Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Арктика (гр. ἄρκτος – солтүстік) — Еуразия және Солтүстік Америка құрлықтарының солтүстік шетін, Солтүстік Мұзды мұхитты аралдарымен қоса түгел қамтитын жер шарының солтүстік полюс аймағы. Ол сондай-ақ Атлант мұхиты мен Тынық мұхиттың іргелес бөліктерін де қамтиды. Ауданы 27 000 000 км2, оның 15 000 000 км2-і мұхит суы. Арктиканың құрамына Ресей Федерациясының Мурманск, Архангельск, Төмен облыстары, Красноярск өлкесі, Саха Республикасы, Магадан облысының солтүстік аудандары, Канаданың Юкон, Солтүстік-батыс Квебек, Ньюфаундленд аумақтары, АҚШ-тың Аляска түбегінің солтүстігі, Данияның Гренландия аралы, Норвегияның бөліктері енеді. Аралдардың солтүстігін Арктикалық шөлдер, оңтүстігі мен құрлық жағалауларын тундра белдемі алып жатыр. Арктикада тұрғын халық сирек орналасқан.
Геологиялық құрылымы
Арктика, негізінен, ежелгі кристалды қалқандар мен платформалардан, қатпарлы құрылымдардан (палеозойлық, мезозойлық, альпілік) тұрады. Плиоцен дәуірінде жүрген төмен түсу процестері нәтижесінде Солтүстік Мұзды мұхиттың басты қазан шұңқырлары қалыптасқан. Төрттік кезеңде жанартаулық және мұздану процестері жүрген. Арктика жерінің көп бөлігі жазықта, төмен орналасқан. Соңғы мұз дәуірінде бұл аймақты мұз құрсаулары басып қалды. Осы кезеңде мұз сүнгілер жердің үстінгі қабатын қопарып, орнына жаңа мұз таулары мен қыраттарды қалдырды. Арктиканың басқа бөліктерінен мұз уйінділерін де кездестіруге болады.Тундра деп аталатын ормансыз жазықтық далалар Солтүстік Ресей мен Канадада орыны кепкен. Кейбір арктикалық аудандарда таулар да жиі кездеседі. Канаданың архипелагы Баффин жері мен Элсмир аралында теңіз деңгейінен 6000 - 8000 метр биіктіктегі мұзтаулар бар. Гренландияның шығысы мен батысындағы мұз шыңдар одан да биік, аспанмен таласады. Бұл аумақ көлемі 21 млн шаршы шақырым.
Жер бедері
Арктиканың еуразиялық бөлігінде ойпатты жазықтар көп ұшырасады. Таулы бөліктері Бырранга, Орал тауының солтүстігінен тұрады. Америкалық бөлігінде аласа төбелі таулы үстірттер (200-400 м) мол. Арктикадағы барлық аралдар құрлықтық типке жатады және олардағы жер бедері таулы болып келеді. Арктиканың биік бөлігі – Гренландия аралының шығысындағы (3700 м), судағы ең терең жері 5220 м, ең ірі су асты жотасы – Канада – Сібір және Гренландия – Еуропа қазаншұңқырлары аралығындағы Ломоносов жотасы. Кен байлықтарынан тас және қоңыр көмір, лигнит, ас тұзы, түсті және сирек металдар, сонымен қатар оптикалық шикізат кездеседі.
Климаты
Климатының негізгі ерекшелігі – жыл бойы төмен температураның басым болуы. Қаңтар айының температурасы Атлант маңы секторының оңтүстігінде -3˚С, орталық бөлігінде -40˚С, шілдеде оңтүстігінде 10˚С, орталығында 0˚С. Жаз бен күзде циклондық әрекет байқалады. Оңтүстігінде күшті желдер (жылдамдығы 15 м/с) жиі соғады. Ауаның ылғалдылығы төмен, жауын-шашын төменгі ендіктерден келетін ауа массасының ықпалынан жауады: жылына оның ортаңғы бөліктерінде 75-100 мм, оңтүстігінде 300-400 мм шамасында қар күйінде ылғал түседі. Күндерін көбіне тұман басып, бұлт торлап тұрады.
Табиғаты
Құрлықтық бөлігін көптеген өзендер кесіп өтеді. Олар 8-10 ай бойы қатып жатады.Iрі өзендері: Лена, Индигирка, Макензи. Тундра белдемінде көлдер көп. Iрісі – Таймыр көлі. Қатаң климат әсерінен мұхит суларының температурасы төмен болып келеді. Жоғарғы қабаттың (100-250 м дейін) температурасы жыл бойы -1˚С. Суының тұздылығы 30%. Арктиканың сулы бөлігінің көпшілігін жыл бойы қалқыма мұздықтар жапқан. Өсімдіктер аз. Солтүстігінде қына, оңтүстігінде ярусты өсімдіктер өседі. Планктонның түрлері күшті дамыған. Жануарлардан: ірі сүтқоректілер (ақ аю, морж, итбалық), құстар (мамыққаз, үйректер) мекендейді. Балықтарының (майшабақ, пикша, табан) кәсіптік маңызы зор. Арктиканы игеруде Солтүстік теңіз жолы үлкен рөл атқарады.
Арктика
Жер шарының солтүстік полюс шеңбері- мен (66"33'с.е.) шектелген солтүстік полюстік атырабы. Оған Еуразия мен Солтүстік Америка құрлықтарының шет жақтары, бүкіл мұхит (Норвегия теңізінің шығысы мен оңтүстігінен басқа) пен оның барлық аралдары (Норвегия жағалауындағы аралдардан өзгесі), Атлант және мұхиттарының солтүстік бөліктері жатады.
Арктика өмірі
Эскимостар
Эскимостар (өздерінің атауы - инуит) этникалық қауымдастық. АҚШ, Канада, Дания, Ресей мемлекеттерінің солтүстік аймақтарын мекендейтін халық тобы. Суық өлкенің көне тұрғындары бұл аймақтарды 9000 жылдан бері мекен етіп келеді. Олардың ата кәсібі - аңға шығып, балық аулау. Бірақ қазіргі кезде эскимостардың басым бөлігі мұнай кендері мен құрылыс саласында жұмыс істейді. Эскимостар арктикалық аймақтың негізгі халқы болып саналады.
Инуиттер,олардың үйлері
Инуиттер - Солтүстік Америка мен Гренландияның арктикалық аумағын мекендейтін жергілікті тұрғындар. Ресейдің кей аймақтарында қоныстанған эскимостар да «Инуиттер» деген атпен танымал. «Инуит» деген термин бірнеше мәдениет өкілдерін біріктіреді.Оған юпиктер, инупиаттар мен Солтүстік Американың алеут халқын жатқызамыз. Олардың тарихы күрделі әрі қызықты, әртүрлі шытырман кезеңді бастан өткерген.Солтүстік Американың байырғы тұрғындары - инуиттердің бай , тағылымды дәстүрі зерттеуге тұрарлық. Тундрадағы инуиттер құрылыс материалдарын қажетсінбейді. Тал-терек өспейтіндіктен , ағаштан салынған үйлер жоққа тән. Тек елдің басқа аймағынан ағаш бөренелер тасып әкелген тұрғындар ғана ағаш үйлерде тұрады. Жылдың басым бөлігінде , әсіресе қысық айларда тундра қалың қарға оранады. Инуиттер осы кезде қар құрсауын үңгіп, баспана жасап алады. Эскимостар заманауи үй салу әдісін меңгергенімен , басым бөлігі әлі күнге дейін бірнеше отбасына ортақ лагерьлерде тұрады. Жаз бен Қыс айларында қоныстарын өзгертіп отырады.
Арктика жануарлары
Арктика — жануарларға толы тамаша аймақ. Қарлы аймақты мекендейтін хайуандардың өз баспанасы бар, терілері - қалың, аязға тоңбайды. Олардың дене тұрқы мен мінездері әртүрлі. Теңіз сүтқоректілері мен балықтар Солтүстік мұзды мұхитта өмір сүреді. Киттер, дельфиндер морждар мен итбалықтар - Солтүстік поляр шеңберін паналайтын теңіз хайуандары. Солтүстік бұғысы, ақ аю, түлкі жиі ұшырасады. Арктика қояны полярлық және таулы аймаққа жақсы бейімделген. Құстардан крачака, ақ қаз, қара қарға, ақ кекілік, ақ жапалақ жиі ұшырасады. Сүтқоректілер үшін денесі қалыпты температурада, салқындатпай ұстап тұру өте маңызды. Егер дене қызуы күрт төмендеп кетсе жануарлар мерт болады. Солтүстік поляр белдеуі әлемдегі ең суық өлке болғандықтан, оны мекендейтін сүтқоректілердің тересін қалың түк басқан. Сондай-ақ, тері астындағы қалың май қабаты да қосымша қуат береді.
Шаналар
Эскимостардың шаналары қар бетімен сырғуға қолайлы, жеңіл. Таза ауада шана тебу - қарлы өлкенің тұрғындары үшін таптырмайтын серуен. Инуиттердің де негізгі көлігі - шаналар. Салмағы өте жеңіл болғандықтан оған жегілген хайуандар көліктк орнынан қозғау үшін қиналмайды.
Өсімдіктер
Мамыр айына дейін жерде қар жататынына қарамастан тундра өсімдіктерінің 1700-ге жуық түрі өседі.Күн сәулесі жерге күн шуағын төгетін азғантай уақыттың ішінде тамыры жерге жақын орналасқан өсімдіктер ғана бойын көтеріп, көктейді. Олардың мысалы ретінде түрлі шөптер, гүлдер, мүк пен қына, аласа ағаштарды атауға болады.
Қызықты деректер
- Инуиттер әлі күнге дейін аңшылық және балықшылық кәсібімен күнелтеді. Олар көбіне кит аулайды.
- Арктика - ақ аю мекен ететін бірден-бір құрлық.
- Арктика крачкасы жыл сайын 35 398 шақырым қашықтыққа ұшып кетеді.
- Мускусты бұқаның жерге жетер-жетпес ұзын әрі қалың жүні болады.
- Карибу Арктикада үйір-үйірімен жүреді. Олар оңтүстіктегі ормандарға жел мен қардан паналау үшін барады.
Сыртқы сілтемелер
- Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: География және геодезия. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007 жыл. — 264 бет. ISBN 9965-36-367-6
- Ellis, E. Ovibos moschatus.
- Robert G. White Large Animal Research Station Мұрағатталған 13 ақпанның 2007 жылы. at the
- Alaska Zoo Мұрағатталған 3 сәуірдің 2007 жылы.
- Alex Trebek and John Teal's Reintroduction of Muskox to Alaska Мұрағатталған 3 наурыздың 2016 жылы.
- Jork Meyer, "Sex ratio in muskox skulls (Ovibos moschatus) found at East Greenland" (Geschlechterverhältnis bei Schädeln des Moschusochsen (Ovibos moschatus) in Ostgrönland) Мұрағатталған 11 мамырдың 2005 жылы. Beiträge zur Jagd- und Wildtierforschung 29 (2004): 187-192.
- The New Student's Reference Work/Musk-Ox
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Arktika gr ἄrktos soltүstik Euraziya zhәne Soltүstik Amerika kurlyktarynyn soltүstik shetin Soltүstik Muzdy muhitty araldarymen kosa tүgel kamtityn zher sharynyn soltүstik polyus ajmagy Ol sondaj ak Atlant muhity men Tynyk muhittyn irgeles bolikterin de kamtidy Audany 27 000 000 km2 onyn 15 000 000 km2 i muhit suy Arktikanyn kuramyna Resej Federaciyasynyn Murmansk Arhangelsk Tomen oblystary Krasnoyarsk olkesi Saha Respublikasy Magadan oblysynyn soltүstik audandary Kanadanyn Yukon Soltүstik batys Kvebek Nyufaundlend aumaktary AҚSh tyn Alyaska tүbeginin soltүstigi Daniyanyn Grenlandiya araly Norvegiyanyn bolikteri enedi Araldardyn soltүstigin Arktikalyk sholder ontүstigi men kurlyk zhagalaularyn tundra beldemi alyp zhatyr Arktikada turgyn halyk sirek ornalaskan Kejde Arktika ajmagynyn shekarasyn belgileude pajdalanylatyn kyzyl syzyk Shildedegi 10 C ty korsetediArktika ajmagynyn koldan zhasalynyp boyalgan topografiyalyk kartasyGeologiyalyk kurylymyArktika negizinen ezhelgi kristaldy kalkandar men platformalardan katparly kurylymdardan paleozojlyk mezozojlyk alpilik turady Pliocen dәuirinde zhүrgen tomen tүsu procesteri nәtizhesinde Soltүstik Muzdy muhittyn basty kazan shunkyrlary kalyptaskan Torttik kezende zhanartaulyk zhәne muzdanu procesteri zhүrgen Arktika zherinin kop boligi zhazykta tomen ornalaskan Songy muz dәuirinde bul ajmakty muz kursaulary basyp kaldy Osy kezende muz sүngiler zherdin үstingi kabatyn koparyp ornyna zhana muz taulary men kyrattardy kaldyrdy Arktikanyn baska bolikterinen muz ujindilerin de kezdestiruge bolady Tundra dep atalatyn ormansyz zhazyktyk dalalar Soltүstik Resej men Kanadada oryny kepken Kejbir arktikalyk audandarda taular da zhii kezdesedi Kanadanyn arhipelagy Baffin zheri men Elsmir aralynda teniz dengejinen 6000 8000 metr biiktiktegi muztaular bar Grenlandiyanyn shygysy men batysyndagy muz shyndar odan da biik aspanmen talasady Bul aumak kolemi 21 mln sharshy shakyrym Zher bederiArktikanyn euraziyalyk boliginde ojpatty zhazyktar kop ushyrasady Tauly bolikteri Byrranga Oral tauynyn soltүstiginen turady Amerikalyk boliginde alasa tobeli tauly үstirtter 200 400 m mol Arktikadagy barlyk araldar kurlyktyk tipke zhatady zhәne olardagy zher bederi tauly bolyp keledi Arktikanyn biik boligi Grenlandiya aralynyn shygysyndagy 3700 m sudagy en teren zheri 5220 m en iri su asty zhotasy Kanada Sibir zhәne Grenlandiya Europa kazanshunkyrlary aralygyndagy Lomonosov zhotasy Ken bajlyktarynan tas zhәne konyr komir lignit as tuzy tүsti zhәne sirek metaldar sonymen katar optikalyk shikizat kezdesedi KlimatyKlimatynyn negizgi ereksheligi zhyl bojy tomen temperaturanyn basym boluy Қantar ajynyn temperaturasy Atlant many sektorynyn ontүstiginde 3 S ortalyk boliginde 40 S shildede ontүstiginde 10 S ortalygynda 0 S Zhaz ben kүzde ciklondyk әreket bajkalady Ontүstiginde kүshti zhelder zhyldamdygy 15 m s zhii sogady Auanyn ylgaldylygy tomen zhauyn shashyn tomengi endikterden keletin aua massasynyn ykpalynan zhauady zhylyna onyn ortangy bolikterinde 75 100 mm ontүstiginde 300 400 mm shamasynda kar kүjinde ylgal tүsedi Kүnderin kobine tuman basyp bult torlap turady TabigatyҚurlyktyk boligin koptegen ozender kesip otedi Olar 8 10 aj bojy katyp zhatady Iri ozenderi Lena Indigirka Makenzi Tundra beldeminde kolder kop Irisi Tajmyr koli Қatan klimat әserinen muhit sularynyn temperaturasy tomen bolyp keledi Zhogargy kabattyn 100 250 m dejin temperaturasy zhyl bojy 1 S Suynyn tuzdylygy 30 Arktikanyn suly boliginin kopshiligin zhyl bojy kalkyma muzdyktar zhapkan Өsimdikter az Soltүstiginde kyna ontүstiginde yarusty osimdikter osedi Planktonnyn tүrleri kүshti damygan Zhanuarlardan iri sүtkorektiler ak ayu morzh itbalyk kustar mamykkaz үjrekter mekendejdi Balyktarynyn majshabak piksha taban kәsiptik manyzy zor Arktikany igerude Soltүstik teniz zholy үlken rol atkarady ArktikaZher sharynyn soltүstik polyus shenberi men 66 33 s e shektelgen soltүstik polyustik atyraby Ogan Euraziya men Soltүstik Amerika kurlyktarynyn shet zhaktary bүkil muhit Norvegiya tenizinin shygysy men ontүstiginen baska pen onyn barlyk araldary Norvegiya zhagalauyndagy araldardan ozgesi Atlant zhәne muhittarynyn soltүstik bolikteri zhatady Arktika omiriEskimostar Eskimostar ozderinin atauy inuit etnikalyk kauymdastyk AҚSh Kanada Daniya Resej memleketterinin soltүstik ajmaktaryn mekendejtin halyk toby Suyk olkenin kone turgyndary bul ajmaktardy 9000 zhyldan beri meken etip keledi Olardyn ata kәsibi anga shygyp balyk aulau Birak kazirgi kezde eskimostardyn basym boligi munaj kenderi men kurylys salasynda zhumys istejdi Eskimostar arktikalyk ajmaktyn negizgi halky bolyp sanalady Inuitter olardyn үjleri Inuitter Soltүstik Amerika men Grenlandiyanyn arktikalyk aumagyn mekendejtin zhergilikti turgyndar Resejdin kej ajmaktarynda konystangan eskimostar da Inuitter degen atpen tanymal Inuit degen termin birneshe mәdeniet okilderin biriktiredi Ogan yupikter inupiattar men Soltүstik Amerikanyn aleut halkyn zhatkyzamyz Olardyn tarihy kүrdeli әri kyzykty әrtүrli shytyrman kezendi bastan otkergen Soltүstik Amerikanyn bajyrgy turgyndary inuitterdin baj tagylymdy dәstүri zertteuge turarlyk Tundradagy inuitter kurylys materialdaryn kazhetsinbejdi Tal terek ospejtindikten agashtan salyngan үjler zhokka tәn Tek eldin baska ajmagynan agash boreneler tasyp әkelgen turgyndar gana agash үjlerde turady Zhyldyn basym boliginde әsirese kysyk ajlarda tundra kalyn karga oranady Inuitter osy kezde kar kursauyn үngip baspana zhasap alady Eskimostar zamanaui үj salu әdisin mengergenimen basym boligi әli kүnge dejin birneshe otbasyna ortak lagerlerde turady Zhaz ben Қys ajlarynda konystaryn ozgertip otyrady Arktika zhanuarlary Arktika zhanuarlarga toly tamasha ajmak Қarly ajmakty mekendejtin hajuandardyn oz baspanasy bar terileri kalyn ayazga tonbajdy Olardyn dene turky men minezderi әrtүrli Teniz sүtkorektileri men balyktar Soltүstik muzdy muhitta omir sүredi Kitter delfinder morzhdar men itbalyktar Soltүstik polyar shenberin panalajtyn teniz hajuandary Soltүstik bugysy ak ayu tүlki zhii ushyrasady Arktika koyany polyarlyk zhәne tauly ajmakka zhaksy bejimdelgen Қustardan krachaka ak kaz kara karga ak kekilik ak zhapalak zhii ushyrasady Sүtkorektiler үshin denesi kalypty temperaturada salkyndatpaj ustap turu ote manyzdy Eger dene kyzuy kүrt tomendep ketse zhanuarlar mert bolady Soltүstik polyar beldeui әlemdegi en suyk olke bolgandyktan ony mekendejtin sүtkorektilerdin teresin kalyn tүk baskan Sondaj ak teri astyndagy kalyn maj kabaty da kosymsha kuat beredi Shanalar Eskimostardyn shanalary kar betimen syrguga kolajly zhenil Taza auada shana tebu karly olkenin turgyndary үshin taptyrmajtyn seruen Inuitterdin de negizgi koligi shanalar Salmagy ote zhenil bolgandyktan ogan zhegilgen hajuandar koliktk ornynan kozgau үshin kinalmajdy Өsimdikter Mamyr ajyna dejin zherde kar zhatatynyna karamastan tundra osimdikterinin 1700 ge zhuyk tүri osedi Kүn sәulesi zherge kүn shuagyn togetin azgantaj uakyttyn ishinde tamyry zherge zhakyn ornalaskan osimdikter gana bojyn koterip koktejdi Olardyn mysaly retinde tүrli shopter gүlder mүk pen kyna alasa agashtardy atauga bolady Қyzykty derekterInuitter әli kүnge dejin anshylyk zhәne balykshylyk kәsibimen kүneltedi Olar kobine kit aulajdy Arktika ak ayu meken etetin birden bir kurlyk Arktika krachkasy zhyl sajyn 35 398 shakyrym kashyktykka ushyp ketedi Muskusty bukanyn zherge zheter zhetpes uzyn әri kalyn zhүni bolady Karibu Arktikada үjir үjirimen zhүredi Olar ontүstiktegi ormandarga zhel men kardan panalau үshin barady Syrtky siltemelerҚazak tili terminderinin salalyk gylymi tүsindirme sozdigi Geografiya zhәne geodeziya Almaty Mektep baspasy 2007 zhyl 264 bet ISBN 9965 36 367 6Ellis E Ovibos moschatus Robert G White Large Animal Research Station Muragattalgan 13 akpannyn 2007 zhyly at the Alaska Zoo Muragattalgan 3 sәuirdin 2007 zhyly Alex Trebek and John Teal s Reintroduction of Muskox to Alaska Muragattalgan 3 nauryzdyn 2016 zhyly Jork Meyer Sex ratio in muskox skulls Ovibos moschatus found at East Greenland Geschlechterverhaltnis bei Schadeln des Moschusochsen Ovibos moschatus in Ostgronland Muragattalgan 11 mamyrdyn 2005 zhyly Beitrage zur Jagd und Wildtierforschung 29 2004 187 192 The New Student s Reference Work Musk Ox