Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Мексика (ис. México [ˈmexiko]), ресми — Мексикалық Біріккен Штаттары (ис. Estados Unidos Mexicanos) — Солтүстік Американың оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан мемлекет. Солтүстігінде Америка Құрама Штаттарымен, Оңтүстік-шығысында Гватемала және Белизбен шектеседі. Батысы мен оңтүстігі Тынық мұхитының, шығысы Атлант мұхитының жағалауларын алып жатыр.
- Жер аумағы 1958,2 мың шаршы километр.
- Халқы 130 698 727 адам.
- Ұлттық құрамы метистер (испандар мен үндістердің некесінен тарағандар) (78%), үндістер (15%) және еуропалықтардан (7%) тұрады.
- Астанасы — Мехико қаласы
- Ресми тілі — испан тілі.
- Халқының басым бөлігі — христиан-католиктер.
- Мексика — федеративтік республика. 1917 жылы 5 ақпанда қабылданған Конституциясы бойынша мемлекет басшысы — президент. Президентті халық 6 жыл мерзімге сайлайды. Жоғары заң шығарушы органы: Сенат (6 жыл мерзімге сайланады) пен Депутаттар палатасынан (3 жыл мерзімге сайланады) құралатын ұлттық конгресс. Жоғары атқарушы органы — Министр Кабинеті ұлттық мейрамы — Тәуелсіздік күні — 16 қыркүйек (1810). Әкімшілік жағынан 31 штат пен федералдық астаналық округке бөлінеді. Біріккен Ұлттар Ұйымына (1945), Америка мемлекеттері ұйымына (АМҰ) (1948) мүше. Валютасы - .
| Мексикалық Біріккен Штаттары ис. Estados Unidos Mexicanos | |||||
| |||||
| Әнұран: (тыңдау ) | |||||
 | |||||
| Тарихы | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Тәуелсіздік күні | 16 қыркүйек 1810 жыл (Испаниядан) | ||||
| Мемлекеттік құрылымы | |||||
| Ресми тілі | испан тілі (де-факто), Мексиканың байырғы халқының 68 тілі (де-юре) | ||||
| Елорда | Мехико | ||||
| Ірі қалалары | Мехико, Экатепек-де-Морелос, , , | ||||
| Үкімет түрі | президенттік республика | ||||
| Географиясы | |||||
| Жер аумағы • Барлығы • % су беті | Әлем бойынша 13-ші орын 1 972 550 км² 2,5 | ||||
| Жұрты • Сарап (2019) • Тығыздығы | 126 577 691 адам (10-шы) 61 адам/км² (142-ші) | ||||
| Экономикасы | |||||
| ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды (2018) • Жан басына шаққанда | 2,575 трлн. $ (11-ші) 20,645 $ (64-ші) | ||||
| ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2018) • Жан басына шаққанда | 1,199 трлн. $ (16-шы) 9,614 $ (69-шы) | ||||
| АДИ (2017) | ▲ 0,774 (жоғары) (74-ші) | ||||
| Валютасы | (MXN, код 103) | ||||
| Қосымша мәліметтер | |||||
| Интернет үйшігі | |||||
| ISO коды | MX | ||||
| ХОК коды | MEX | ||||
| Телефон коды | +52 | ||||
| Уақыт белдеулері | -6…-8 | ||||
Тарихы
Мексика жерін адамдар тас дәуірінен мекендей бастаған. Шамамен б.з.б. 3-мыңжылдықтың ортасынан бастап Орталық және Оңтүстік Мексикадағы тайпалар отырықшылыққа көшті, егіншілік, қол өнері, өнер, дін дамыды.
Б.з. бастапқы кезеңінде Орталық Американың солтүстік-батыс бөлігіне майя тайпалары қоныстанды (қара Майя мемлекеті).
15 ғасырда бүкіл орталық Мексиканы өздеріне бағындырған ацтектер қаласының (қазіргі Мехико) негізін қалады.
1519 жылы Э.Кортес бастаған испан отаршылары Мексикаға ішкерілей еніп, басқыншылық соғыс жүргізе бастады. басшылық еткен үндістер басқыншыларға қарсы табанды қарсылық көрсетті, бірақ 1521 жылы испандар Теночтитланды басып алды. 16 ғасырдың соңына қарай испандар Мексика жерін негізінен бағындырып болды. Байырғы халықтар жерлерінен айырылып, ауыр қанауға, аштыққа ұшырады. 25 миллионға жуық үндістердің 1605 жылы 1 миллионнан астамы ғана қалды.
1624, 1692 жылы Мехикода, 1660 жылы Оахакиде, 1761 жылы Юкатанда, 1767 жылы үндістердің испан үстемдігіне қарсы ірі көтерілістері болды. Мексиканы отарлау барысында түрлі этникалық топтардың (еуропалықтар, үндістер, Африкадан әкелінген құл-негрлер) араласуы нәтижесінде 17 — 18 ғасырларда халықтың ортақ тілі мен діні қалыптасты. Отаршыларға қарсы жиі-жиі азаттық қозғалысы болып тұрды. 1810 жылы 16 қаңтарда діни қызметкер М.Идальго мен оның ізбасары Х.М. Морелос бастаған халық көтерілісі болды. Бірақ көтерілісшілер жеңіліске ұшырап, басшылары өлтірілді.
Көтерілістің нәтижесінде А.Итурбиде басқарған ұлт-азаттық күштер 1821 жылы 28 қыркүйекте Мехиконы азат етіп, Мексиканың тәуелсіздігі жарияланды. Бірақ елде азамат соғысы басталды. 1824 жылы қазан айында конгресс конституция қабылдап, Мексиканы республика деп жариялады. 1833 жылы өкімет басына келген А.Санта-Ана конституцияға тыйым салып, елде диктатура орнатты.
19 ғасырдың 20-жылдарынан бастап Америка Құрама Штаттары Техасты отарлауға кірісті. 1846 жылы Америка Құрама Штаттары Мексикаға қарсы соғыс жариялады. Мексика жеңіліске ұшырап, өз жерінің жартысынан көбінен айырылып қалды.
1855 жылы Санта-Ана диктатурасы құлап, либералдық үкімет билікке келді. 1857 жылы жаңа конституция қабылданды.
19 ғасырдың соңы мен 20 ғасырдың бас кезінде ел экономикасы дамыған елдерден көп артта қалды. Экономиканы негізінен шетел капиталы биледі. 1910 — 17 жылы төңкеріс нәтижесінде елде демократиялық өзгерістер болды. 2-дүниежүзілік соғыс барысында Мексика үкіметі бейтарап саясат ұстанатындығын мәлімдеді. Бірақ фашистік қауіптің күшеюіне байланысты, 1942 жылы мамырда антигитлерлік коалицияның құрамына енді. Соғыстан кейінгі кезеңде Мексикада экономиканы дамыту мен демократиялық бостандықтар, әлеуметтік құқықтарды кеңейту жолында бірқатар прогресшіл шаралар жүзеге асырылды.
Географиясы мен климаты
Солтүстік Америкада құрлығының оңтүстігінде орналасқан Мексика, мемлекеттерінің ішінде ең үлкен аумақты алатын ел. жартыаралы Мексика жерлерінің 12 %-ын құрайды. Мексика Юкатан жартыаралымен бірге қылтасының шығыс жағында орналасқан. Солтүстік жағында АҚШ-пен шекараласады. Шекара ұзандағы 3141 км. Оңтүстік жағында Гватемала (871 км) мен Белиз (251 км) орналасқан.
Аумағы бойынша Мексика бүкіл елдердің арасында 13-ші орын алады. Мексиканың жалпы аумағы 1 972 550 км², оның ішіне Тынық мұхитында, Мексика шығанағында және Кариб теңізінде орналасқан аралдар (ең ірі Гваделупа аралы) және архипелагы кіреді. Жалпы аралдардың ауданы 6 мың км²-ге тең.
Мексика шығанағы (Gulf of Mexіco; Golfo de Méxіco)
Солтүстік Американың оңтүстік-шығыс (Атлант мұхиты) жағалауындағы Флорида және Юкатан түбектері мен Куба аралының аралығындағы шағын теңіз. Ауданы 1555 мың километр квадрат, суының көл. 2332 мың километр куб. Миссисипи, Рио-Гранде тағы басқа өзендері құяды. Шығыста Флорида бұғазы арқылы Атлант мұхитымен, оңтүстігінде Юкатан бұғазы арқылы Кариб теңізімен жалғасады. Тереңдігі 3822 метр. Солтүстік-батыс бөлігінде мұнайы мол кен орындары кездеседі. Климаты оңтүстігінде тропиктік, солтүстігінде субтропиктік. Су айдынынан булану мөлшері (1000 — 1750 миллиметр), бұл жауын-шашын мөлшерінен артық (1000 — 1200 миллиметр). Жаз бен күзде дауыл жиі соғады. Су бетінің орташа температурасы жазда 29°С, тайыз бөлігінде 30 — 31°С; қыста 18 — 20°С. Беткі қабатының тұздығы 36,0 — 36,9‰. 2000 метр тереңдіктен астам жерлерінде суының температурасы (4,3°С) мен тұздығы (34,98‰) тұрақты. Кариб теңізіне қарай ағатын Юкатан ағысының жылдамдығы 50 — 200 сантиметр/секунд. Мексика шығанағынан ағып шығып Гольфстрим ағысының бастамасы болатын Флорида ағысының жылдамдығы 300 сантиметр/секундқа жетеді. Тәулігіне бір, кейде екі рет толысып отырады. Планктон Балық және теңіз жәндіктері, шаян, тасбақа ауланады. Негізгі порттары: Жаңа Орлеан (Америка Құрама Штаттары), Хьюстон (Америка Құрама Штаттары), Веракрус (Мексика), Гавана (Куба).
Әкімшілік бөлінуі
Мексика 31 штатқа (ис. estados) және 1 федералдық аймаққа (ис. Distrito Federal) бөлінген. Штаттар муниципалитеттерден (ис. municipios) құралады. Әр штатта өзінің қабылдаған заңдары, заң жүйесі, басшалағы бар.
| Мексиканың әкіімшілік бөлінуі | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Табиғаты
Мексиканың көпшілік бөлігін Мексика таулы қыраты алып жатыр. Солтүстік-батысында таулы Калифорния түбегі, оңтүстігінде — және тау тізбектері, оңтүстік-шығысында ойпатты Юкатан түбегі орналасқан. Мексиканың ең биік жері — вулкан шоқысы (5700 метр). Жер қойнауынан түсті металдар (мыс, қорғасын, мырыш, күміс, сынап, сурьма, қалайы, вольфрам, алтын, тағы басқа) мен мұнай, газ, тас көмір, темір, уран өндіріледі. Мексиканың көпшілік бөлігінде тропиктік, солтүстігінде субтропиктік климат белгілері басым. Қаңтардағы орташа температурасы 10 — 20°С-қа дейін жетеді. Шілдедегі орташа температура 15— 30°С. Жауын-шашынның жылдық мөлшері солтүстігінде 100 миллиметр батыс пен оңтүстігінде 3000 миллиметрге дейін жетеді. Негізгі ірі өзені — Рио-Браво-дель-Норте, ең үлкен көлі — . Өсімдіктердің 12 мыңға жуық түрлері кездеседі. Шөл және шөлейттік, оңтүстік мен оңтүстік-шығысында тропиктік, солтүстігінде аралас ормандар өседі. Жануарлар дүниесінен аю, қасқыр (койот), жанат, қызыл сілеусін, құмырсқа жегіш, тапир мен ягуар кездеседі. Негізгі ұлттық қорықтары: , , .
Экономикасы
Мексика — Латын Америкасындағы экономикасы дамыған елдердің бірі. Өнеркәсібінің маңызды салалары мұнай өңдеу, мұнай химиясы мен түсті металлургия. Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіретін кәсіпорындар да жақсы дамыған. Мексика мырыш, қорғасын, күкірт, сынап өндіру жөнінен дүниежүзінде алдыңғы ондыққа енеді. Басты ауыл шаруашылық дақылдары жүгері, бидай, күріш, мақта, қант құрағы, кофе, агава, көкөніс, цитрус жемістері, тағы басқа сиыр, қой өсіру дамыған. Экспортының негізін мұнай мен мұнай өнімдері, шикізаттар, түсті металдар, күміс, электр, Ауыл шаруашылық тауарлары, мақта, кофе және балық құрайды. Сырттан машиналар мен құрал-жабдықтар, темір, химия өнеркәсібінің өнімдерін, телебайланыс аспаптарын, электроника сатып алады. өлттық жалпы өнімнің жан басына шаққандағы мөлшері 8120 Америка Құрама Штаттары долларына (1997) тең. Негізгі сауда серіктестері — Америка Құрама Штаттары, Канада, Жапония, Франция мен Бразилия.
Мексикалықтар
— Мексиканың негізгі халқы. Жалпы саны 91 миллион, оның 78 миллиондайы Мексикада, 12 миллионы Америка Құрама Штаттарында, 25 мыңы Канадада, шағын бөлігі Латын Америкасы мен Испанияда тұрады. Негізінен — метистер. Мексика ұлты еуропалықтар (испандар), үндістер (ацтектер, майялар, отомилер, миштектер, сапотектер, тағы басқа) мен Африкадан әкелінген негр құлдардың араласуынан пайда болған. 19 ғасырда Мексика мемлекетінің тәуелсіздік алуы негізінде қалыптасқан. Испан тілінде сөйлейді. Діні — католик. Негізгі кәсіптері — жүгері, бұршақ, күріш, бидай, мақта, қант қамысы, кофе өсіру, мал ш. (сиыр, қой, шошқа). Мексикалықтардың көпшілігі өндірісте жұмыс істейді. Бір-біріне алшақ орналасқан ауылдар (альдеа) мен хуторларда (ранчерия) қауымдастықтың орталығы (пуэбло) тұрады. Орталыққа шіркеу, тоғай, құдық, фонтан, ауылдық басқару үйі, мектеп орналасқан алаң енеді. Үйлері саз балшықтан, шикі кірпіштерден, тастан, ағаштан салынады. Дәстүрлі тұрғын үйлері көбінесе бір бөлмелі, терезесіз келеді. Әшекейленіп безендірілген ішкі ауласы кең болады. Дәстүрлі киімдері испан мен үндіс халықтарының киім үлгілеріне ұқсас. Аяқтарына үндіс халқы киетін ашық сандал, ер адамдар мақта матадан тігілген жейде, шалбар киеді. Иықтарына ою-өрнекті жамылғы (серапе) жамылады. Бас киімдері — сомбреро. Әйел киімдері: мақта матадан тігілген қысқа кеудеше және тар, кейде белінен жиырылып, кең тігілген ұзын юбка. Бастарына шәлі (ребосо) тартады, оны күн ыстықта бетіне жауып жүреді. Тағамдарына ас бұршақ пен жүгеріні көп қолданады. Малды аудандарда сүт тағамдары басым. Мексикалықтарда ән мен би өнері жақсы дамыған. Атақты корридос-лирикадық және саяси мазмұнды өлеңдер, халықтық шекті аспаптар оркестрі — кең тараған. Мекcика соғысы, америка-мексика соғысы (1846 — 1848), Америка Құрама Штаттары мен Мексика арасында Техас және Калифорния штаттары үшін болған. Соғысты ресми түрде Америка Құрама Штаттары жариялады. Соғыс барысында Мексика халқы басқыншыларға қарсы ерлікпен қарсылық көрсетті. Бірақ Мексика жеңіліске ұшырап, өз жерінің жартысынан көбінен (Рио-Гранде өз-нен солтүстікке қарай жатқан жерлер) айырылуға мәжбүр болды.
Мексика таулы қыраты
Солтүстік Американың оңтүстігіндегі Мексика жерінің көпшілік бөлігін алып жатқан таулы өңір. Солтүстігінде біртіндеп Колорадо үстірті мен өлы жазыққа ұласады. Ауданы 1,2 миллион километр квадрат. Көпшілік бөлігінің биіктігі 1000 — 2000 метр. Мекика таулы қыратының шығысында Шығыс Сьерра-Мадре (4054 метр), батысында Батыс Сьерра-Мадре (3150 метр), оңтүстігінде көлденең Жанартаулық Сьерра жоталарымен қоршалған. Сөнбеген жанартаулар — Орисаба (5700 метр — Мекика тауының және Мексиканың ең биік жері), Колима, Попокатепетль. Мекика таулы қыраты негізінен әктас, құмтас, мергель және лавалық тұнбалардан құралған. Күміс, қорғасын, сүрме, мырыш, сынап, темір және марганец кентастары, алтын, мыс, тағы басқа пайдалы қазбалар өндіріледі. Климаты негізінен тропиктік, континентті. Жылдық орташа температурасы қаңтарда 1400 метр биіктікке дейін 9 — 140С, негізінен қыста солтүстігінен солтүстік суық ағыстың өтуіне байланысты мұнда температура – 200С-қа төмендейді, ал шілдеде 15 — 200С. Жылдық жауын-шашын мөлшері солтүстігінде 200 — 400 миллиметр, сыртқы таулы аудандарында 2000 — 3000 миллиметр. Құрғақ климатты солтүстік бөлігінде өзен торы жоқтың қасы (тек Рио-Гранденің оң саласы Кончос өтеді). Оңтүстігінде өзендер біршама жиі, суы мол (Лерма, Бальсас); мұнда тектоникалық көлдер (Чапала, Куицео, тағы басқа) кездеседі. Өсімдік дүниесі негізінен суккулентті; кактустың 500, агаваның 140 түрі өседі. Тауларда қарағайлы ормандар мен субальпілік шалғындар бар. Жануарлардан бұғы, кемірушілерден тиін, егеуқұйрық, жыртқыштардан сілеусін, пума, қасқыр, түлкі; құстардың, қосмекенділердің және бауырымен жорғалаушылардың көптеген түрлері мекендейді.
Мехико қаласы
Мехико қаласы — әлемдегі ең ірі және көне қалалардың бірі. Ол Мексика орталығындағы Мехико алқабында орналасқан. Қала, тарихи ескерткіштермен, тамаша мәдени туындыларымен және жыл бойы өзгнрмейтін климатымен мақтана алалады. 1500 жылға дейін Мехико ацтектердің астанасы болған. Кейін ол испан басқыншылардың қармағына өтті.
Мәдениеті
Мексика мәдениеті әлемдегі таңғаларлық тамаша мәдениет үлгісіне жатады. Ұлттық аңыз-әнгімелерден сусындаған дәстүр, әртесттік міне-құлық пен испан мәдениетінің ықпалы қосыла келіп, біргей мәдени мұраларды өмірге әкелді. Ата-баба мұрасын ерекше мұра ететін мексикалықтар ұлттық салт-дәстүрді сақтап қалуға айырықша көңіл бөледі. Қазіргі мексика музыка өнерінен ежелгі ацтектердің драмасы мен би үлгілерін тауып алу қиын емес. Сондай-ақ Майя дәстүрі де - Мексика үшін қастерлі аманат.
Мексика асханасы
Дәстүрлі Мексика мәзірі өткір иісті ыстық тағамдардың батыл қоспасын ұсынады. Олар тағамға барлық асқа дәмдеуіштердің түр-түрін қосады, және тағамды көрер көзге тартымды етіп безендіреді. Мексикада тағам мәзірі өте көп. Олардың дайын тағамдары дәрумендерге, протеин мен миниралдарға бай. Испан әскерлері Мексиканы жаулап алған кезде жергілікті халықтың негізгі азығы - жүгері мен бұрыш қосылған тағам екенін байқаған.
Дереккөздер
- Indicadores demográficos de México de 1950 a 2050 (Spanish). Consejo Nacional de Población. Тексерілді, 3 сәуір 2019.
- Mexico. International Monetary Fund. Тексерілді, 12 мамыр 2017.
- Human Development Report 2018 – "Human Development Indices and Indicators" 23. United Nations Development Programme. Тексерілді, 14 қыркүйек 2018.
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл, ISBN 5-89800-123-9, II том
- World Gazetteer
- City Population - Statistics & Maps of the Major Cities, Agglomerations & Administrative Divisions for all Countries of the World
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Koordinattar 22 23 00 s e 102 02 00 b b 22 38333 s e 102 03333 b b 22 38333 102 03333 G O Ya Meksika is Mexico ˈmexiko resmi Meksikalyk Birikken Shtattary is Estados Unidos Mexicanos Soltүstik Amerikanyn ontүstik batys boliginde ornalaskan memleket Soltүstiginde Amerika Қurama Shtattarymen Ontүstik shygysynda Gvatemala zhәne Belizben shektesedi Batysy men ontүstigi Tynyk muhitynyn shygysy Atlant muhitynyn zhagalaularyn alyp zhatyr Zher aumagy 1958 2 myn sharshy kilometr Halky 130 698 727 adam Ұlttyk kuramy metister ispandar men үndisterdin nekesinen taragandar 78 үndister 15 zhәne europalyktardan 7 turady Astanasy Mehiko kalasy Resmi tili ispan tili Halkynyn basym boligi hristian katolikter Meksika federativtik respublika 1917 zhyly 5 akpanda kabyldangan Konstituciyasy bojynsha memleket basshysy prezident Prezidentti halyk 6 zhyl merzimge sajlajdy Zhogary zan shygarushy organy Senat 6 zhyl merzimge sajlanady pen Deputattar palatasynan 3 zhyl merzimge sajlanady kuralatyn ulttyk kongress Zhogary atkarushy organy Ministr Kabineti ulttyk mejramy Tәuelsizdik kүni 16 kyrkүjek 1810 Әkimshilik zhagynan 31 shtat pen federaldyk astanalyk okrugke bolinedi Birikken Ұlttar Ұjymyna 1945 Amerika memleketteri ujymyna AMҰ 1948 mүshe Valyutasy Meksikalyk Birikken Shtattary is Estados Unidos MexicanosӘnuran tyndau akp TarihyTәuelsizdik kүni 16 kyrkүjek 1810 zhyl Ispaniyadan Memlekettik kurylymyResmi tili ispan tili de fakto Meksikanyn bajyrgy halkynyn 68 tili de yure Elorda MehikoIri kalalary Mehiko Ekatepek de Morelos Үkimet tүri prezidenttik respublikaGeografiyasyZher aumagy Barlygy su beti Әlem bojynsha 13 shi oryn 1 972 550 km 2 5Zhurty Sarap 2019 Tygyzdygy 126 577 691 adam 10 shy 61 adam km 142 shi EkonomikasyZhIӨ AҚT Қorytyndy 2018 Zhan basyna shakkanda 2 575 trln 11 shi 20 645 64 shi ZhIӨ nominal Қorytyndy 2018 Zhan basyna shakkanda 1 199 trln 16 shy 9 614 69 shy ADI 2017 0 774 zhogary 74 shi Valyutasy MXN kod 103 Қosymsha mәlimetterInternet үjshigiISO kody MXHOK kody MEXTelefon kody 52Uakyt beldeuleri 6 8TarihyMeksika zherin adamdar tas dәuirinen mekendej bastagan Shamamen b z b 3 mynzhyldyktyn ortasynan bastap Ortalyk zhәne Ontүstik Meksikadagy tajpalar otyrykshylykka koshti eginshilik kol oneri oner din damydy B z bastapky kezeninde Ortalyk Amerikanyn soltүstik batys boligine majya tajpalary konystandy kara Majya memleketi 15 gasyrda bүkil ortalyk Meksikany ozderine bagyndyrgan actekter kalasynyn kazirgi Mehiko negizin kalady 1519 zhyly E Kortes bastagan ispan otarshylary Meksikaga ishkerilej enip baskynshylyk sogys zhүrgize bastady basshylyk etken үndister baskynshylarga karsy tabandy karsylyk korsetti birak 1521 zhyly ispandar Tenochtitlandy basyp aldy 16 gasyrdyn sonyna karaj ispandar Meksika zherin negizinen bagyndyryp boldy Bajyrgy halyktar zherlerinen ajyrylyp auyr kanauga ashtykka ushyrady 25 millionga zhuyk үndisterdin 1605 zhyly 1 millionnan astamy gana kaldy 1624 1692 zhyly Mehikoda 1660 zhyly Oahakide 1761 zhyly Yukatanda 1767 zhyly үndisterdin ispan үstemdigine karsy iri koterilisteri boldy Meksikany otarlau barysynda tүrli etnikalyk toptardyn europalyktar үndister Afrikadan әkelingen kul negrler aralasuy nәtizhesinde 17 18 gasyrlarda halyktyn ortak tili men dini kalyptasty Otarshylarga karsy zhii zhii azattyk kozgalysy bolyp turdy 1810 zhyly 16 kantarda dini kyzmetker M Idalgo men onyn izbasary H M Morelos bastagan halyk koterilisi boldy Birak koterilisshiler zheniliske ushyrap basshylary oltirildi Koterilistin nәtizhesinde A Iturbide baskargan ult azattyk kүshter 1821 zhyly 28 kyrkүjekte Mehikony azat etip Meksikanyn tәuelsizdigi zhariyalandy Birak elde azamat sogysy bastaldy 1824 zhyly kazan ajynda kongress konstituciya kabyldap Meksikany respublika dep zhariyalady 1833 zhyly okimet basyna kelgen A Santa Ana konstituciyaga tyjym salyp elde diktatura ornatty 19 gasyrdyn 20 zhyldarynan bastap Amerika Қurama Shtattary Tehasty otarlauga kiristi 1846 zhyly Amerika Қurama Shtattary Meksikaga karsy sogys zhariyalady Meksika zheniliske ushyrap oz zherinin zhartysynan kobinen ajyrylyp kaldy 1855 zhyly Santa Ana diktaturasy kulap liberaldyk үkimet bilikke keldi 1857 zhyly zhana konstituciya kabyldandy 19 gasyrdyn sony men 20 gasyrdyn bas kezinde el ekonomikasy damygan elderden kop artta kaldy Ekonomikany negizinen shetel kapitaly biledi 1910 17 zhyly tonkeris nәtizhesinde elde demokratiyalyk ozgerister boldy 2 dүniezhүzilik sogys barysynda Meksika үkimeti bejtarap sayasat ustanatyndygyn mәlimdedi Birak fashistik kauiptin kүsheyuine bajlanysty 1942 zhyly mamyrda antigitlerlik koaliciyanyn kuramyna endi Sogystan kejingi kezende Meksikada ekonomikany damytu men demokratiyalyk bostandyktar әleumettik kukyktardy kenejtu zholynda birkatar progresshil sharalar zhүzege asyryldy Geografiyasy men klimatyMeksika garyshtan tүsirilgen suret Soltүstik Amerikada kurlygynyn ontүstiginde ornalaskan Meksika memleketterinin ishinde en үlken aumakty alatyn el zhartyaraly Meksika zherlerinin 12 yn kurajdy Meksika Yukatan zhartyaralymen birge kyltasynyn shygys zhagynda ornalaskan Soltүstik zhagynda AҚSh pen shekaralasady Shekara uzandagy 3141 km Ontүstik zhagynda Gvatemala 871 km men Beliz 251 km ornalaskan Aumagy bojynsha Meksika bүkil elderdin arasynda 13 shi oryn alady Meksikanyn zhalpy aumagy 1 972 550 km onyn ishine Tynyk muhitynda Meksika shyganagynda zhәne Karib tenizinde ornalaskan araldar en iri Gvadelupa araly zhәne arhipelagy kiredi Zhalpy araldardyn audany 6 myn km ge ten Meksika shyganagy Gulf of Mexico Golfo de Mexico Soltүstik Amerikanyn ontүstik shygys Atlant muhity zhagalauyndagy Florida zhәne Yukatan tүbekteri men Kuba aralynyn aralygyndagy shagyn teniz Audany 1555 myn kilometr kvadrat suynyn kol 2332 myn kilometr kub Missisipi Rio Grande tagy baska ozenderi kuyady Shygysta Florida bugazy arkyly Atlant muhitymen ontүstiginde Yukatan bugazy arkyly Karib tenizimen zhalgasady Terendigi 3822 metr Soltүstik batys boliginde munajy mol ken oryndary kezdesedi Klimaty ontүstiginde tropiktik soltүstiginde subtropiktik Su ajdynynan bulanu molsheri 1000 1750 millimetr bul zhauyn shashyn molsherinen artyk 1000 1200 millimetr Zhaz ben kүzde dauyl zhii sogady Su betinin ortasha temperaturasy zhazda 29 S tajyz boliginde 30 31 S kysta 18 20 S Betki kabatynyn tuzdygy 36 0 36 9 2000 metr terendikten astam zherlerinde suynyn temperaturasy 4 3 S men tuzdygy 34 98 turakty Karib tenizine karaj agatyn Yukatan agysynyn zhyldamdygy 50 200 santimetr sekund Meksika shyganagynan agyp shygyp Golfstrim agysynyn bastamasy bolatyn Florida agysynyn zhyldamdygy 300 santimetr sekundka zhetedi Tәuligine bir kejde eki ret tolysyp otyrady Plankton Balyk zhәne teniz zhәndikteri shayan tasbaka aulanady Negizgi porttary Zhana Orlean Amerika Қurama Shtattary Hyuston Amerika Қurama Shtattary Verakrus Meksika Gavana Kuba Әkimshilik bolinuiMeksika 31 shtatka is estados zhәne 1 federaldyk ajmakka is Distrito Federal bolingen Shtattar municipalitetterden is municipios kuralady Әr shtatta ozinin kabyldagan zandary zan zhүjesi basshalagy bar Meksikanyn әkiimshilik bolinui Federaldyk ajmak Әkimshilik ortalygy Aumagy km Halky 2010 Tygyzdygy adam km 0 Distrito Federal Mehiko Mexico 1499 8 851 080 5904 661 Aguascalientes Aguascalientes 5589 1 184 996 212 022 Verakrus Veracruz Xalapa Enriquez 72 815 7 643 194 104 973 Gerrero Guerrero Chilpancingo de los Bravo 63 749 3 388 768 53 164 Guanahuato Guanajuato Guanajuato 30 589 5 486 372 179 365 Durango Durango Durango 119 648 1 632 934 13 656 Idalgo Hidalgo Pachuca 20 987 2 665 018 126 987 Kampeche Campeche San Francisco de Campeche 51 833 822 441 15 878 Keretaro Queretaro Queretaro 11 769 1 827 937 155 329 Kintana Roo Quintana Roo Chetumal 50 350 1 325 578 26 3310 Koauila Coahuila Saltillo 151 571 2 748 391 18 1311 Kolima Colima Colima 5455 650 555 119 2612 Mehiko shtat Mexico Toluca 21 461 15 175 862 707 1413 Michoakan Michoacan Morelia 59 864 4 351 037 72 6814 Morelos Morelos Cuernavaca 4941 1 777 227 359 6915 Nayarit Nayarit Tepic 27 621 1 084 979 39 2816 Nizhnyaya Kaliforniya Baja California Mehikali Mexicali 70 113 3 155 070 45 0017 Yuzhnaya Nizhnyaya Kaliforniya Baja California Sur La Paz 73 677 637 026 8 6518 Nuevo Leon Nuevo Leon Monterrej Monterrey 64 555 4 653 458 72 0919 Oahaka Oaxaca Oaxaca 95 364 3 801 962 39 8720 Puebla Puebla Puebla 33 919 5 779 829 170 4021 Sakatekas Zacatecas Zacatecas 75 040 1 490 668 19 8622 San Luis Potosi San Luis Potosi San Luis Potosi 62 848 2 585 518 41 1423 Sinaloa Sinaloa Culiacan 58 092 2 767 761 47 6424 Sonora Sonora Hermosillo 184 934 2 662 480 14 4025 Tabasko Tabasco Villahermosa 24 661 2 238 603 90 7826 Tamaulipas Tamaulipas Ciudad Victoria 79 829 3 268 554 40 9427 Tlaskala Tlaxcala Tlaxcala 3914 1 169 936 298 9128 Halisko Jalisco Gvadalahara Guadalajara 80 137 7 350 680 91 7329 Chiuaua Chihuahua Chihuahua 247 087 3 406 465 13 7930 Chyapas Chiapas Tuxtla Gutierrez 73 887 4 796 580 64 9231 Yukatan Yucatan Merida 39 340 1 955 577 49 71 lt fhks5s 1 967 138 112 336 538 57 11TabigatyMeksikanyn kopshilik boligin Meksika tauly kyraty alyp zhatyr Soltүstik batysynda tauly Kaliforniya tүbegi ontүstiginde zhәne tau tizbekteri ontүstik shygysynda ojpatty Yukatan tүbegi ornalaskan Meksikanyn en biik zheri vulkan shokysy 5700 metr Zher kojnauynan tүsti metaldar mys korgasyn myrysh kүmis synap surma kalajy volfram altyn tagy baska men munaj gaz tas komir temir uran ondiriledi Meksikanyn kopshilik boliginde tropiktik soltүstiginde subtropiktik klimat belgileri basym Қantardagy ortasha temperaturasy 10 20 S ka dejin zhetedi Shildedegi ortasha temperatura 15 30 S Zhauyn shashynnyn zhyldyk molsheri soltүstiginde 100 millimetr batys pen ontүstiginde 3000 millimetrge dejin zhetedi Negizgi iri ozeni Rio Bravo del Norte en үlken koli Өsimdikterdin 12 mynga zhuyk tүrleri kezdesedi Shol zhәne sholejttik ontүstik men ontүstik shygysynda tropiktik soltүstiginde aralas ormandar osedi Zhanuarlar dүniesinen ayu kaskyr kojot zhanat kyzyl sileusin kumyrska zhegish tapir men yaguar kezdesedi Negizgi ulttyk koryktary EkonomikasyMeksika Latyn Amerikasyndagy ekonomikasy damygan elderdin biri Өnerkәsibinin manyzdy salalary munaj ondeu munaj himiyasy men tүsti metallurgiya Auyl sharuashylyk onimderin ondiretin kәsiporyndar da zhaksy damygan Meksika myrysh korgasyn kүkirt synap ondiru zhoninen dүniezhүzinde aldyngy ondykka enedi Basty auyl sharuashylyk dakyldary zhүgeri bidaj kүrish makta kant kuragy kofe agava kokonis citrus zhemisteri tagy baska siyr koj osiru damygan Eksportynyn negizin munaj men munaj onimderi shikizattar tүsti metaldar kүmis elektr Auyl sharuashylyk tauarlary makta kofe zhәne balyk kurajdy Syrttan mashinalar men kural zhabdyktar temir himiya onerkәsibinin onimderin telebajlanys aspaptaryn elektronika satyp alady olttyk zhalpy onimnin zhan basyna shakkandagy molsheri 8120 Amerika Қurama Shtattary dollaryna 1997 ten Negizgi sauda seriktesteri Amerika Қurama Shtattary Kanada Zhaponiya Franciya men Braziliya Meksikalyktar Meksikanyn negizgi halky Zhalpy sany 91 million onyn 78 milliondajy Meksikada 12 milliony Amerika Қurama Shtattarynda 25 myny Kanadada shagyn boligi Latyn Amerikasy men Ispaniyada turady Negizinen metister Meksika ulty europalyktar ispandar үndister actekter majyalar otomiler mishtekter sapotekter tagy baska men Afrikadan әkelingen negr kuldardyn aralasuynan pajda bolgan 19 gasyrda Meksika memleketinin tәuelsizdik aluy negizinde kalyptaskan Ispan tilinde sojlejdi Dini katolik Negizgi kәsipteri zhүgeri burshak kүrish bidaj makta kant kamysy kofe osiru mal sh siyr koj shoshka Meksikalyktardyn kopshiligi ondiriste zhumys istejdi Bir birine alshak ornalaskan auyldar aldea men hutorlarda rancheriya kauymdastyktyn ortalygy pueblo turady Ortalykka shirkeu togaj kudyk fontan auyldyk baskaru үji mektep ornalaskan alan enedi Үjleri saz balshyktan shiki kirpishterden tastan agashtan salynady Dәstүrli turgyn үjleri kobinese bir bolmeli terezesiz keledi Әshekejlenip bezendirilgen ishki aulasy ken bolady Dәstүrli kiimderi ispan men үndis halyktarynyn kiim үlgilerine uksas Ayaktaryna үndis halky kietin ashyk sandal er adamdar makta matadan tigilgen zhejde shalbar kiedi Iyktaryna oyu ornekti zhamylgy serape zhamylady Bas kiimderi sombrero Әjel kiimderi makta matadan tigilgen kyska keudeshe zhәne tar kejde belinen zhiyrylyp ken tigilgen uzyn yubka Bastaryna shәli reboso tartady ony kүn ystykta betine zhauyp zhүredi Tagamdaryna as burshak pen zhүgerini kop koldanady Maldy audandarda sүt tagamdary basym Meksikalyktarda әn men bi oneri zhaksy damygan Atakty korridos lirikadyk zhәne sayasi mazmundy olender halyktyk shekti aspaptar orkestri ken taragan Mekcika sogysy amerika meksika sogysy 1846 1848 Amerika Қurama Shtattary men Meksika arasynda Tehas zhәne Kaliforniya shtattary үshin bolgan Sogysty resmi tүrde Amerika Қurama Shtattary zhariyalady Sogys barysynda Meksika halky baskynshylarga karsy erlikpen karsylyk korsetti Birak Meksika zheniliske ushyrap oz zherinin zhartysynan kobinen Rio Grande oz nen soltүstikke karaj zhatkan zherler ajyryluga mәzhbүr boldy Meksika tauly kyratyShygys Serra Madre Soltүstik Amerikanyn ontүstigindegi Meksika zherinin kopshilik boligin alyp zhatkan tauly onir Soltүstiginde birtindep Kolorado үstirti men oly zhazykka ulasady Audany 1 2 million kilometr kvadrat Kopshilik boliginin biiktigi 1000 2000 metr Mekika tauly kyratynyn shygysynda Shygys Serra Madre 4054 metr batysynda Batys Serra Madre 3150 metr ontүstiginde koldenen Zhanartaulyk Serra zhotalarymen korshalgan Sonbegen zhanartaular Orisaba 5700 metr Mekika tauynyn zhәne Meksikanyn en biik zheri Kolima Popokatepetl Mekika tauly kyraty negizinen әktas kumtas mergel zhәne lavalyk tunbalardan kuralgan Kүmis korgasyn sүrme myrysh synap temir zhәne marganec kentastary altyn mys tagy baska pajdaly kazbalar ondiriledi Klimaty negizinen tropiktik kontinentti Zhyldyk ortasha temperaturasy kantarda 1400 metr biiktikke dejin 9 140S negizinen kysta soltүstiginen soltүstik suyk agystyn otuine bajlanysty munda temperatura 200S ka tomendejdi al shildede 15 200S Zhyldyk zhauyn shashyn molsheri soltүstiginde 200 400 millimetr syrtky tauly audandarynda 2000 3000 millimetr Қurgak klimatty soltүstik boliginde ozen tory zhoktyn kasy tek Rio Grandenin on salasy Konchos otedi Ontүstiginde ozender birshama zhii suy mol Lerma Balsas munda tektonikalyk kolder Chapala Kuiceo tagy baska kezdesedi Өsimdik dүniesi negizinen sukkulentti kaktustyn 500 agavanyn 140 tүri osedi Taularda karagajly ormandar men subalpilik shalgyndar bar Zhanuarlardan bugy kemirushilerden tiin egeukujryk zhyrtkyshtardan sileusin puma kaskyr tүlki kustardyn kosmekendilerdin zhәne bauyrymen zhorgalaushylardyn koptegen tүrleri mekendejdi Mehiko kalasyTolyk makalasy Mehiko Mehiko kalasy әlemdegi en iri zhәne kone kalalardyn biri Ol Meksika ortalygyndagy Mehiko alkabynda ornalaskan Қala tarihi eskertkishtermen tamasha mәdeni tuyndylarymen zhәne zhyl bojy ozgnrmejtin klimatymen maktana alalady 1500 zhylga dejin Mehiko actekterdin astanasy bolgan Kejin ol ispan baskynshylardyn karmagyna otti MәdenietiMeksika mәdenieti әlemdegi tangalarlyk tamasha mәdeniet үlgisine zhatady Ұlttyk anyz әngimelerden susyndagan dәstүr әrtesttik mine kulyk pen ispan mәdenietinin ykpaly kosyla kelip birgej mәdeni muralardy omirge әkeldi Ata baba murasyn erekshe mura etetin meksikalyktar ulttyk salt dәstүrdi saktap kaluga ajyryksha konil boledi Қazirgi meksika muzyka onerinen ezhelgi actekterdin dramasy men bi үlgilerin tauyp alu kiyn emes Sondaj ak Majya dәstүri de Meksika үshin kasterli amanat Meksika ashanasyEnchilata Dәstүrli Meksika mәziri otkir iisti ystyk tagamdardyn batyl kospasyn usynady Olar tagamga barlyk aska dәmdeuishterdin tүr tүrin kosady zhәne tagamdy korer kozge tartymdy etip bezendiredi Meksikada tagam mәziri ote kop Olardyn dajyn tagamdary dәrumenderge protein men miniraldarga baj Ispan әskerleri Meksikany zhaulap algan kezde zhergilikti halyktyn negizgi azygy zhүgeri men burysh kosylgan tagam ekenin bajkagan DerekkozderIndicadores demograficos de Mexico de 1950 a 2050 Spanish Consejo Nacional de Poblacion Tekserildi 3 sәuir 2019 Mexico International Monetary Fund Tekserildi 12 mamyr 2017 Human Development Report 2018 Human Development Indices and Indicators 23 United Nations Development Programme Tekserildi 14 kyrkүjek 2018 Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 zhyl ISBN 5 89800 123 9 II tom World Gazetteer City Population Statistics amp Maps of the Major Cities Agglomerations amp Administrative Divisions for all Countries of the World Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet