктік аралығында ауа құрамы мынадай газдардан: азот — 78%, оттек — 21%, инертті газдар — 1%-ға жуық (оның 0,93%-ы аргон), көмірқышқыл газынан — 0,03%-ы тұрады. Ауа құрамындағы криптон, ксенон, неон, гелий және өте аз мөлшерде болады. Атмосфераның төменгі қабатында ауа құрамы салыстырмалы түрде тұрақты болады, тек өнеркәсіпті аудандар мен ірі қалалар үстінде көмірқышқыл газының үлесі он есеге дейін артуы мүмкін. Лас ауаның құрамында бөгде қосылыстар да кездеседі. Шамамен 200—1000 км биіктікте ауа құрамында оттек басым, ол ультра- күлгін сәулелер әсерінен атомдарға ыдыраған күйінде болады. 1000 км-ден биікте сиреген атмосфера негізінен гелий мен сутектен тұрады, сутек зарядталған атомдар күйінде таралған.
Атмосфера құрамындағы әрбір газдың атқаратын қызметі бар. Азот нәруызды (белок) заттар мен нуклеин қышқылдарының құрамына енеді, ал оның қосылыстары өсімдіктерді Минepaлды қорекпен қамтамасыз етеді. Оттексіз тірі организмдердің тыныс алуы мүмкін емес, сондай-ақ жану мен тотығу процестері де жүрмейді. Жасыл өсімдіктер көмірқышқыл газын пайдаланып, органикалық заттар түзеді. Атмосфера газдары тау жыныстарының химиялық үгілуіне қатысады. Ал шамамен 25—30 км биіктіктегі озон қабаты Күннен келетін ультра-күлгін сәулелерді ұстап қалу арқылы тірі организмдерді бұл сәулелердің зиянды әсерінен қорғайды. Ауа құрамындағы жай көзге көрінбейтін су булары белгілі жағдайда су тамшылары түрінде бөлініп шығып (конденсациялану), олардың тұтасуынан бұлттар қалыптасады. Атмосфераның құрылысы. Биіктеген сайын ауаның физикалық қасиеттері (температурасы, тығыздығы, қысымы және т.б.) өзгереді, сондықтан атмосфераны тропосфера, стратосфера, мезосфера, термосфера, экзосфера деп аталатын қабаттарға бөледі.
Атмосферада күн сәулелерін озон, көмірқышқыл газы мен бұлттар, су тамшылары мен шаң-тозаң жұтады. Жалпы алғанда, атмосферада Күннен келетін радиацияның 15—20%-ы жұтылады. Осылайша күннің сәулелік энергиясының біразы атмосферада жылуға айналса, басым бөлігі жер бетін жылытуға жұмсалады. Кез келген қызған денелер жылу бөлетіні сияқты, жер бетінен көтерілген жылу атмосфераның төменгі қабатын жылытады. Жиынтық радиацияның кері шағылу мен жер бетінің жылулық сәулеленуіне жұмсалғаннан қалған бөлігін радизциялық баланс немесе қалдық радиация деп атайды. мөлшері экватордан полюстерге қарай кемиді. Қоңыржай ендіктерде қыс кезінде радиациялық баланс теріс мәнге ие, ал экватордан, шамамен, 40' ендіктер аралығында бұл көрсеткіш жыл бойы оң болады.
Ауа температурасының атмосферада таралуы мен оның үздіксіз өзгерістері атмосфераның жылу режімі деп аталады, ол атмосфера мен қоршаған орта арасындағы жылу алмасуы нәтижесінде жүзеге асады. Тропосферада жұтылған радиация тәулігіне ауа температурасын 0,5°С-ка ғана жоғарылата алады. Сондықтан атмосфераның жылу режімінде атмосфера мен жер беті арасындағы жылу мен ылғал алмасуы маңызды рөл атқарады. Ауа температурасының өзгеруіне Жер шарының басқа бөліктерінен келетін ауа массаларының келуі (адвекция) де әсер етеді. Бұл туралы келесі тақырыптан таныса аласыңдар.
Атмосфера құрамында жалпы көлемі 13 мың км3 болатын су буы бар, оның атмосферадағы үлесі ұдайы өзгеріп отырады. Ауаның ылғал сыйымдылығы оның температурасына байланысты болады. Температурасы неғұрлым жоғарылаған сайын ауа өзінің құрамында соғұрлым көп су буын ұстай алады, ал суық ауа ылғалға қанығу шегіне анағұрлым жылдам жетеді. Жылы, ылғалды ауа жоғары көтерілген кезде суынып, конденсацияланады. Яғни, ауа құрамындағы су буы бөлінен шығып, тамшы күйіне өтеді. Су тамшылары мен мұз кристалдарының тұтасуынан бұлттар пайда болатынын білесіздер. Су буының конденсациясы жүзеге асатын ауа температурасын шық нүктесі деп атайды.
Физикалық қасиеттері
Атмосфера - бүкіл әлемнің тіршілік тынысы. Атмосфера ауасының шекарасы болмайды. Ол жер шары халықтарының ортақ байлығы болғандықтан онын сапасы, тазалығы адамзат үшін ешнәрсеге теңгерілмейтін биосфераның құрамдас бөлігі. Оның массасы 5,157-1011 т. тең.
Химиялық құрылымы
Жоғары көрсетілген газдардан басқа атмосферада SO2, NH3, СО, озон, HCl, HF, Hg, I2, және газдары құрамында бар. |
Дереккөздер
- Мұнай және газ геологиясы терминдерінің орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. Жалпы редакциясын басқарған Қазақстанға еңбегі сіңген мұнайшы - геологтар Т.Н. Жұмағалиев, Б.М. Қуандықов. — А.: АРНGroup, 2000 жыл. — 328 бет.
- Сәтімбеков Р. Биология: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдык-гуманитарлық бағытындағы 11-сыныбына арналған окулық. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. ISBN 9965-36-175-4
- Биология: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық, 2-басылымы, өңделген / М. Гильманов, А. Соловьева, Л. Әбшенова. — Алматы: «Атамұра» баспасы, 2009 жыл. ISBN 9965-34-927-4
- География: Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмөжінова, т.б. — Өңд., толықт. 2-бас. — Алматы: Мектеп, 2010. — 304 б., сур.ISBN 978-601-293-170-9
- Source for figures: Carbon dioxide, NOAA Earth System Research Laboratory, (updated 2010.06). Methane, TAR table 6.1 Мұрағатталған 15 маусымның 2007 жылы., (updated to 1998). The NASA total was 17 ppmv over 100%, and CO2 was increased here by 15 ppmv. To normalize, N2 should be reduced by about 25 ppmv and O2 by about 7 ppmv.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Baska magynalar үshin Atmosfera magyna degen betti karanyz Atmosfera gr atmos bu zhәne gr sfaῖra shar zherdin aua kabygy Atmosfera aua himiyalyk kospalar men su buynan turatyn kүrdeli zhүje Ol biosferadagy fiziko himiyalyk zhәne biologiyalyk procesterdin zhүriuinin sharty zhәne meteorologiyalyk rezhimnin manyzdy faktory Atmosferadagy zhekelegen kuramdastardyn katynasy onyn radiatciyaga zhylu zhәne su rezhimine ozdiginen tazartuga kabiletin anyktajdy Atmosferanyn gazdyk kuramy su buy zhәne әr tүrli kospalar zher betine kүn radiaciyasynyn otu dengejin zhәne zher many kenistigindegi zhyludy ustap turudy anyktajdy Eger atmosferada kospalar bolmasa onda zher betindegi ortasha zhyldyk temperatura 15º S emes 18ºS bolar edi Atmosferanyn ortasha kalyndygy 150 km Atmosferanyn zhogarydan korinisiAtmosferanyn kyrynan korinisi Bul korinis atmosferanyn kabattaryn koruge mүmkindik beredi Atmosferanyn tomengi shekarasy zher beti bolyp tabylady Onyn tomengi kabaty azot ottegi men sirek kezdesetin komirteginen argonnan sutegiden gelijden tagy baska gazdardan turady Bugan su buy da aralasady Atmosfera tүsinin kok bolyp kelui gaz molekulalarynyn zharyk sәule shashuyna bajlanysty Zhogarylagan sajyn atmosfera birte birte sirej beredi kysymy tomendep onyn kurylysy da ozgeredi Atmosfera kuramyAtmosfera 3 kabattan turady Troposfera Troposfera kone grekshe tropos burylys zhәne kone grekshe sfaῖra shar auanyn zher betine zhakyn en tygyz shogyrlangan kabaty 12 km biiktikke dejingi atmosferanyn tomengi kabaty Troposfera bүkil auanyn 4 5 boligi Troposferada bult zhauyn shashyn zhel zhәne tagy baska kubylystar oryn alyp otyrady Troposferanyn zhogargy shekarasy geografiyalyk endikter men zhyl mezgilderi bojynsha әrtүrli biiktikte ornalasuy mүmkin Ortasha eseppen troposfera polyuster үstinde 9 km ge konyrzhaj endikterde 10 12 km ge al ekvator үstinde 15 17 km ge dejin sozylady Troposferanyn kalyndygy Ekvatorda 17 18 km Қonyrzhaj endikterde 10 12 km Polyusterde 8 km Ortasha kalyndygy 11 km Troposferada aua temperaturasy shamamen әr 100 m sajyn 0 6 S ka tomendejdi Mәselen troposferanyn zhogargy boliginin ortasha zhyldyk temperaturasy soltүstik polyuste 55 S bolsa ekvatorda bul korsetkish 70 S ka tomendejdi Troposfera tropopauza dep atalatyn otpeli zhuka kabat kalyndygy 1 2 km arkyly atmosferanyn kelesi kabaty stratosferaga auysady Stratosfera Stratosfera lat stratum kabattalgan troposferanyn үstinen 80 km ge dejingi biiktikte ornalaskan atmosfera kabaty Bul kabat bүkil atmosfera salmagynyn 20 yn kurajdy Munda kүnnin ultrafioletti sәulelenuin kүshti siniretin ozon kabatynyn boluyna bajlanysty zhogarydan keletin temperaturanyn tomendeui toktalady 30 km biiktik shamasyna dejin temperatura ozgermej 50 shamasynda saktalyp turady al odan әri karaj biiktikte birtindep zhogarylaj otyryp 60 km biiktikke barganda tipti 75 ka dejin artady su buy zhәne bult atauly mүldem derlik bolmajdy 1951 zhyly halykaralyk kelisim bojynsha stratosfera dep tek 40 km biiktikke dejingi kabatty atap al 40 tan 80 km ge dejingi kabatty mezosfera orta kabat dep atau kerektigi kelisildi Stratosferada ozon kabaty tүziledi Mezosfera Mezosfera gr mesos ortangy zhәne gr sfaῖra shar atmosferanyn 50 80 kilometr biiktiktegi ortangy kabaty Stratosfera mezosfera asty men ionosfera mezosfera үsti kabattarynyn aralygynda Mezosferada zhogarylagan sajyn temperatura tomendej beredi 50 kilometr biiktikte 70 S shamasynda Atmosferanyn zhylynuyKүn energiyasy Zher sharyndagy tirshiliktin arkauy zhәne koptegen tabigi procesterdin kozgaushy kүshi Zher shary Kүnnen zhylyna 5628 1021 Dzh sm2 energiya alady bul zhalpy kүn energiyasynyn 2 milliardtan bir boligi gana Sogan karamastan bar bolgany 36 sag ishinde Kүnnin Zherge beretin zhyluynyn molsheri dүniezhүzindegi barlyk elektrstansylarynyn zhyl bojy ondiretin energiyasyna para par bolady Atmosferanyn kasietteri zhәne onyn adamga әseriAtmosferanyn manyzdy kasietterine onyn zhyldam aralasuy men үlken ara kashyktykka oryn auystyruy baska sferalarmen әsirese muhitpen bajlanysy zhatady Muhitpen zhanasuy nәtizhesinde muhit atmosferadagy komirteginin kos oksidi men oksidin kүkirtti gaz zhәne baska kosylystardy siniredi Atmosferadagy kosylystardyn basym boligin osimdikter siniredi zhәne zat almasudyn toprak zvenosyna kiredi Zhyldam aralaskysh kasieti men onyn lastanudy taratuy sonymen katar lokaldi lastanudy galamdyk lastanuga ajnaldyrushy faktor bolyp tabylydy Adam atmosferanyn әr tүrli parametrlerine zhәne kasietterine onyn himiyalyk kuramyna zhylu rezhimine oryn auystyru radioaktivtilik elektromagnittik fon zhәne t b әser etedi Erte kezderden ak auanyn lastanuyna karsy sharalar kolga alyna bastady XVIIIgasyrda Angliyada iri kalalarda Londonda komirdi otyn retinde koldanuga shekteu kojyldy Osy kezderden bastap zher үsti sularynyn lastanuyna karsy mysaly turmystyk kaldyktarmen sharalar koldana bastady Adam auanyn kuramyna kiretin negizgi himiyalyk elementter azot pen otteginin koncentraciyasynyn ozgermeui olardyn koncentraciyasynyn zhogary azot 78 09 ottegi 20 95 boluyna bajlanysty Birak muny biz komirkyshkyl gazyna katysty dep ajta almajmyz Onyn koncentraciyasy birtindep artyp keledi bul komirkyshkyl gazynyn atmosferada az bolu zhagdajynda kelip tүsken molsherinin anagurlym zhogary boluyna bajlanysty Sonymen katar atmosferanyn mindetti emes zattarynyn koncenraciyasy eleuli ozgeriske ushyrauda Bularga en aldymen koptegen lastaushylar sonyn ishinde tirshilik үshin bogde zattar zhatady Adam kyzmetinin nәtizhesinde atmosferaga atamosfera үshin boten nemese atmosferaga tәn zattardyn koncentraciyasynyn ozgeruine bajlanysty lastaushy zat bolyp tabylytyn zhүzdegen zattar kelip tүsedi Adamnyn atmosferaga әserinin bajkaluy onyn biosferalyk procesterge belsendi tүrde aralasa bastauynan ormandy zhoyu zherdi zhyrtu eroziya kurgatu suaru kalalar men ondiris oryndaryn zhәne t b salu nәtizhesinde bastalady Atmosferanyn kuramy zhәne manyzyAtmosfera Zher sharynyn aua kabygy ol salmak kүshine bajlanysty galamsharmen birge ajnalyp kozgalyska tүsedi Zhalpy massasy 5 1015 t shamasynda bolatyn atmosfera tүrli gazdardan su tamshylary men shan tozannan turady Atmosferanyn tomengi boligi Zher betimen shektesip zhatyr Al zhogary shekarasy retinde songy gylymi derekter bojynsha 1000 km biiktik alynady budan әri karaj aua ote siregen kүjde bolady Shamamen 100 km ge dejingi biiktik aralygynda aua kuramy mynadaj gazdardan azot 78 ottek 21 inertti gazdar 1 ga zhuyk onyn 0 93 y argon komirkyshkyl gazynan 0 03 y turady Aua kuramyndagy kripton ksenon neon gelij zhәne ote az molsherde bolady Atmosferanyn tomengi kabatynda aua kuramy salystyrmaly tүrde turakty bolady tek onerkәsipti audandar men iri kalalar үstinde komirkyshkyl gazynyn үlesi on esege dejin artuy mүmkin Las auanyn kuramynda bogde kosylystar da kezdesedi Shamamen 200 1000 km biiktikte aua kuramynda ottek basym ol ultra kүlgin sәuleler әserinen atomdarga ydyragan kүjinde bolady 1000 km den biikte siregen atmosfera negizinen gelij men sutekten turady sutek zaryadtalgan atomdar kүjinde taralgan Atmosfera kuramyndagy әrbir gazdyn atkaratyn kyzmeti bar Azot nәruyzdy belok zattar men nuklein kyshkyldarynyn kuramyna enedi al onyn kosylystary osimdikterdi Minepaldy korekpen kamtamasyz etedi Otteksiz tiri organizmderdin tynys aluy mүmkin emes sondaj ak zhanu men totygu procesteri de zhүrmejdi Zhasyl osimdikter komirkyshkyl gazyn pajdalanyp organikalyk zattar tүzedi Atmosfera gazdary tau zhynystarynyn himiyalyk үgiluine katysady Al shamamen 25 30 km biiktiktegi ozon kabaty Kүnnen keletin ultra kүlgin sәulelerdi ustap kalu arkyly tiri organizmderdi bul sәulelerdin ziyandy әserinen korgajdy Aua kuramyndagy zhaj kozge korinbejtin su bulary belgili zhagdajda su tamshylary tүrinde bolinip shygyp kondensaciyalanu olardyn tutasuynan bulttar kalyptasady Atmosferanyn kurylysy Biiktegen sajyn auanyn fizikalyk kasietteri temperaturasy tygyzdygy kysymy zhәne t b ozgeredi sondyktan atmosferany troposfera stratosfera mezosfera termosfera ekzosfera dep atalatyn kabattarga boledi Atmosferada kүn sәulelerin ozon komirkyshkyl gazy men bulttar su tamshylary men shan tozan zhutady Zhalpy alganda atmosferada Kүnnen keletin radiaciyanyn 15 20 y zhutylady Osylajsha kүnnin sәulelik energiyasynyn birazy atmosferada zhyluga ajnalsa basym boligi zher betin zhylytuga zhumsalady Kez kelgen kyzgan deneler zhylu boletini siyakty zher betinen koterilgen zhylu atmosferanyn tomengi kabatyn zhylytady Zhiyntyk radiaciyanyn keri shagylu men zher betinin zhylulyk sәulelenuine zhumsalgannan kalgan boligin radizciyalyk balans nemese kaldyk radiaciya dep atajdy molsheri ekvatordan polyusterge karaj kemidi Қonyrzhaj endikterde kys kezinde radiaciyalyk balans teris mәnge ie al ekvatordan shamamen 40 endikter aralygynda bul korsetkish zhyl bojy on bolady Aua temperaturasynyn atmosferada taraluy men onyn үzdiksiz ozgeristeri atmosferanyn zhylu rezhimi dep atalady ol atmosfera men korshagan orta arasyndagy zhylu almasuy nәtizhesinde zhүzege asady Troposferada zhutylgan radiaciya tәuligine aua temperaturasyn 0 5 S ka gana zhogarylata alady Sondyktan atmosferanyn zhylu rezhiminde atmosfera men zher beti arasyndagy zhylu men ylgal almasuy manyzdy rol atkarady Aua temperaturasynyn ozgeruine Zher sharynyn baska bolikterinen keletin aua massalarynyn kelui advekciya de әser etedi Bul turaly kelesi takyryptan tanysa alasyndar Atmosfera kuramynda zhalpy kolemi 13 myn km3 bolatyn su buy bar onyn atmosferadagy үlesi udajy ozgerip otyrady Auanyn ylgal syjymdylygy onyn temperaturasyna bajlanysty bolady Temperaturasy negurlym zhogarylagan sajyn aua ozinin kuramynda sogurlym kop su buyn ustaj alady al suyk aua ylgalga kanygu shegine anagurlym zhyldam zhetedi Zhyly ylgaldy aua zhogary koterilgen kezde suynyp kondensaciyalanady Yagni aua kuramyndagy su buy bolinen shygyp tamshy kүjine otedi Su tamshylary men muz kristaldarynyn tutasuynan bulttar pajda bolatynyn bilesizder Su buynyn kondensaciyasy zhүzege asatyn aua temperaturasyn shyk nүktesi dep atajdy Fizikalyk kasietteri Atmosfera bүkil әlemnin tirshilik tynysy Atmosfera auasynyn shekarasy bolmajdy Ol zher shary halyktarynyn ortak bajlygy bolgandyktan onyn sapasy tazalygy adamzat үshin eshnәrsege tengerilmejtin biosferanyn kuramdas boligi Onyn massasy 5 157 1011 t ten Himiyalyk kurylymyҚurgak aua kurylymy Gaz Kolemi bojynsha Salmagy bojynsha Azot 78 084 75 50Ottek 20 946 23 10Argon 0 932 1 286Su 0 5 4 Komirkyshkyl gaz 0 0387 0 059Neon 1 818 10 3 1 3 10 3Gelij 4 6 10 4 7 2 10 5Metan 1 7 10 4 Kripton 1 14 10 4 2 9 10 4Sutek 5 10 5 7 6 10 5Ksenon 8 7 10 6 5 10 5 7 7 10 5Zhogarydagy kurgak aua kurylymyna kirmejtin boligi H2O 0 40 atmosfera үstinde bet zhagynda zhalpy 1 4 Zhogary korsetilgen gazdardan baska atmosferada SO2 NH3 SO ozon HCl HF Hg I2 zhәne gazdary kuramynda bar Қurgak aua kurylymyDerekkozderMunaj zhәne gaz geologiyasy terminderinin oryssha kazaksha tүsindirme sozdigi Zhalpy redakciyasyn baskargan Қazakstanga enbegi singen munajshy geologtar T N Zhumagaliev B M Қuandykov A ARNGroup 2000 zhyl 328 bet Sәtimbekov R Biologiya Zhalpy bilim beretin mekteptin kogamdyk gumanitarlyk bagytyndagy 11 synybyna arnalgan okulyk Almaty Mektep baspasy 2007 ISBN 9965 36 175 4 Biologiya Zhalpy bilim beretin mekteptin 9 synybyna arnalgan okulyk 2 basylymy ondelgen M Gilmanov A Soloveva L Әbshenova Almaty Atamura baspasy 2009 zhyl ISBN 9965 34 927 4 Geografiya Dүniezhүzine zhalpy sholu TMD elderi Zhalpy bilim beretin mekteptin zharatylystanu matematika bagytyndagy 10 synybyna arnalgan okulyk Ө Bejsenova K Kajmuldinova S Әbilmozhinova t b Өnd tolykt 2 bas Almaty Mektep 2010 304 b sur ISBN 978 601 293 170 9 Source for figures Carbon dioxide NOAA Earth System Research Laboratory updated 2010 06 Methane TAR table 6 1 Muragattalgan 15 mausymnyn 2007 zhyly updated to 1998 The NASA total was 17 ppmv over 100 and CO2 was increased here by 15 ppmv To normalize N2 should be reduced by about 25 ppmv and O2 by about 7 ppmv