Солтүстік Америка (ағылш. North America, фр. Amérique du Nord, ис. América del Norte, Norteamérica, ) — батыс жарты шардағы құрлық. Жер аумағы 20,36 млн. км² (аралдарымен қоса есептегенде 24,25 млн. км2). Тұрғыны 476 млн. адам (2000). Солтүстік Мұзды мұхит (құрлыққа тереңдеп еніп жатқан ), Атлант (Мексика шығанағымен) және Тынық мұхитпен (Калифорния шығанағы) қоршалған. Ірі аралдары: солтүстігінде Гренландия, Канаданың Арктикалық топаралы, батыс жағалауында Алеут, Александр топаралдары, Ванкувер, ; шығысында , Ньюфаундленд, т.б. аралдар бар. Iрі түбектері: , (солтүстігінде), , Флорида (шығысында), (оңтүстігінде), Аляска, Калифорния (батысында).
Солтүстік Америка | |
Солтүстік Америка құрлығы | |
24 365 000 км² | |
Халық саны | 579 000 000 (2016) адам |
Тығыздығы | 22,9 адам/км² |
Этнохороним | солтүстік америкалық, америкалық |
Енеді | 23 мемлекет |
Тілдері | ағылшын, испан, француз және т.б. |
Уақыт белдеулері | — |
Солтүстік Америка Ортаққорда |
Солтүстік Американың шеткі нүктелері:
- Солтүстігінде (71°51' с.е.),,
- Оңтүстігінде (7°12' с.е.)
- Батысында (168°б.б.),
- Шығысында (55°40').
Жер бедері
Құрлықтың беткі құрылысы әр түрлі: бат-н Кордильера тау жүйесі, шығ-н кең алқапты жазықтар мен орташа биіктіктегі таулар алып жатыр. Батыс бөлігінің орташа биікт. 1700 м, шығысында 200 – 300 м, құрлық бойынша 720 м. С. А-ның ең биік жері – Мак-Кинли шыңы (6193 м), теңіз деңгейінен ең төмен орналасқан жері – Ажал аңғары (–85 м). Солт. және солт.-шығысында Лаврентий қыраты (300 – 600 м), оңт-ке қарай Орталық жазық (200 – 500 м) орналасқан. Бат-ндағы Ұлы жазық (500–1500 м) солт-ндегі Макензи ойпатына жалғасады. Орт. жазық шығ-нда Аппалач тауларына тіреледі. Кордильера тау жүйесі солт.-батыстан оңт.-шығысқа қарай созыла орналасқан бірнеше доға тәрізді тау жоталарынан тұрады. Шығыс доға Брукс, Макензи, Элберт және Шығыс Сьерра-Мадре тау жоталарын біріктіреді. Бұл жоталар батысқа қарай Жағалық жоталар, Юкон, Колумбия, Колорадо, Үлкен Алап, т.б. үстірттер мен оңт-ндегі Мексика таулы қыратына ұласады. Бір-бірінен тау жоталары мен қазаншұңқырлар арқылы бөлінген.
Геологиясы
Құрлықтың геол. негізі – Солт. Америка платформасы. Бұл ең көне құрылым каледондық (құрлықтың солт.-шығысы, Гренландия, Ньюфаундленд аралдары, Солт. Аппалач), герциндік (Оңт. Аппалач, Уошито жотасы, Канаданың Арктик. топаралы), мезо-кайнозойлық (Кордильера) құрылымдармен қоршалған. Атлант мұхиты мен Мексика шығанағы жағалауларындағы мезо-кайнозойдың қалың шөгінділерімен жабылған ойпаттар осы платформалардың плиталары болады. Плейстоценде бүкіл Солт. Американың солт. бөлігін Тынық мұхитынан Атлант мұхитына дейінгі 14 млн. км2 жерді мұздықтар басты. Платформаның мейлінше тұрақты бөлігі – Канада қалқаны (7 млн. км2) кембрийге дейінгі кристалды тау жыныстарынан (гранит, гнейс) тұрады. Платформаның шөгінді беткі қабаты палеозой, мезозой, кайнозойдың континенттік жыныстарымен жабылған. Іргетас аум-нда бірнеше антеклизалар мен синеклизалар бар. Кен байлықтары. Кен байлықтарының негізгі бөлігі Канада қалқаны мен Кордильера тау жүйесінде шоғырланған. Жоғ. көл мен Лабрадорда ірі темір кендері, платформаның шөгінді жыныстарында мұнай мен газдың, тас көмірдің мол кендері бар. Кордильерада алтын, күміс, мырыш, қорғасын, молибден, вольфрам, Колорадо үстіртінде уран, Аппалач тауларында тас көмір мен темір кентасы, Сеңгір таулардың палеозой шөгінділерінде фосфорит, төм. мезозойда уран кендері бар. Мексика шығанағы жағалауында, Калифорнияда, Оңт. Аляскада, Ұлы жазықтың солт-нде мұнай мен газдың ірі кен орындары шоғырланған.
Климаты
С. А. қиыр солт-те арктикалық белдеу мен оңт-нде субэкваторлық белдеулер аралығында орналасқан. Батыс және шығыс жағалауының климаты мұхиттық, ішкі аудандарында – континенттік. Арктик. климаттық белдеуге Солт. Мұзды мұхит суымен қоршалған аймақ кіреді; бұл өңірдің климаты қатаң, жауын-шашынды. Субарктик. климаттық белдеудің батыс бөлігінің жауын-шашыны мол, қысы жылы, жазы салқын. Қоңыржай климаттық белдеу (40° с.е-тен солт-ке) жұмсақ, өте ылғалды (бат-нда), қоңыржай континентті (шығ-нда). Субтропиктік климаттық белдеу жұмсақ жерортатеңіздік типке жатады. Калифорния түбегі мен Мексика таулы қыратының орт. бөлігі тропиктік климаттық белдеуде жатыр. Субэкваторлық климаттық белдеуге жататын Орт. Американың оңт. бөлігінің климаты тұрақты ыстық, жазы ылғалды, қысы құрғақ келеді. Қаңтардың жылдық орташа темп-расы –36°С-тан (солт-нде) 20°С-қа дейін (оңт.) артады. Ең төм. темп-ра – 64°С (Аляска мен Канаданың солт.-батысында) және – 70°С (Гренландияда) байқалды. Шілденің жылдық орташа темп-расы – 4°С-тан (солт.) 32°С-қа дейін (оңт.). Ең жоғ. темп-ра – 56,7°С Ажал аңғарында (Батыс жарты шардағы ең жоғ. көрсеткіш) байқалды. Жылдық жауын-шашын мөлш. Аляска мен Канаданың батыс жағалауы мен АҚШ-тың солт.-батысында 2000 – 3000 мм, құрлықтың оңт.-шығысында 1000 – 1500 мм, Орт-ндағы жазықтарда 400 – 1200 мм, ішкі үстірттерде 100 мм, Калифорния түбегінде 100 – 150 мм-ден аспайды.
Iшкі сулары
Солтүстік Америка жер беті ағын суларына бай. Солтүстік Америка құрлығын жүздеген өзендер мен өзен салалары бөліп жатыр.Солтүстік Америкада ішкі су жолдары өте жақсы дамыған. Бұл құрлықтың басты өзендері Арканзас,Бразос,Черчил,Колорадо,Колумбия,Фразер,Маккензи,Миссисипи, Миссури,Огайо,Қызыл өзен,Әулие Джон,Рио Гранд,Әулие Лоренс және Юкон өзендері. Мұнда дүние жүзіндегі ең ұзын өзен жүйесі (Миссисипи және Миссури) мен тұщы судың көп шоғырланған аймағы (Ұлы көлдер) орналасқан. Миссисипидің ұзындығы 3765 шақырым.Миссисипи-АҚШ-тағы су көлігінің маңызды күре жолы. Миссисипсді оның негізгі екі саласы-Миссури мен Огайомен қосқанда,әлемдегі үшінші үлкен өзен жүйесіне айналады. Канаданың ең ұзын өзені Маккензи- Солтүстік Америкадағы екінші ұзын өзен. Миссури Жартасты таулардағы оңтүстік Монтанадан бастау алып,алдымен солтүстікке қарай ағады да,сосын оңтүстік-шығысқа қарай бұрылып,Миссисипи өзеніне қосылады.Ол- Солтүстік американың ең ұзын өзені. Рио Гранд өзені де-ұзын өзендердің бірі. Бұндағы өзендердің орташа жылдық ағын мөлш. 8200 км3. Құрлықта өзен торы біркелкі таралмаған. Өзендердің көпшілігі (Миссисипи, Рио-Гранде, Әулие Лаврентий, т.б.) Атлант мұхиты алабына жатады. Тынық мұхиты алабындағы өзендер (Юкон, Колумбия, Колорадо, т.б.) қысқа, суы мол болып келеді. Солт. Мұзды мұхит алабындағы өзен торлары толық жетілмеген, көлдер мен батпақтар көп. Ірі өзен жүйесі – – – – Макензи. Құрлықтың мұз басқан солт. бөлігі мұздық-тектоник. көлдерге бай: Ұлы көлдер, , , Манитоба, Үлкен Еріксіздер көлі, Үлкен Аюлы көлі, , т.б. орт. Америкада (Никарагуа қолатында) ірі тектоник. көлдер – Никарагуа және орналасқан. Үлкен Алап үстіртінде ылғалды плейстоцен дәуірінен қалған бар. Жағалық ойпаттарда лагуналық, Кордильерада жанартаулық көлдер кездеседі.
Өзендері
Қызықты деректер
- •Көптеген өзендер, соның ішінде, Амазон мен Пилкамайо да Анд тауларынан бастау алады.
- •Парагвай - Онтүстік Американың орталыңындағы басты өзен. Ол Парагвай елін екі бөлікке - батыс және шығысқа бөліп ағады.
- •Ессеквуйбо - Гавайнаның ең ұзын өзені. Ол, сондай-ақ , Ориноко мен Амазонның ортасындағы ең кең өзен.
- •Қара сулы өзендердің басым көбі Амазон өзен жүйесі мен АҚШ -тың оңтүстігінде ағады. Қара сулы өзен дегеніміз - суы қап-қара немесе кофе түсті өзен.
Көлдері
- Ұлы көлдер
- Мичиган
- Манитоба
- Үлкен Еріксіздер көлі
- Үлкен Аюлы көлі
Топырағы
Арктик. және тропиктік белдеулер аралығындағы топырақтың барлық түрі кездеседі. Канаданың Арктик. топаралына тундралы арктик. және тундралы-глейлі топырақ тән. Алясканың бат., Алеут аралдарының жанартаулық күлдерін шымтезекті субполюстік топырақ жапқан. Лабрадор түбегінің оңт-нде иллювийлік – темірлі-шірінділі күлгін топырақ, Лаврентий қыратының оңт.-батысында және Ұлы жазықтың солт-нде шымды-күлгін топырақ таралған. Қоңыржай белдеудің оңт. мен субтропикте біркелкі топырақ субмеридиандық бағытта немесе жинақталған массивтер түрінде таралған. Ұлы көлдер мен Солт. Аппалач аудандарында орманның қоңыр топырағы таралған. Орт. жазықтың солт.-батысында прерияның қара топырақ тәрізді қышқылы аз, шіріндісі мол топырағы Ұлы жазықтар шекарасында қара топырақпен алмасады. Ұлы жазықтар мен Колумбия үстіртінде қызыл қоңыр топырақ кең өңірді алып жатыр. Үлкен Алап аймағында сортаңмен араласқан шөлейттің сұр топырағы, құрлықтың ылғалды оңт.-шығыс бөлігіндегі теңіздің сазды және құмдақты тұнбалары үстінде құнарлы қызыл және сары топырақ басым келеді. Миссисипидің бат-нда субтропиктік прерияның қызғылт қара, бұталы даланың сұр топырағы, Мексика таулы қыратында сұр, субтропиктік шөл, Калифорния түбегінде тропиктік шөл топырақтары таралған. Кордильера беткейлеріне әр түрлі тау топырағы, ылғалды бөлігін таудың сұр топырағы, құрғақ өңірін таудың қоңыр топырағы алып жатыр.
Өсімдігі
С. А-ның басым бөлігі Голарктик., оңт. бөлігі Неотропиктік флоралық әлемге жатады. Канаданың Арктик. топаралының солт. мен Гренландияда мүк пен қынадан тұратын арктик. шөл, арктик. тундра басым; топаралдың оңт-н тундра белдемі алып жатыр. Лабрадордан Макензи тауына дейін ені 100 – 200 км өңірмен орманды тундра табиғат белдемі өтеді. Бат-нда орманды тундра мұхит жағалауының шалғынымен алмасады. Орман белдемі құрлық аум-ның 1/3-ін қамтиды. Қоңыржай белдеудің орманы: тайга, Тынық мұхит жағалауының қылқан жапырақты орманы, аралас және жалпақ жапырақты орман болып бөлінеді. Тайга негізінен қара және ақ шырша, америка балқарағайы, бальзамды майқарағайдан тұрады. Кордильера тауларының Тынық мұхит жағалауындағы ормандарда негізінен биік ағаштар: ситхин шыршасы, дуглас майқарағайы, батыс туясы және қарағайдың бірнеше түрлері өседі. Қылқан жапырақты орман 40 с.е-тен оңт-ке қарай субтропиктік ормандарға ұласады: шығ-нда мәңгі жасыл аралас орман және бат-нда мәңгі жасыл қылқан жапырақты орман таралған. Ұлы көл ауданы мен Солт. Аппалач өңірінде аралас орман (сары қайың, қант үйеңкісі, шамшат, жөке, ақ және қызыл қарағай) өседі. Жалпақ жапырақты орман Аппалачтың оңт. мен Ұлы жазықтың шығыс бөлігін қамтиды. Мұнда еменнің америкалық түрлері, шамшат, ақ үйеңкі, жөке, шынар, қызғалдақ ағашы өседі. Тау беткейлерінде орманды алқап (800 – 2000 м) тау-тайгалық самырсынды-шыршалы орманға, жоғарыда субальпі және альпі шалғындарына ұласады. Құрлықтың орт. аудандарын орманды дала, дала, шөл және шөлейт алып жатыр. Орманды дала белдемі Кордильераның шығ-нда Ұлы жазықтың Канадалық бөлігі мен Орталық жазықтың бат-нда жатыр; биік шөптесін өсімдіктерден тұратын шалғынды дала мен емен ағашынан тұратын сирек орман кезектесе орналасқан. Дала белдемі Ұлы жазық, Колумбия үстірті және Калифорния аңғарын қамтиды. АҚШ-тың Ұлы жазығы боз шалғын және бидайықты даладан, қалған бөлігі бизон шөбі, селеу, т.б. астық тұқымдас аласа шөпті құрғақ даладан тұрады. Шөлейттер мен шөлдер Үлкен Алапты, Колорадо үстіртінің шығыс бөлігін және Мексика шығанағының солт.-батысын (субтропиктік шөлдер) алып жатыр. Астық тұқымдас жусанды өсімдіктермен қатар суккуленттер (ағаш тәрізді кактус, алоэ, юкка, т.б.) басым өседі. Мексика таулы қыраты мен Флориданың оңт-нде, Орт. Америка және Вест-Индияны тропиктік ормандар алып жатыр. Лиана шырмалып өскен алып ағаштар мен бамбуктен тұратын ылғалды мәңгі жасыл ормандар емен, жөке, магнолия, т.б. жапырағын түсіретін ағаштардан тұратын ауыспалы ылғалды орманға өтеді. Тау жоталарының жел жақ беткейлерінде тропиктік саванна, жағалық ауданда мангр орманы өседі.
Жануарлары
С. А. мен Еуразия құрлықтарының геол. даму тарихының ортақтығына байланысты жануарлар әлемінде көптеген ұқсастықтар бар. Тундра белдемінде солт. бұғысы (карибу), ақ аю, ақ түлкі, лемминг, ақ қоян, ақ жапалақ, ақ құр, т.б. тіршілік етеді. Канаданың Арктик. топаралы мен Гренландияда күдірқодас кездеседі. Тайганы бұлан, вапити бұғысы, америка сусары, қоңыр аю, канада сілеусіні, құндыз, қызыл тиін, т.б. мекендейді. Аралас және жалпақ жапырақты ормандағы виргин бұғысы, сұр түлкі, қызыл сілеусін, сұр тиін, көртышқан; құстардан құладын, жабайы күрке тауық жойылуға жақын. Орманды дала мен дала жануарларынан бизон, айырмүйізді бөкен, мазам бұғысы, койот, прерия түлкісі тек қорықтарда ғана сақталған. Субтропикте аллигатор, кайман тасбақасы, қоқиқаз, бірқазан, каролина тотықұсы мекендейді. Кордильерада қар қойы, гризли аюы, қар ешкісі; шөлді-далалы таулы үстірттерде бауырымен жорғалаушылардың көптеген түрлері – улы жыландар мен кесірткелер бар. Орт. Америкада, Вест-Индияда, Мексика таулы қыратында тропиктік жануарлармен бірге оңт. америкалық сауыттылар, маймылдар, жарқанаттар, колибри, тотықұс, тасбақа, қолтырауын, кесірткелер тіршілік етеді. С. А-да 100-ге жуық ұлттық саябақтар мен қорықтар (Канадада 24, АҚШ-та 50, Мексикада 12, қалғаны Вест-Индияда) құрылған. Iрілері: Йеллоустон, Үлкен Каньон, , , , Секвойя, .
Географиялық зерттелу тарихы
Еуропалықтар Америкаға келмей тұрып мұнда әр түрлі даму сатысындағы жергілікті үндіс халықтары мекендеген. Халықтың негізгі бөлігі Оңт. Мексиканың таулы аймақтарындағы мәдениеті, қолөнері жоғары деңгейде дамыған өркениетті Майя, шоғырланған. Олар аңшылық, балықшылық және егіншілікпен (жүгері, бұршақ, картоп, мақта, қызамық, күнбағыс, асқабақ, темекі) айналысқан. Біршама халықтар тобы (майя, ацтек, кечуо, аймаро, т.б.) этник. аумағын, мәдениетін сақтап қалды. Үндістердің ұсақ тайпалары кейіннен С. А.-ның орманды белдеміне ығыстырылған. Құрлықтың солт. жағалауы мен Гренландияда эскимостар мекендейді. Орта ғасырларда қоныстана бастаған нормандар 11 – 13 ғ-да Ньюфаундленд аралын, Лабрадор түбегін және Баффин т-н ашты. 1492 – 1503 ж. Х.Колумб Багам, Куба, Гаити, , Пуэрто-Рико, , т-нің батыс жағалауын, Панама мойнағын ашқан. 1497 – 98 ж. Дж. және С. Кабот С. А-ның шығыс жағалауын зерттеді. 1504 ж. француз теңізшілері шығанағын, 1513 ж. испандық В.Нуньес де Балбоа Панама шығанағы, 1519 – 24 ж. Э.Кортес Мексика таулы қыраты арқылы шықты. 1648 ж. орыс саяхатшылары Ф.Попов пен С.Дежнев Чукча т-нен Тынық мұхитқа өтіп, С. А-ның Азиядан тар бұғаз арқылы (Беринг бұғазы) бөлінетіндігін дәлелдеді. 1778 ж. ағылшын Д.Кук С. А-ның батыс жағалауымен жоғары ендікке дейін зерттеу жұмыстарын жүргізді. 19 ғ-дың аяғы мен 20 ғ-дың басында Дж. Поуэлл, Дж. Доусон, А.Брукс, т.б. америка және канада геологтары Сеңгір тауларды, Лаврентий таулы үстіртін, Аляска жотасын (С. А-ның биік нүктесі Мак-Кинли шыңымен) ашуды толық аяқтады.
Саяси бөлінісі
С. А-ның қазіргі саяси картасында 23 егеменді ел бар. Құрлықтың негізгі бөлігін АҚШ пен Канада алып жатыр. Орт. Америка бөлігінде Мексика және Куба орналасқан. Сонымен қатар құрлықта АҚШ-тың иелігіндегі Виргин аралдары, Пуэрто-Рико; Ұлыбритания иелігіндегі Ангилья, , , , Монтсеррат, және ; Франция иелігіндегі Гваделупа, Мартиника, Сен-Пьер және Микелон; Дания иелігіндегі Гренландия аралы; Нидерланд иелігіндегі Аруба, Нидерландық Антиль аралдары бар.
Солтүстік Американың егеменді елдері:
Солтүстік Американың үлкен қалалары
Дереккөздер
- Балаларға арналған танымдық энциклопедия. Географиялық аймақтар, 16-бет
- Балаларға арналған танымдық энциклопедия. Географиялық аймақтар, 16-бет
- Балаларға арналған танымдық энциклопедия. Географиялық аймақтар, 16-бет
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Soltүstik Amerika agylsh North America fr Amerique du Nord is America del Norte Norteamerica batys zharty shardagy kurlyk Zher aumagy 20 36 mln km araldarymen kosa eseptegende 24 25 mln km2 Turgyny 476 mln adam 2000 Soltүstik Muzdy muhit kurlykka terendep enip zhatkan Atlant Meksika shyganagymen zhәne Tynyk muhitpen Kaliforniya shyganagy korshalgan Iri araldary soltүstiginde Grenlandiya Kanadanyn Arktikalyk toparaly batys zhagalauynda Aleut Aleksandr toparaldary Vankuver shygysynda Nyufaundlend t b araldar bar Iri tүbekteri soltүstiginde Florida shygysynda ontүstiginde Alyaska Kaliforniya batysynda Soltүstik AmerikaSoltүstik Amerika kurlygy24 365 000 km Halyk sany579 000 000 2016 adamTygyzdygy22 9 adam km Etnohoronimsoltүstik amerikalyk amerikalykEnedi23 memleketTilderiagylshyn ispan francuz zhәne t b Uakyt beldeuleri Soltүstik Amerika OrtakkordaSoltүstik Amerikanyn garyshtan korinisi Soltүstik Amerikanyn shetki nүkteleri Soltүstiginde 71 51 s e Ontүstiginde 7 12 s e Batysynda 168 b b Shygysynda 55 40 Zher bederiҚurlyktyn betki kurylysy әr tүrli bat n Kordilera tau zhүjesi shyg n ken alkapty zhazyktar men ortasha biiktiktegi taular alyp zhatyr Batys boliginin ortasha biikt 1700 m shygysynda 200 300 m kurlyk bojynsha 720 m S A nyn en biik zheri Mak Kinli shyny 6193 m teniz dengejinen en tomen ornalaskan zheri Azhal angary 85 m Solt zhәne solt shygysynda Lavrentij kyraty 300 600 m ont ke karaj Ortalyk zhazyk 200 500 m ornalaskan Bat ndagy Ұly zhazyk 500 1500 m solt ndegi Makenzi ojpatyna zhalgasady Ort zhazyk shyg nda Appalach taularyna tireledi Kordilera tau zhүjesi solt batystan ont shygyska karaj sozyla ornalaskan birneshe doga tәrizdi tau zhotalarynan turady Shygys doga Bruks Makenzi Elbert zhәne Shygys Serra Madre tau zhotalaryn biriktiredi Bul zhotalar batyska karaj Zhagalyk zhotalar Yukon Kolumbiya Kolorado Үlken Alap t b үstirtter men ont ndegi Meksika tauly kyratyna ulasady Bir birinen tau zhotalary men kazanshunkyrlar arkyly bolingen GeologiyasyҚurlyktyn geol negizi Solt Amerika platformasy Bul en kone kurylym kaledondyk kurlyktyn solt shygysy Grenlandiya Nyufaundlend araldary Solt Appalach gercindik Ont Appalach Uoshito zhotasy Kanadanyn Arktik toparaly mezo kajnozojlyk Kordilera kurylymdarmen korshalgan Atlant muhity men Meksika shyganagy zhagalaularyndagy mezo kajnozojdyn kalyn shogindilerimen zhabylgan ojpattar osy platformalardyn plitalary bolady Plejstocende bүkil Solt Amerikanyn solt boligin Tynyk muhitynan Atlant muhityna dejingi 14 mln km2 zherdi muzdyktar basty Platformanyn mejlinshe turakty boligi Kanada kalkany 7 mln km2 kembrijge dejingi kristaldy tau zhynystarynan granit gnejs turady Platformanyn shogindi betki kabaty paleozoj mezozoj kajnozojdyn kontinenttik zhynystarymen zhabylgan Irgetas aum nda birneshe anteklizalar men sineklizalar bar Ken bajlyktary Ken bajlyktarynyn negizgi boligi Kanada kalkany men Kordilera tau zhүjesinde shogyrlangan Zhog kol men Labradorda iri temir kenderi platformanyn shogindi zhynystarynda munaj men gazdyn tas komirdin mol kenderi bar Kordilerada altyn kүmis myrysh korgasyn molibden volfram Kolorado үstirtinde uran Appalach taularynda tas komir men temir kentasy Sengir taulardyn paleozoj shogindilerinde fosforit tom mezozojda uran kenderi bar Meksika shyganagy zhagalauynda Kaliforniyada Ont Alyaskada Ұly zhazyktyn solt nde munaj men gazdyn iri ken oryndary shogyrlangan KlimatyS A kiyr solt te arktikalyk beldeu men ont nde subekvatorlyk beldeuler aralygynda ornalaskan Batys zhәne shygys zhagalauynyn klimaty muhittyk ishki audandarynda kontinenttik Arktik klimattyk beldeuge Solt Muzdy muhit suymen korshalgan ajmak kiredi bul onirdin klimaty katan zhauyn shashyndy Subarktik klimattyk beldeudin batys boliginin zhauyn shashyny mol kysy zhyly zhazy salkyn Қonyrzhaj klimattyk beldeu 40 s e ten solt ke zhumsak ote ylgaldy bat nda konyrzhaj kontinentti shyg nda Subtropiktik klimattyk beldeu zhumsak zherortatenizdik tipke zhatady Kaliforniya tүbegi men Meksika tauly kyratynyn ort boligi tropiktik klimattyk beldeude zhatyr Subekvatorlyk klimattyk beldeuge zhatatyn Ort Amerikanyn ont boliginin klimaty turakty ystyk zhazy ylgaldy kysy kurgak keledi Қantardyn zhyldyk ortasha temp rasy 36 S tan solt nde 20 S ka dejin ont artady En tom temp ra 64 S Alyaska men Kanadanyn solt batysynda zhәne 70 S Grenlandiyada bajkaldy Shildenin zhyldyk ortasha temp rasy 4 S tan solt 32 S ka dejin ont En zhog temp ra 56 7 S Azhal angarynda Batys zharty shardagy en zhog korsetkish bajkaldy Zhyldyk zhauyn shashyn molsh Alyaska men Kanadanyn batys zhagalauy men AҚSh tyn solt batysynda 2000 3000 mm kurlyktyn ont shygysynda 1000 1500 mm Ort ndagy zhazyktarda 400 1200 mm ishki үstirtterde 100 mm Kaliforniya tүbeginde 100 150 mm den aspajdy Ishki sularySoltүstik Amerika zher beti agyn sularyna baj Soltүstik Amerika kurlygyn zhүzdegen ozender men ozen salalary bolip zhatyr Soltүstik Amerikada ishki su zholdary ote zhaksy damygan Bul kurlyktyn basty ozenderi Arkanzas Brazos Cherchil Kolorado Kolumbiya Frazer Makkenzi Missisipi Missuri Ogajo Қyzyl ozen Әulie Dzhon Rio Grand Әulie Lorens zhәne Yukon ozenderi Munda dүnie zhүzindegi en uzyn ozen zhүjesi Missisipi zhәne Missuri men tushy sudyn kop shogyrlangan ajmagy Ұly kolder ornalaskan Missisipidin uzyndygy 3765 shakyrym Missisipi AҚSh tagy su koliginin manyzdy kүre zholy Missisipsdi onyn negizgi eki salasy Missuri men Ogajomen koskanda әlemdegi үshinshi үlken ozen zhүjesine ajnalady Kanadanyn en uzyn ozeni Makkenzi Soltүstik Amerikadagy ekinshi uzyn ozen Missuri Zhartasty taulardagy ontүstik Montanadan bastau alyp aldymen soltүstikke karaj agady da sosyn ontүstik shygyska karaj burylyp Missisipi ozenine kosylady Ol Soltүstik amerikanyn en uzyn ozeni Rio Grand ozeni de uzyn ozenderdin biri Bundagy ozenderdin ortasha zhyldyk agyn molsh 8200 km3 Қurlykta ozen tory birkelki taralmagan Өzenderdin kopshiligi Missisipi Rio Grande Әulie Lavrentij t b Atlant muhity alabyna zhatady Tynyk muhity alabyndagy ozender Yukon Kolumbiya Kolorado t b kyska suy mol bolyp keledi Solt Muzdy muhit alabyndagy ozen torlary tolyk zhetilmegen kolder men batpaktar kop Iri ozen zhүjesi Makenzi Қurlyktyn muz baskan solt boligi muzdyk tektonik kolderge baj Ұly kolder Manitoba Үlken Eriksizder koli Үlken Ayuly koli t b ort Amerikada Nikaragua kolatynda iri tektonik kolder Nikaragua zhәne ornalaskan Үlken Alap үstirtinde ylgaldy plejstocen dәuirinen kalgan bar Zhagalyk ojpattarda lagunalyk Kordilerada zhanartaulyk kolder kezdesedi Өzenderi Missisipi Missuri YukonҚyzykty derekter Koptegen ozender sonyn ishinde Amazon men Pilkamajo da And taularynan bastau alady Paragvaj Ontүstik Amerikanyn ortalynyndagy basty ozen Ol Paragvaj elin eki bolikke batys zhәne shygyska bolip agady Essekvujbo Gavajnanyn en uzyn ozeni Ol sondaj ak Orinoko men Amazonnyn ortasyndagy en ken ozen Қara suly ozenderdin basym kobi Amazon ozen zhүjesi men AҚSh tyn ontүstiginde agady Қara suly ozen degenimiz suy kap kara nemese kofe tүsti ozen Kolderi Ұly kolder Michigan Manitoba Үlken Eriksizder koli Үlken Ayuly koliTopyragyArktik zhәne tropiktik beldeuler aralygyndagy topyraktyn barlyk tүri kezdesedi Kanadanyn Arktik toparalyna tundraly arktik zhәne tundraly glejli topyrak tәn Alyaskanyn bat Aleut araldarynyn zhanartaulyk kүlderin shymtezekti subpolyustik topyrak zhapkan Labrador tүbeginin ont nde illyuvijlik temirli shirindili kүlgin topyrak Lavrentij kyratynyn ont batysynda zhәne Ұly zhazyktyn solt nde shymdy kүlgin topyrak taralgan Қonyrzhaj beldeudin ont men subtropikte birkelki topyrak submeridiandyk bagytta nemese zhinaktalgan massivter tүrinde taralgan Ұly kolder men Solt Appalach audandarynda ormannyn konyr topyragy taralgan Ort zhazyktyn solt batysynda preriyanyn kara topyrak tәrizdi kyshkyly az shirindisi mol topyragy Ұly zhazyktar shekarasynda kara topyrakpen almasady Ұly zhazyktar men Kolumbiya үstirtinde kyzyl konyr topyrak ken onirdi alyp zhatyr Үlken Alap ajmagynda sortanmen aralaskan sholejttin sur topyragy kurlyktyn ylgaldy ont shygys boligindegi tenizdin sazdy zhәne kumdakty tunbalary үstinde kunarly kyzyl zhәne sary topyrak basym keledi Missisipidin bat nda subtropiktik preriyanyn kyzgylt kara butaly dalanyn sur topyragy Meksika tauly kyratynda sur subtropiktik shol Kaliforniya tүbeginde tropiktik shol topyraktary taralgan Kordilera betkejlerine әr tүrli tau topyragy ylgaldy boligin taudyn sur topyragy kurgak onirin taudyn konyr topyragy alyp zhatyr ӨsimdigiS A nyn basym boligi Golarktik ont boligi Neotropiktik floralyk әlemge zhatady Kanadanyn Arktik toparalynyn solt men Grenlandiyada mүk pen kynadan turatyn arktik shol arktik tundra basym toparaldyn ont n tundra beldemi alyp zhatyr Labradordan Makenzi tauyna dejin eni 100 200 km onirmen ormandy tundra tabigat beldemi otedi Bat nda ormandy tundra muhit zhagalauynyn shalgynymen almasady Orman beldemi kurlyk aum nyn 1 3 in kamtidy Қonyrzhaj beldeudin ormany tajga Tynyk muhit zhagalauynyn kylkan zhapyrakty ormany aralas zhәne zhalpak zhapyrakty orman bolyp bolinedi Tajga negizinen kara zhәne ak shyrsha amerika balkaragajy balzamdy majkaragajdan turady Kordilera taularynyn Tynyk muhit zhagalauyndagy ormandarda negizinen biik agashtar sithin shyrshasy duglas majkaragajy batys tuyasy zhәne karagajdyn birneshe tүrleri osedi Қylkan zhapyrakty orman 40 s e ten ont ke karaj subtropiktik ormandarga ulasady shyg nda mәngi zhasyl aralas orman zhәne bat nda mәngi zhasyl kylkan zhapyrakty orman taralgan Ұly kol audany men Solt Appalach onirinde aralas orman sary kajyn kant үjenkisi shamshat zhoke ak zhәne kyzyl karagaj osedi Zhalpak zhapyrakty orman Appalachtyn ont men Ұly zhazyktyn shygys boligin kamtidy Munda emennin amerikalyk tүrleri shamshat ak үjenki zhoke shynar kyzgaldak agashy osedi Tau betkejlerinde ormandy alkap 800 2000 m tau tajgalyk samyrsyndy shyrshaly ormanga zhogaryda subalpi zhәne alpi shalgyndaryna ulasady Қurlyktyn ort audandaryn ormandy dala dala shol zhәne sholejt alyp zhatyr Ormandy dala beldemi Kordileranyn shyg nda Ұly zhazyktyn Kanadalyk boligi men Ortalyk zhazyktyn bat nda zhatyr biik shoptesin osimdikterden turatyn shalgyndy dala men emen agashynan turatyn sirek orman kezektese ornalaskan Dala beldemi Ұly zhazyk Kolumbiya үstirti zhәne Kaliforniya angaryn kamtidy AҚSh tyn Ұly zhazygy boz shalgyn zhәne bidajykty daladan kalgan boligi bizon shobi seleu t b astyk tukymdas alasa shopti kurgak daladan turady Sholejtter men sholder Үlken Alapty Kolorado үstirtinin shygys boligin zhәne Meksika shyganagynyn solt batysyn subtropiktik sholder alyp zhatyr Astyk tukymdas zhusandy osimdiktermen katar sukkulentter agash tәrizdi kaktus aloe yukka t b basym osedi Meksika tauly kyraty men Floridanyn ont nde Ort Amerika zhәne Vest Indiyany tropiktik ormandar alyp zhatyr Liana shyrmalyp osken alyp agashtar men bambukten turatyn ylgaldy mәngi zhasyl ormandar emen zhoke magnoliya t b zhapyragyn tүsiretin agashtardan turatyn auyspaly ylgaldy ormanga otedi Tau zhotalarynyn zhel zhak betkejlerinde tropiktik savanna zhagalyk audanda mangr ormany osedi ZhanuarlaryS A men Euraziya kurlyktarynyn geol damu tarihynyn ortaktygyna bajlanysty zhanuarlar әleminde koptegen uksastyktar bar Tundra beldeminde solt bugysy karibu ak ayu ak tүlki lemming ak koyan ak zhapalak ak kur t b tirshilik etedi Kanadanyn Arktik toparaly men Grenlandiyada kүdirkodas kezdesedi Tajgany bulan vapiti bugysy amerika susary konyr ayu kanada sileusini kundyz kyzyl tiin t b mekendejdi Aralas zhәne zhalpak zhapyrakty ormandagy virgin bugysy sur tүlki kyzyl sileusin sur tiin kortyshkan kustardan kuladyn zhabajy kүrke tauyk zhojyluga zhakyn Ormandy dala men dala zhanuarlarynan bizon ajyrmүjizdi boken mazam bugysy kojot preriya tүlkisi tek koryktarda gana saktalgan Subtropikte alligator kajman tasbakasy kokikaz birkazan karolina totykusy mekendejdi Kordilerada kar kojy grizli ayuy kar eshkisi sholdi dalaly tauly үstirtterde bauyrymen zhorgalaushylardyn koptegen tүrleri uly zhylandar men kesirtkeler bar Ort Amerikada Vest Indiyada Meksika tauly kyratynda tropiktik zhanuarlarmen birge ont amerikalyk sauyttylar majmyldar zharkanattar kolibri totykus tasbaka koltyrauyn kesirtkeler tirshilik etedi S A da 100 ge zhuyk ulttyk sayabaktar men koryktar Kanadada 24 AҚSh ta 50 Meksikada 12 kalgany Vest Indiyada kurylgan Irileri Jellouston Үlken Kanon Sekvojya Geografiyalyk zerttelu tarihyEuropalyktar Amerikaga kelmej turyp munda әr tүrli damu satysyndagy zhergilikti үndis halyktary mekendegen Halyktyn negizgi boligi Ont Meksikanyn tauly ajmaktaryndagy mәdenieti koloneri zhogary dengejde damygan orkenietti Majya shogyrlangan Olar anshylyk balykshylyk zhәne eginshilikpen zhүgeri burshak kartop makta kyzamyk kүnbagys askabak temeki ajnalyskan Birshama halyktar toby majya actek kechuo ajmaro t b etnik aumagyn mәdenietin saktap kaldy Үndisterdin usak tajpalary kejinnen S A nyn ormandy beldemine ygystyrylgan Қurlyktyn solt zhagalauy men Grenlandiyada eskimostar mekendejdi Orta gasyrlarda konystana bastagan normandar 11 13 g da Nyufaundlend aralyn Labrador tүbegin zhәne Baffin t n ashty 1492 1503 zh H Kolumb Bagam Kuba Gaiti Puerto Riko t nin batys zhagalauyn Panama mojnagyn ashkan 1497 98 zh Dzh zhәne S Kabot S A nyn shygys zhagalauyn zerttedi 1504 zh francuz tenizshileri shyganagyn 1513 zh ispandyk V Nunes de Balboa Panama shyganagy 1519 24 zh E Kortes Meksika tauly kyraty arkyly shykty 1648 zh orys sayahatshylary F Popov pen S Dezhnev Chukcha t nen Tynyk muhitka otip S A nyn Aziyadan tar bugaz arkyly Bering bugazy bolinetindigin dәleldedi 1778 zh agylshyn D Kuk S A nyn batys zhagalauymen zhogary endikke dejin zertteu zhumystaryn zhүrgizdi 19 g dyn ayagy men 20 g dyn basynda Dzh Pouell Dzh Douson A Bruks t b amerika zhәne kanada geologtary Sengir taulardy Lavrentij tauly үstirtin Alyaska zhotasyn S A nyn biik nүktesi Mak Kinli shynymen ashudy tolyk ayaktady Sayasi bolinisiTolyk makalasy Soltүstik Amerika tarihy S A nyn kazirgi sayasi kartasynda 23 egemendi el bar Қurlyktyn negizgi boligin AҚSh pen Kanada alyp zhatyr Ort Amerika boliginde Meksika zhәne Kuba ornalaskan Sonymen katar kurlykta AҚSh tyn ieligindegi Virgin araldary Puerto Riko Ұlybritaniya ieligindegi Angilya Montserrat zhәne Franciya ieligindegi Gvadelupa Martinika Sen Per zhәne Mikelon Daniya ieligindegi Grenlandiya araly Niderland ieligindegi Aruba Niderlandyk Antil araldary bar Soltүstik Amerikanyn egemendi elderi Amerika Қurama Shtattary Antigua zhәne Barbuda Bagam araldary Barbados Beliz Gaiti Gvatemala Gonduras Grenada Dominika Dominikan Respublikasy Kanada Kosta Rika Kuba Meksika Nikaragua Panama Salvador Sent Lyusiya Sent Vinsent zhәne Grenadinder Sent Kits zhәne Nevis Trinidad zhәne Tobago YamajkaSoltүstik Amerikanyn үlken kalalaryNyu Jork Los Andzheles Chikago Dallas Filadelfiya Hyuston Vashington Majami Mehiko TorontoDerekkozderBalalarga arnalgan tanymdyk enciklopediya Geografiyalyk ajmaktar 16 bet Balalarga arnalgan tanymdyk enciklopediya Geografiyalyk ajmaktar 16 bet Balalarga arnalgan tanymdyk enciklopediya Geografiyalyk ajmaktar 16 bet