Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Канада (ағылш. Canada [ˈkænədə] 
тыңдау; фр. Canada [kanadɑ] тыңдау) — Солтүстік Америка құрлығында орналасқан алып мемлекет, жер аумағы бойынша дүние жүзіндегі 2-ең ірі мемлекет (Ресейден кейін). Астанасы – Оттава қаласы. Канада өзінің жерінің кең-байтақтығымен ғана емес, сондай-ақ көптеген арктикалық архипелагты аралдарымен ерекшеленеді. Канаданың жағалауларын Алтант, Тынық және Солтүстік Мұзды мұхиттары шайып жатыр. Көрші елдерінің ең үлкені АҚШ, одан басқа Даниямен (Гренландия аралы) және Франциямен (Сен-Пьер және Микелон аралдары қауымдастығы) көршілес орналасқан. Канаданың АҚШ-пен шектесетін оңтүстік және Аляскадағы солтүстік батыс шекарасының ұзындығы 8893 км. құрайды.
Атауының шығу тарихы
Ертеректе канада жерінде өмір сүрген аборигендердің ирокездік әулие Лауренция тілінде “KANATA” деген сөз болады. Бұл сөздің мағынасы “қоныс”, “мекен” деген мағынаны білдіреді. Француз саяхатшысы Ж. Картье өзінің еңбегінде «Каната» деген атауды тек қана бір қалашықты атау үшін емес, сол аймақтағы адамдар мекендеген қоныстарды атау үшін қолданады. Сол кезден бастап Канада жері бір атаумен аталды. 1545 жылдан бастап еуропалық кітаптар мен карталарда Канаданы ”Канада” деп атау бастау алады.
XVII ғасырдың басында әулие Лаврентий өзенінің бойы мен Ұлы Көлдердің солтүстік жағалауындағы жерлер “Канада” деп аталған. Британдық отаршылдар келіп, ол жерді Жоғарғы және Төменгі Канада етіп екіге бөліп алады. 1841 жылы екі Канада қайта қосылып, “Канада провинциясы” болып аталады. 1867 жылы Канада жерінде жаңа мемлекет құрылып, бүкіл елді КАНАДА деген ресми атаумен атау жайлы шешім қабылданады. Канада деген сөзбен бірге Доминион деген сөз де қосылып айтылды.
1950 жылға дейін “Канада Доминионы” атауы қолданыста болды. Кейіннен Канада үкіметі Ұлыбританиядан өзінің саяси тәуелсіздігін алғаннан соң ғана “Канада” сөзі қазіргі Канада елінің ресми атауы болып қабылданды. Сол кезден бастап Канада атауы барлық құжаттар мен мемлекетаралық келісім-шарттарда ресми түрде қолданылуда.
Географиялық орналасуы
Территориясының ауданы 9 984 670 км². Оның ішінде құрлықтың жері 9 093 507 км², сулы жері 891 163 км². Канаданың территориясының басым бөлігі жазықтық болып келеді.
Канада жерінің аумағы бойынша (суларымен қосқанда) әлемде екінші орынды иеленеді және Солтүстік Америка материгінде ең үлкен ел болып табылады. Канада аталған материктің солтүстігін түгелімен алып жатыр деп айтуға болады, тек АҚШ-қа тиесілі Алясканы қоспасақ. Елдің солтүстігіндегі жерлердің көбі Арктикалық аймаққа кіреді. Ол жерлерде үнемі мұз жатады, екі жылдай уақыт бойы температура нөлден төмен болып сақталады.
Канаданың тағы бір географиялық ерекшелігі – әлемдегі ең ұзын жағалау шекара Канадаға тиесілі. Жалпы ұзындығы 202 080 километрге тең жағалаулық шекарасы бар.
Канаданың таулы аймақтары мен жазық жерлері геологикалық жағынан сезімтал келеді. Жер сілкінісі мен вулкандардың атқылауы қалыпты жағдай. Мигер тауларында және Эдзиза тауларында үлкен жанартаулар (вулкандар) орналасқан.
Әкімшілік бөлінісі
Канада 10 провинция мен 3 территориядан тұрады.
Провинциялар конституция бойынша өз құзыреті шегінде жоғарғы билікке ие егеменді әкімшілік бірліктер (Альберта, Британдық Колумбия, Жаңа Шотландия, Квебек, Манитоба, Нью-Брансуик, Ньюфаундленд және Лабрадор, Онтарио, Саскачеван, Ханзада Эдуард Аралы).
Территориялар қарапайым заң бойынша жергілікті әкімшіліктерге кейбір өкілеттіктер беретін Канада Федералды Парламенті тікелей басқаратын әкімшілік бірліктер (Нунавут, Солтүстік-Батыс территориялары, Юкон)
Климаты
Канаданың жері үлкен болғандықтан бірнеше климаттық белдеулер бар. Мысалы, ең солтүстік аймағы Арктикалық белдеуде орналасса, одан төменгі жерлері Субарктикалық белдеуде орналасқан. Солтүстіктегі аралдарда үнемі қар мен мұз жатады. Ол аймақта тундра табуға болады, ең суық аймақтары да осында. Ал Британдық Колумбия жерінде жаймашуақ жаз (25 to 30 °C), жауынды маусымдар болады. Бұдан бөлек, солтүстікке жақын орналасқан жерлерде алты ай бойы қар жата береді. Ең төменгі температура ретінде тіркелген көрсеткіш -63˚С (Юкон).
Халқы
Қазіргі кездегі деректер бойынша Канада халқының саны 34 миллионға жеткен.
Этникалық құрамы
Негізінен, халықтың басым бөлігі иммигранттардың есебінен артып отырған. Канадалық халықтың этникалық құрамы жағынан ағылшындар алғашқы орында (21%), одан кейінгі орындарда француздар (15,8), шотландтықтар (15,2%), ирландиялықтар (13,9%), немістер (10,2%), италиялықтар (5%), қытайлар (3,9%) және украиндар (3,6%). Бұлардан бөлек канадалық аборигендер де бар. Олардың үлес салмағы 3,6% болады.
Канаданың жері ұлан-байтақ болғанымен, халықтың орналасу тығыздығы бойынша ең төменгі көрсеткішке ие елдердің қатарына кіреді. Халықтың орналасу тығыздығының орташа көрсеткіші: 1 км²-ге 3,3 адамнан ғана келеді. Халық көп орналасқан аймақ ретінде Оңтүстік Квебек Сити қаласында және қаласында көптеп шоғырланған. Оның себептерінің бірі ретінде бұл аймақтағы түрліше индустрия салаларының дамуын айтуға болады. Осынау аймақ Квебек Сити – Виндсор дәлізі деп аталады. Ол Әулие Лаурентий өзенінің бойы мен Ұлы Көлдерді жағалай орналасқан аймақ.
Әрбір бесінші канадалық азаматтың туған жері Канададан тыс аймақтар екен. Елге келуші шет елдік қоныстанушылардың арасында азиялықтардың саны басым. Канадалықтардың басым бөлігі Христиан дінінің өкілдері. Сонымен бірге ешқандай діни топқа жатпайтын адамдардың да саны аз емес. Ал мұсылмандардың үлесі елдегі халықтың небары екі пайызын құрайды.
Денсаулық сақтау ісі
1969 жылы Канадада әрбір 1000 адамға шаққанда баланың тууы, 17,6, адамның өлімі 7,3, тірі туған әрбір баладан өлгені - 19,3. Ел ішінде негізінен жүрек, қан тамыр аурулары, қатерлі ісік, орталық жүйке жүйесінің зақымдануы, туберкулез, менегит сияқты аурулар көбірек таралған. Канаданың солтүстігінде климаты суық. Халқы сирек қоныстанған аудандарда құрқұлақ, психикалық аурулар, туберкулез, бетеге, асқазан, ішек аурулары жиі кездеседі. Өндірістік жарақаттану өте жие болып тұрады.
Экономикасы
Канада халқының әл-ауқаты жағдайы жағынан әлемдегі ең алдыңғы қатарлы елдердің бірі. Канада әлемнің дамыған “” елдерінің қатарына кіреді, ””-ның мүшесі болып табылады.
АҚШ-қа қарағанда Канаданың экономикалық "күші" аздап төмендеу. Есесіне, көптеген Батыс Еуропа елдерінен жоғары. Канада әлемдік сауда айналымы жағынан алғашқы ондыққа кіреді. Елдің басты импорттайтын тауарлары АҚШ, Ұлыбритания және Жапония елдеріне тасымалданады. 2008 жылғы Канаданың импорттаған тауарларынан түскен ақшасы $442.9 млрд. Болады.оның ішінде $280.8 млрд. АҚШ-тан, $11.7 млрд. Жапониядан және $11.3 млрд. Қаржы Ұлыбританиядан түскен.
2009 жылғы қазан айындағы деректерге сай, елдегі орташа жұмыссыздық көрсеткіші 8,6% болған.
2008 жылы Канаданың мемлекеттік қарызы Үлкен жетілік елдерінің арасындағы ең төмен көрсеткішті көрсеткен.
Канаданың экономикалық секторын үлкен жетістікке жеткізіп отырған тау-кен өндірісі, мұнай-газ саласы, ауылшаруашық саласы және қызмет көрсету салалары болып саналады. Жұмысшылардың ¾ бөлігі осы қызмет көрсету саласында жұмыспен қамтылған. Бидай мен астық тұқымдас дақылдарды үнемі шет елдерге сатып отырады. Елдің солтүстік аймақтарында ауалшаруашылығы климаттық жағдайларға байланысты дамымаған.
Мырыш пен уран, сондай-ақ, алтын, никель сынды бағалы металлдар Канадада көптеп өндіріледі. Алмаз өндіруден әлемде екінші орын алады.
мен Квебек провинцияларында автокөлік жасау мен әуе және ғарыштық техникалар индустриясы дамыған.
Канаданың төл валютасы – канада доллары (CAD). 5, 10, 20, 50 және 100 долларлық купюралар бар. Монеталары 1, 5, 10, 25 центтік және 1-2 долларлық болып шығарылады.
Канада жан басына шаққандағы табысы жоғары әлемдегі ең бай елдердің бірі болып табылады және Экономикалық ынтымақтастық пен даму ұйымының (ЭЫДҰ) және -ге мүше.
Өткен ғасырда өңдеу, тау-кен өнеркәсібі мен қызмет көрсету салаларының өсуі елді негізінен ауыл шаруашылығынан өнеркәсіптік және қалалыққа айналдырды.
Басқа дамыған елдердегі сияқты, Канада экономикасында қызмет көрсететін сектор басым, жұмыс істеп тұрған канадалықтардың шамамен төрттен үш бөлігі жұмыс істейді. 2010 жылы Канадада 39% -ы қызмет көрсету саласында, 10% -ы өнеркәсіп өндірісінде және 1% -ы ауыл шаруашылығында жұмыс істеді (Канада тұрғындарының жалпы санынан). 1960 жылғы Канаданың статистикалық жылнамасында 1940 жылы Канада ауыл шаруашылығындағы бір жұмысшының өзіне және басқа тоғыз адамға орташа есеппен азық-түлік бергені, ал 1960 жылы өзі мен жиырма екі адамға жеткілікті тамақ өндіргені атап көрсетілген. 2010 жылы бір канадалық ауылшаруашылық қызметкері өзін қосқанда 100 адамды тамақтандырды.
Канада өзінің шикізат секторының маңыздылығына байланысты дамыған елдер арасында ерекше болып табылады, онда ағаш кесу және мұнай өнеркәсібі маңызды салалар болып табылады.
Канадада аралас экономика бар; Heritage Foundation индексі бойынша оның экономикалық еркіндігі АҚШ-қа қарағанда төмен, бірақ Батыс Еуропа елдерінің көпшілігіне қарағанда жоғары.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін АҚШ-пен экономикалық интеграция айтарлықтай өсті. Бұл жаһандану дәуірінде мәдени және экономикалық автономия туралы алаңдайтын канадалық ұлтшылдардың назарын аударды, ал американдық тауарлар мен американдық медиа өнімдер барлық жерде таралды. 1965 жылғы автомобиль сауда келісімі автомобильдермен және онымен байланысты тауарлармен сауда жасау үшін шекара ашты. 1970 жылдары энергетикалық өзін-өзі қамтамасыз ету және өндірістік секторлардағы шетелдік капитал туралы алаңдаушылық премьер-министр либералды үкіметін Ұлттық энергетикалық бағдарламаны қабылдауға және шетелдік инвестицияларды бақылау агенттігін құруға мәжбүр етті. 1980 жылы премьер-министр Ұлттық энергетикалық бағдарламаны тоқтатып, шетелдік инвестицияларды ынталандыру үшін шетелдік инвестицияларды бақылаушы агенттіктің атауын Investment Canada деп өзгертті. 1988 жылғы Канада мен АҚШ еркін сауда келісімі екі ел арасындағы тарифтерді алып тастады, ал Солтүстік Америка еркін сауда келісімі (NAFTA) еркін сауда аймағын 1990 жылдары Мексикаға дейін кеңейтті. 1990 жылдардың ортасында бастаған либералды үкімет бюджеттің жыл сайынғы профицитін бөліп, мемлекеттік қарызды тұрақты түрде төлей бастады.
Канада әлемдегі ең ірі ауылшаруашылық өнімдерін жеткізушілердің бірі болып табылады (Дүниежүзілік Банктің деректері бойынша 2012 жылы ел бидай экспорты бойынша әлемде төртінші орынға ие болды — 16,3 млн тонна, құны 5,7 млрд доллар.); Канада прериялары бидай, рапс және басқа дәнді дақылдардың ірі өндірушілерінің қатарына кіреді және бұл саладағы экспорттық саясатты Канада астық комиссиясы анықтайды. Канада мырыш пен уранның ең ірі өндірушісі, сонымен қатар алтын, никель, алюминий және қорғасын сияқты басқа да табиғи ресурстардың көзі болып табылады. Табиғи жағдай ауыл шаруашылығына кедергі келтіретін солтүстік Канададағы көптеген қалалар жақын маңдағы шахталардан немесе ағаш көздерінен тұрады. Өңдеу өнеркәсібі Канадада да дамыған, оның салалары Онтарионың оңтүстігінде (американдық және жапондық зауыттар ұсынатын автомобиль өнеркәсібі) және Квебекте (ұлттық аэроғарыш өнеркәсібі) шоғырланған.
Канада әлемдегі ең көп сауда жасайтын он елдің қатарына кіреді. Негізгі сауда серіктесі — АҚШ. АҚШ-тан кейін Қытай, Мексика, Германия және Жапония. 2014 жылы Канада 523,4 млрд доллардан астам сомаға тауарлар импорттады, оның ішінде АҚШ-тан 349,8 млрд долларға, Қытайдан 35,5 млрд долларға, Мексикадан 17,2 млрд долларға, Германиядан 13,1 млрд долларға және Жапониядан 9,2 млрд долларға. 2014 жылы елдің сауда профициті 5,2 млрд долларды, 2013 жылы тапшылығы 7,2 млрд долларды құрады. Канада — энергияны таза экспорттаушылар болып табылатын санаулы дамыған елдердің бірі. 2013 жылы Канада шетелге 79,3 миллиард долларлық мұнай сатты, небары 26,2 миллиард доллар сатып алды. Канаданың Атлант жағалауында теңізде табиғи газдың үлкен қоры бар, ал Альберта провинциясында мұнай мен газдың үлкен қорлары бар: Атабаска аймағындағы шайырлы құмдардың үлкен қоры Канаданы әлемдегі ең ірі мұнай елі ретінде Сауд Арабиясынан кейінгі екінші орынға шығарады.
2015 жылғы қаңтардағы жағдай бойынша Канададағы ұлттық жұмыссыздық деңгейі 6,6% құрады. Провинциялық жұмыссыздық деңгейі Альберта мен Саскачеванда 4,5%-дан төмен, Ньюфаундленд және Лабрадорда 11,4%-ға дейін.
Канаданың мемлекеттік қарызы (жинақталған тапшылық) 2013—14 қаржы жылында 611,9 миллиард канадалық долларды, 2012-13 қаржы жылында - 609,4 миллиардты құрады.
2013—14 қаржы жылындағы бюджет тапшылығы 5,2 миллиард долларды, 2012—13 қаржы жылында 18,4 миллиард долларды құрады.
Канада — және динамиктер жүйелері мен компоненттерін шығаратын әлемдегі жетекші өндірушілердің бірі.
Тілдері
Канадада мемлекеттік тіл ретінде ағылшын тілі мен француз тілі саналады. Мемлекеттік ұйымдар мен барлық мекемелерде екі тіл қатар жүреді. Азаматтардың қалаған тілде сөйлеуіне және қалаған тілде іс-қағаздарды толтыруына құқықтары бар. Статистикалық деректер бойынша канадалықтардың 59.7% халқының ана тілі – ағылшын тілі, 23.2% тиісінше француз тілі. 67,5% халық тек қана ағылшын тілінде сөйлей алады, 13,3% тек француз тілінде сөйлей алады, және 17,7% халық екі тілде қатар сөйлейді. Квебек провинциясындағы ресми тіл ретінде француз тілі саналады. Өйткені Канададағы француз тілді азаматтардың 85% Квебекте тұрады. Одан кейінгі француз тілділердің басым бөлігі Онтариода тұрады. Квебектен басқа провинцияларда ресми тіл ретінде бекітілген арнайы тіл жоқ. Екі тіл қатар қолданылады.
Білім беру жүйесі
Канадада 6-7 жастан бастап 15-16 жасқа дейін мектептерде білім алу міндеті бар. Ол үшін мемлекеттік қаржыға осы процесті іске асыру мақтасында қыруар қаржы бөлінеді. Квебек провинциясында кейбір колледждер де мемлекет тарапынан қаржыландырылатын болғандықтан, оқу ақысы айтарлықтай қымбат емес. Канадада білімберудің бірыңғай мемлекеттік жүйесі жоқ. Әр провинция өзінің жеке білім беру жүйесін құрады. Мұнысына қарамастан, барлығы орталық үкімет тарапынан қаржыландырылады. Жыл сайынғы мемлкеттің жұмсайтын қаржыларының 20% білім беру саласына тиесілі. Жоғарғы оқу орындарындаға студенттердің оқу ақысын өтеуі үшін мемлекет тарапынан қаржылай көмек көрсетіледі. Студенттер мемлекеттен төменгі пайыздық көрсеткішпен несие ала алады. Провинцияларда да осыған ұқсас студенттерді қолдау жүйелері бар.
Канада үкіметі 2000-2010 жылдар аралығында мемлекеттік білім беру гранттарын тағайындады. Осы бағдарлама аясында 100 мың студент мемлекет тарапынан жыл сайын 3000 доллар соммасындағы шәкіртақыны алады. Шәкірақы бес жылға дейін беріледі.
Канаданың білім беру саласына жұмсайтын қаржысы жан басына шаққанда әлемдегі ең жоғарғы көрсеткішке жетеді. Халықтың білімінің жақсы болуы елдің атағы мен ол елде интеллектің бағаланатындығына дәлел бола алады.
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Дереккөздер
- Statistics Canada Population estimates quarterly (June 14, 2018). Тексерілді, 14 маусым 2018.
- Statistics Canada Population size and growth in Canada: Key results from the 2016 Census (February 8, 2017). Басты дереккөзінен мұрағатталған 10 ақпан 2017. Тексерілді, 8 ақпан 2017.
- World Economic Outlook Database, October 2018, Canada. International Monetary Fund (October 2018). Басты дереккөзінен мұрағатталған 21 ақпан 2019. Тексерілді, 21 ақпан 2019.
- 2017 Human Development Report. United Nations Development Programme (2017). Тексерілді, 14 қыркүйек 2018.
- Sassen Saskia Cities in a World Economy — 5th. — SAGE Publications, 2018. — P. 210–. — ISBN 978-1-5063-6260-1.
- Employment by Industry. Statistics Canada (8 қаңтар 2009). Басты дереккөзінен мұрағатталған 21 тамыз 2011. Тексерілді, 19 қазан 2009.
| Ортаққорда бұған қатысты медиа санаты бар: Canada |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Koordinattar 56 00 00 s e 109 00 00 b b 56 00000 s e 109 00000 b b 56 00000 109 00000 G O Ya Kanada agylsh Canada ˈkaenede tyndau fr Canada kanadɑ tyndau Soltүstik Amerika kurlygynda ornalaskan alyp memleket zher aumagy bojynsha dүnie zhүzindegi 2 en iri memleket Resejden kejin Astanasy Ottava kalasy Kanada ozinin zherinin ken bajtaktygymen gana emes sondaj ak koptegen arktikalyk arhipelagty araldarymen erekshelenedi Kanadanyn zhagalaularyn Altant Tynyk zhәne Soltүstik Muzdy muhittary shajyp zhatyr Korshi elderinin en үlkeni AҚSh odan baska Daniyamen Grenlandiya araly zhәne Franciyamen Sen Per zhәne Mikelon araldary kauymdastygy korshiles ornalaskan Kanadanyn AҚSh pen shektesetin ontүstik zhәne Alyaskadagy soltүstik batys shekarasynyn uzyndygy 8893 km kurajdy Kanada agylsh Canada fr CanadaBajrak EltanbaҰran A Mari Usque Ad Mare Tenizden tenizge dejin Әnuran O Canada tyndau akp TarihyTәuelsizdik kүni 1 shilde 1867 zhyl 11 zheltoksan 1931 zhyl 17 sәuir 1982 zhyl Britan imperiyasynan Memlekettik kurylymyResmi tilderi agylshyn tili francuz tiliElorda OttavaIri kalalary Toronto Monreal Kalgari Ottava Edmonton VankuverҮkimet tүri Federaciyalyk parlamenttik konstituciyalyk monarhiyaPatshasy III CharlzMemlekettik dini zajyrly memleketGeografiyasyZher aumagy Barlygy su beti Әlem bojynsha 2 oryn 9 984 670 km 8 92Zhurty Sarap 2019 Sanak 2016 Tygyzdygy 37 314 442 adam 38 35 151 728 adam 3 92 adam km 228 EkonomikasyZhIӨ AҚT Қorytyndy 2019 Zhan basyna shakkanda 1 930 trln 15 51 546 20 ZhIӨ nominal Қorytyndy 2019 Zhan basyna shakkanda 1 820 trln 10 48 601 15 ADI 2017 0 926 ote zhogary 12 Etnohoronim kanadalyktar kanadalykValyutasy Kanada dollary CAD kod 124 Қosymsha mәlimetterInternet үjshigi caISO kody CADHOK kody CANTelefon kody 1Uakyt beldeuleri UTC 8 00Atauynyn shygu tarihyErterekte kanada zherinde omir sүrgen aborigenderdin irokezdik әulie Laurenciya tilinde KANATA degen soz bolady Bul sozdin magynasy konys meken degen magynany bildiredi Francuz sayahatshysy Zh Karte ozinin enbeginde Kanata degen ataudy tek kana bir kalashykty atau үshin emes sol ajmaktagy adamdar mekendegen konystardy atau үshin koldanady Sol kezden bastap Kanada zheri bir ataumen ataldy 1545 zhyldan bastap europalyk kitaptar men kartalarda Kanadany Kanada dep atau bastau alady XVII gasyrdyn basynda әulie Lavrentij ozeninin bojy men Ұly Kolderdin soltүstik zhagalauyndagy zherler Kanada dep atalgan Britandyk otarshyldar kelip ol zherdi Zhogargy zhәne Tomengi Kanada etip ekige bolip alady 1841 zhyly eki Kanada kajta kosylyp Kanada provinciyasy bolyp atalady 1867 zhyly Kanada zherinde zhana memleket kurylyp bүkil eldi KANADA degen resmi ataumen atau zhajly sheshim kabyldanady Kanada degen sozben birge Dominion degen soz de kosylyp ajtyldy 1950 zhylga dejin Kanada Dominiony atauy koldanysta boldy Kejinnen Kanada үkimeti Ұlybritaniyadan ozinin sayasi tәuelsizdigin algannan son gana Kanada sozi kazirgi Kanada elinin resmi atauy bolyp kabyldandy Sol kezden bastap Kanada atauy barlyk kuzhattar men memleketaralyk kelisim sharttarda resmi tүrde koldanyluda Geografiyalyk ornalasuyTerritoriyasynyn audany 9 984 670 km Onyn ishinde kurlyktyn zheri 9 093 507 km suly zheri 891 163 km Kanadanyn territoriyasynyn basym boligi zhazyktyk bolyp keledi Kanada zherinin aumagy bojynsha sularymen koskanda әlemde ekinshi oryndy ielenedi zhәne Soltүstik Amerika materiginde en үlken el bolyp tabylady Kanada atalgan materiktin soltүstigin tүgelimen alyp zhatyr dep ajtuga bolady tek AҚSh ka tiesili Alyaskany kospasak Eldin soltүstigindegi zherlerdin kobi Arktikalyk ajmakka kiredi Ol zherlerde үnemi muz zhatady eki zhyldaj uakyt bojy temperatura nolden tomen bolyp saktalady Kanadanyn tagy bir geografiyalyk ereksheligi әlemdegi en uzyn zhagalau shekara Kanadaga tiesili Zhalpy uzyndygy 202 080 kilometrge ten zhagalaulyk shekarasy bar Kanadanyn tauly ajmaktary men zhazyk zherleri geologikalyk zhagynan sezimtal keledi Zher silkinisi men vulkandardyn atkylauy kalypty zhagdaj Miger taularynda zhәne Edziza taularynda үlken zhanartaular vulkandar ornalaskan Әkimshilik bolinisiTolyk makalasy Kanada provinciyalary men territoriyalary Kanada әkimshilik kartasy Kanada 10 provinciya men 3 territoriyadan turady Provinciyalar konstituciya bojynsha oz kuzyreti sheginde zhogargy bilikke ie egemendi әkimshilik birlikter Alberta Britandyk Kolumbiya Zhana Shotlandiya Kvebek Manitoba Nyu Bransuik Nyufaundlend zhәne Labrador Ontario Saskachevan Hanzada Eduard Araly Territoriyalar karapajym zan bojynsha zhergilikti әkimshilikterge kejbir okilettikter beretin Kanada Federaldy Parlamenti tikelej baskaratyn әkimshilik birlikter Nunavut Soltүstik Batys territoriyalary Yukon KlimatyKanadanyn zheri үlken bolgandyktan birneshe klimattyk beldeuler bar Mysaly en soltүstik ajmagy Arktikalyk beldeude ornalassa odan tomengi zherleri Subarktikalyk beldeude ornalaskan Soltүstiktegi araldarda үnemi kar men muz zhatady Ol ajmakta tundra tabuga bolady en suyk ajmaktary da osynda Al Britandyk Kolumbiya zherinde zhajmashuak zhaz 25 to 30 C zhauyndy mausymdar bolady Budan bolek soltүstikke zhakyn ornalaskan zherlerde alty aj bojy kar zhata beredi En tomengi temperatura retinde tirkelgen korsetkish 63 S Yukon HalkyҚazirgi kezdegi derekter bojynsha Kanada halkynyn sany 34 millionga zhetken Etnikalyk kuramy Negizinen halyktyn basym boligi immigranttardyn esebinen artyp otyrgan Kanadalyk halyktyn etnikalyk kuramy zhagynan agylshyndar algashky orynda 21 odan kejingi oryndarda francuzdar 15 8 shotlandtyktar 15 2 irlandiyalyktar 13 9 nemister 10 2 italiyalyktar 5 kytajlar 3 9 zhәne ukraindar 3 6 Bulardan bolek kanadalyk aborigender de bar Olardyn үles salmagy 3 6 bolady Kanadanyn zheri ulan bajtak bolganymen halyktyn ornalasu tygyzdygy bojynsha en tomengi korsetkishke ie elderdin kataryna kiredi Halyktyn ornalasu tygyzdygynyn ortasha korsetkishi 1 km ge 3 3 adamnan gana keledi Halyk kop ornalaskan ajmak retinde Ontүstik Kvebek Siti kalasynda zhәne kalasynda koptep shogyrlangan Onyn sebepterinin biri retinde bul ajmaktagy tүrlishe industriya salalarynyn damuyn ajtuga bolady Osynau ajmak Kvebek Siti Vindsor dәlizi dep atalady Ol Әulie Laurentij ozeninin bojy men Ұly Kolderdi zhagalaj ornalaskan ajmak Әrbir besinshi kanadalyk azamattyn tugan zheri Kanadadan tys ajmaktar eken Elge kelushi shet eldik konystanushylardyn arasynda aziyalyktardyn sany basym Kanadalyktardyn basym boligi Hristian dininin okilderi Sonymen birge eshkandaj dini topka zhatpajtyn adamdardyn da sany az emes Al musylmandardyn үlesi eldegi halyktyn nebary eki pajyzyn kurajdy Densaulyk saktau isi1969 zhyly Kanadada әrbir 1000 adamga shakkanda balanyn tuuy 17 6 adamnyn olimi 7 3 tiri tugan әrbir baladan olgeni 19 3 El ishinde negizinen zhүrek kan tamyr aurulary katerli isik ortalyk zhүjke zhүjesinin zakymdanuy tuberkulez menegit siyakty aurular kobirek taralgan Kanadanyn soltүstiginde klimaty suyk Halky sirek konystangan audandarda kurkulak psihikalyk aurular tuberkulez betege askazan ishek aurulary zhii kezdesedi Өndiristik zharakattanu ote zhie bolyp turady EkonomikasyKanada halkynyn әl aukaty zhagdajy zhagynan әlemdegi en aldyngy katarly elderdin biri Kanada әlemnin damygan elderinin kataryna kiredi nyn mүshesi bolyp tabylady AҚSh ka karaganda Kanadanyn ekonomikalyk kүshi azdap tomendeu Esesine koptegen Batys Europa elderinen zhogary Kanada әlemdik sauda ajnalymy zhagynan algashky ondykka kiredi Eldin basty importtajtyn tauarlary AҚSh Ұlybritaniya zhәne Zhaponiya elderine tasymaldanady 2008 zhylgy Kanadanyn importtagan tauarlarynan tүsken akshasy 442 9 mlrd Bolady onyn ishinde 280 8 mlrd AҚSh tan 11 7 mlrd Zhaponiyadan zhәne 11 3 mlrd Қarzhy Ұlybritaniyadan tүsken 2009 zhylgy kazan ajyndagy derekterge saj eldegi ortasha zhumyssyzdyk korsetkishi 8 6 bolgan 2008 zhyly Kanadanyn memlekettik karyzy Үlken zhetilik elderinin arasyndagy en tomen korsetkishti korsetken Kanadanyn ekonomikalyk sektoryn үlken zhetistikke zhetkizip otyrgan tau ken ondirisi munaj gaz salasy auylsharuashyk salasy zhәne kyzmet korsetu salalary bolyp sanalady Zhumysshylardyn boligi osy kyzmet korsetu salasynda zhumyspen kamtylgan Bidaj men astyk tukymdas dakyldardy үnemi shet elderge satyp otyrady Eldin soltүstik ajmaktarynda aualsharuashylygy klimattyk zhagdajlarga bajlanysty damymagan Myrysh pen uran sondaj ak altyn nikel syndy bagaly metalldar Kanadada koptep ondiriledi Almaz ondiruden әlemde ekinshi oryn alady men Kvebek provinciyalarynda avtokolik zhasau men әue zhәne garyshtyk tehnikalar industriyasy damygan Kanadanyn tol valyutasy kanada dollary CAD 5 10 20 50 zhәne 100 dollarlyk kupyuralar bar Monetalary 1 5 10 25 centtik zhәne 1 2 dollarlyk bolyp shygarylady Toronto karzhy okrugi Soltүstik Amerikadagy ekinshi iri karzhy ortalygy zhumyspen kamtu bojynsha zhaһandyk zhagynan zhetinshi oryn zhәne Kanadanyn karzhy industriyasynyn zhүregi Kanada zhan basyna shakkandagy tabysy zhogary әlemdegi en baj elderdin biri bolyp tabylady zhәne Ekonomikalyk yntymaktastyk pen damu ujymynyn EYDҰ zhәne ge mүshe Өtken gasyrda ondeu tau ken onerkәsibi men kyzmet korsetu salalarynyn osui eldi negizinen auyl sharuashylygynan onerkәsiptik zhәne kalalykka ajnaldyrdy Baska damygan elderdegi siyakty Kanada ekonomikasynda kyzmet korsetetin sektor basym zhumys istep turgan kanadalyktardyn shamamen tortten үsh boligi zhumys istejdi 2010 zhyly Kanadada 39 y kyzmet korsetu salasynda 10 y onerkәsip ondirisinde zhәne 1 y auyl sharuashylygynda zhumys istedi Kanada turgyndarynyn zhalpy sanynan 1960 zhylgy Kanadanyn statistikalyk zhylnamasynda 1940 zhyly Kanada auyl sharuashylygyndagy bir zhumysshynyn ozine zhәne baska togyz adamga ortasha eseppen azyk tүlik bergeni al 1960 zhyly ozi men zhiyrma eki adamga zhetkilikti tamak ondirgeni atap korsetilgen 2010 zhyly bir kanadalyk auylsharuashylyk kyzmetkeri ozin koskanda 100 adamdy tamaktandyrdy Kanada ozinin shikizat sektorynyn manyzdylygyna bajlanysty damygan elder arasynda erekshe bolyp tabylady onda agash kesu zhәne munaj onerkәsibi manyzdy salalar bolyp tabylady Kanadada aralas ekonomika bar Heritage Foundation indeksi bojynsha onyn ekonomikalyk erkindigi AҚSh ka karaganda tomen birak Batys Europa elderinin kopshiligine karaganda zhogary Ekinshi dүniezhүzilik sogystan kejin AҚSh pen ekonomikalyk integraciya ajtarlyktaj osti Bul zhaһandanu dәuirinde mәdeni zhәne ekonomikalyk avtonomiya turaly alandajtyn kanadalyk ultshyldardyn nazaryn audardy al amerikandyk tauarlar men amerikandyk media onimder barlyk zherde taraldy 1965 zhylgy avtomobil sauda kelisimi avtomobildermen zhәne onymen bajlanysty tauarlarmen sauda zhasau үshin shekara ashty 1970 zhyldary energetikalyk ozin ozi kamtamasyz etu zhәne ondiristik sektorlardagy sheteldik kapital turaly alandaushylyk premer ministr liberaldy үkimetin Ұlttyk energetikalyk bagdarlamany kabyldauga zhәne sheteldik investiciyalardy bakylau agenttigin kuruga mәzhbүr etti 1980 zhyly premer ministr Ұlttyk energetikalyk bagdarlamany toktatyp sheteldik investiciyalardy yntalandyru үshin sheteldik investiciyalardy bakylaushy agenttiktin atauyn Investment Canada dep ozgertti 1988 zhylgy Kanada men AҚSh erkin sauda kelisimi eki el arasyndagy tarifterdi alyp tastady al Soltүstik Amerika erkin sauda kelisimi NAFTA erkin sauda ajmagyn 1990 zhyldary Meksikaga dejin kenejtti 1990 zhyldardyn ortasynda bastagan liberaldy үkimet byudzhettin zhyl sajyngy proficitin bolip memlekettik karyzdy turakty tүrde tolej bastady AҚSh Kanada zhәne Meksika okilderi 1992 zhyly Soltүstik Amerikanyn erkin sauda turaly kelisimine NAFTA kol kojdy Kanada әlemdegi en iri auylsharuashylyk onimderin zhetkizushilerdin biri bolyp tabylady Dүniezhүzilik Banktin derekteri bojynsha 2012 zhyly el bidaj eksporty bojynsha әlemde tortinshi orynga ie boldy 16 3 mln tonna kuny 5 7 mlrd dollar Kanada preriyalary bidaj raps zhәne baska dәndi dakyldardyn iri ondirushilerinin kataryna kiredi zhәne bul saladagy eksporttyk sayasatty Kanada astyk komissiyasy anyktajdy Kanada myrysh pen urannyn en iri ondirushisi sonymen katar altyn nikel alyuminij zhәne korgasyn siyakty baska da tabigi resurstardyn kozi bolyp tabylady Tabigi zhagdaj auyl sharuashylygyna kedergi keltiretin soltүstik Kanadadagy koptegen kalalar zhakyn mandagy shahtalardan nemese agash kozderinen turady Өndeu onerkәsibi Kanadada da damygan onyn salalary Ontarionyn ontүstiginde amerikandyk zhәne zhapondyk zauyttar usynatyn avtomobil onerkәsibi zhәne Kvebekte ulttyk aerogarysh onerkәsibi shogyrlangan Kanada әlemdegi en kop sauda zhasajtyn on eldin kataryna kiredi Negizgi sauda seriktesi AҚSh AҚSh tan kejin Қytaj Meksika Germaniya zhәne Zhaponiya 2014 zhyly Kanada 523 4 mlrd dollardan astam somaga tauarlar importtady onyn ishinde AҚSh tan 349 8 mlrd dollarga Қytajdan 35 5 mlrd dollarga Meksikadan 17 2 mlrd dollarga Germaniyadan 13 1 mlrd dollarga zhәne Zhaponiyadan 9 2 mlrd dollarga 2014 zhyly eldin sauda proficiti 5 2 mlrd dollardy 2013 zhyly tapshylygy 7 2 mlrd dollardy kurady Kanada energiyany taza eksporttaushylar bolyp tabylatyn sanauly damygan elderdin biri 2013 zhyly Kanada shetelge 79 3 milliard dollarlyk munaj satty nebary 26 2 milliard dollar satyp aldy Kanadanyn Atlant zhagalauynda tenizde tabigi gazdyn үlken kory bar al Alberta provinciyasynda munaj men gazdyn үlken korlary bar Atabaska ajmagyndagy shajyrly kumdardyn үlken kory Kanadany әlemdegi en iri munaj eli retinde Saud Arabiyasynan kejingi ekinshi orynga shygarady 2015 zhylgy kantardagy zhagdaj bojynsha Kanadadagy ulttyk zhumyssyzdyk dengeji 6 6 kurady Provinciyalyk zhumyssyzdyk dengeji Alberta men Saskachevanda 4 5 dan tomen Nyufaundlend zhәne Labradorda 11 4 ga dejin Kanadanyn memlekettik karyzy zhinaktalgan tapshylyk 2013 14 karzhy zhylynda 611 9 milliard kanadalyk dollardy 2012 13 karzhy zhylynda 609 4 milliardty kurady 2013 14 karzhy zhylyndagy byudzhet tapshylygy 5 2 milliard dollardy 2012 13 karzhy zhylynda 18 4 milliard dollardy kurady Kanada zhәne dinamikter zhүjeleri men komponentterin shygaratyn әlemdegi zhetekshi ondirushilerdin biri TilderiKanadada memlekettik til retinde agylshyn tili men francuz tili sanalady Memlekettik ujymdar men barlyk mekemelerde eki til katar zhүredi Azamattardyn kalagan tilde sojleuine zhәne kalagan tilde is kagazdardy toltyruyna kukyktary bar Statistikalyk derekter bojynsha kanadalyktardyn 59 7 halkynyn ana tili agylshyn tili 23 2 tiisinshe francuz tili 67 5 halyk tek kana agylshyn tilinde sojlej alady 13 3 tek francuz tilinde sojlej alady zhәne 17 7 halyk eki tilde katar sojlejdi Kvebek provinciyasyndagy resmi til retinde francuz tili sanalady Өjtkeni Kanadadagy francuz tildi azamattardyn 85 Kvebekte turady Odan kejingi francuz tildilerdin basym boligi Ontarioda turady Kvebekten baska provinciyalarda resmi til retinde bekitilgen arnajy til zhok Eki til katar koldanylady Bilim beru zhүjesiKanadada 6 7 zhastan bastap 15 16 zhaska dejin mektepterde bilim alu mindeti bar Ol үshin memlekettik karzhyga osy procesti iske asyru maktasynda kyruar karzhy bolinedi Kvebek provinciyasynda kejbir kolledzhder de memleket tarapynan karzhylandyrylatyn bolgandyktan oku akysy ajtarlyktaj kymbat emes Kanadada bilimberudin biryngaj memlekettik zhүjesi zhok Әr provinciya ozinin zheke bilim beru zhүjesin kurady Munysyna karamastan barlygy ortalyk үkimet tarapynan karzhylandyrylady Zhyl sajyngy memlkettin zhumsajtyn karzhylarynyn 20 bilim beru salasyna tiesili Zhogargy oku oryndaryndaga studentterdin oku akysyn oteui үshin memleket tarapynan karzhylaj komek korsetiledi Studentter memleketten tomengi pajyzdyk korsetkishpen nesie ala alady Provinciyalarda da osygan uksas studentterdi koldau zhүjeleri bar Kanada үkimeti 2000 2010 zhyldar aralygynda memlekettik bilim beru granttaryn tagajyndady Osy bagdarlama ayasynda 100 myn student memleket tarapynan zhyl sajyn 3000 dollar sommasyndagy shәkirtakyny alady Shәkiraky bes zhylga dejin beriledi Kanadanyn bilim beru salasyna zhumsajtyn karzhysy zhan basyna shakkanda әlemdegi en zhogargy korsetkishke zhetedi Halyktyn biliminin zhaksy boluy eldin atagy men ol elde intellektin bagalanatyndygyna dәlel bola alady Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet DerekkozderStatistics Canada Population estimates quarterly June 14 2018 Tekserildi 14 mausym 2018 Statistics Canada Population size and growth in Canada Key results from the 2016 Census February 8 2017 Basty derekkozinen muragattalgan 10 akpan 2017 Tekserildi 8 akpan 2017 World Economic Outlook Database October 2018 Canada International Monetary Fund October 2018 Basty derekkozinen muragattalgan 21 akpan 2019 Tekserildi 21 akpan 2019 2017 Human Development Report United Nations Development Programme 2017 Tekserildi 14 kyrkүjek 2018 Sassen Saskia Cities in a World Economy 5th SAGE Publications 2018 P 210 ISBN 978 1 5063 6260 1 Employment by Industry Statistics Canada 8 kantar 2009 Basty derekkozinen muragattalgan 21 tamyz 2011 Tekserildi 19 kazan 2009 Ortakkorda bugan katysty media sanaty bar Canada