Йеллоустоун ұлттық саябағы ағылш Yellowstone National Park дүние жүзіндегі ең алғашқы ұйымдастырылған ұлттық саябақ 1872

Йеллоустоун ұлттық саябағы (ағылш. Yellowstone National Park) — дүние жүзіндегі ең алғашқы ұйымдастырылған ұлттық саябақ (1872). АҚШ-тың Солтүстік-батысындағы Вайоминг, Монтана және Айдахо штаттарының жерінде орналасқан. Нақтырақ айтқанда Йеллоустоундық кальдераның үстінде орналасқан. Аумағы 9 мың км².

Төменгі Сарқырама және Йеллоустоун өзенінің шатқалы

Йеллоустон ұлттық саябағы Миссури өзенінің оң жақ саласы Йеллоустон өзенінің жоғары ағысындағы теңіз деңгейінен 2200 — 2500 м биіктікте жанартаулық үстіртті алқапты алып жатыр. Оның біраз жері жартасты тау жоталарын да қамтиды. Саябаққа қара обсидиан (жанартаулық шыны) тау жыныстарынан құралған тік жартастар мен құздар, Йеллоустон мен Джексон көлдері, саябақтың ең биік шыңы – Электрик (3350 м) ерекше көрік беріп тұрады. Жанартаулық жыныстардың астында тасқа айналған орман – Спесимен тау жотасы да орналасқан. Йеллоустон ұттық саябағының жері қалың қылқан жапырақты орман болып келеді. Оның территориясында сазбалшықты жанартаулар, ыстық қайнарлар, көлдер және 3 мыңнан астам гейзерлер (әрқайсысы әрбір 33 – 93 мин аралығында түрлі биіктікке атқылап тұрады) кездеседі. Олардың ішіндегі ең ірісі – «Алып» гейзері, ол атқылаған кезде ыстық су 91 м-ге дейін, ал «Олд-Фейтфул» гейзерінің суы – 50 м биіктікке дейін көтеріледі.

Йеллоустон ұттық саябағының аумағында өте терең Үлкен Каньон деп аталатын – сайлы жыра бар, оның тереңд. 360 м, ал ұызндығы 20 км-ге созылады. Бұл аймақта биіктен құлап ағатын сарқырамалар (биіктігі 94 м-дей) да кездеседі. Саябақ жеріндегі қылқан жапырақты орманда қарағай, самырсын, шырша, қандыағаш, қайың, көктерек, т.б. ағаштар өседі. Ал жануарлардан – бизон, қара аю (барибал), бұғы, қоңыр аю (гризли), бұлан, , койот (шалғын қасқыры), ақ бірқазан, түтік тұмсықты аққу, ақбас субүркіт, т.б. бар. Йеллоустон ұттық саябағының әсем көріністерін тамашалап көруге маусым – тамыз айларында туристер көп келеді және олардың демалуына барлық қолайлы жағдайлар жасалған.

Йеллоустон ұттық саябағының негізгі мақсаты – табиғаттың әсем және ғажайып көріністерін сақтап қалу; табиғаттың көрікті орындарын, байлығын қорғау; осы байлықты кейінгі ұрпаққа жеткізу болып саналады. Йеллоустон ұттық саябағында табиғат қорғау мәселелерін насихаттауға, экол. білім мен тәрбие беру жұмыстарына да ерекше көңіл бөлінеді.

Географиясы

Парктің 96% Ваоминг штатында, 3 % Монтана штатында, 1 % Айдахо штатында орналасқан. Солтүстіктен оңтүстікке парктің ұзындығы 102 км, шығыстан батысқа 87км. Өзендер мен көлдер парктің 5 % алады,ең үлкен көлі Йеллоустоун(352,2 км², тереңдігі 122м) Солтүстік Америкадағы ең үлкен таулы көлі. Ормандар парктің 80 % алады, қалғаны дала. Парктің үштен екісі Атлант мұхитының бассейне кіреді(Йеллоустоун өзені Йеллоустоун көлінен Миссури өзеніне құяды, ал Миссури өзені Миссисипи өзенің ағымы). Қалған ауданы Тынық мұхиттың бассеініне кіреді. Паркте ағатын Снейк өзені Колумбия өзеніне құяды. Парк, теңіз деңгейінен 2400 м биіктікте орналасқан. Жан-жағынан ұзындығы 2700-3400 м жоталармен қоршалған. 290 сарқырамалар биіктігі 4,5 м ж-е одан да көп биіктікте орналасқан. Ең биігі –төменгі сарқ.. Ол Йеллоустоун өзеніңде, 94 м биіктікпен орналасқан. Үстірт арқыла екі терең коньон пайда болды – Йеллоустоун өзенінің коньоны парктің солтүстк шығысында( ол жерде Үстінгі және астынғы сарқ. орналасқан), және Льюис өзенінің коньоны.

Геологиясы

Парктің аумағында 3000-дай гейзерлер орналасқан. Пароход гейзері - әлемдегі ең үлкені (ағылш. Steamboat Geyser), және де өте әйгілі гейзерлердің бірі Старый служака (ағылш. Old Faithful Geyser), ол судың ыстық ағысын 45-125 м дақтырып тастайды. Парктің ішінде гейзерлерден басқа 10 мыңға жуық геотермикалық бұлақтар бар. Бұл барлық геотермикалық бұлақтардың жартысы.

Флора

Паркте өсімдіктердің 1870 түрі бар – олардың 1700 жергілікті, ал 170 басқа жақтан әкеленіп, өсірілді. Ағаштардың 8 түрі қылқан жапырақты. Гүлді өсімдіктердің көбісі мамыр мен қыркүйек айларының арасында гүлдейді. Йеллоустон өзенінің жағасында Аброния гүлі өседі. Жалпы әлемде осы гүлдің саны тек 8000.

Фауна

Паркте сүтқоректілердің 60 түрі бар. Кейбірлері сирек кездеседі: қасқыр, гризли аюы, сілеусін. Ірі сүтқоректілерден: америкалық бизон, қара аю ( барибал), вапити бұғысы, қарақұйрықты бұғы және пума. Бизондардың саны 4000 ждуық. Бұл әлемдегі ең үлкен көрсеткіштердің бірі. 1926 ж вапити бұғысын сақтау үшін парктегі қасқырлардың барлығы жойылды, сонда паркте вапти бұғысын аулайтын ең үлкен жануар кайот қалды.

Йеллоустон паркінде 600-дей гризли аюы тұрады. Вапити бұғысының саны 30 мың. Сирек кездесетің үлкен сүтқоректілердің бірі – пума (тек 25). 2003ж сілеусіннің ізі табылған, бірақ 1998 жылдан сілеусіннің өзін ешкім көрген жоқ. Паркте балықтың 18 түрі бар, рептилийдің(тасбақалар мен жыландар) 6 түрі, құстардың 311( сонымен бірге сирек америкалық тырнасы) түрі.

Климаты

Йеллоустон паркі тауда орналасқандықтан, бұл жерде рекордтық үлкен температуралар байқалды. Ол 1936 ж (37 °C) ж-е 1933 (-54 °C). Жаздың маусым айынан бастап қыркүйекке дейін күндіз орташа температура 20-25 °C, ал түнде 0-ден төмен болады. Қыстары суық, ылғалды, орташа темп. -5 °C Ең төмен жылдық орташа жауын-шашын мөлшері – 380мм, ал ең үлкен 2000 мм. Қар жылдың әр мезгілінде жауып кетуі мүмкін. Сирек торнадо болады. Ең қатты ураган 1987ж 21 шілде айында, желдің жылдамдығы 96-116 м/сек

Дереккөздер

«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9

Бұл — география бойынша мақаланың бастамасы.
Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.
Бұл ескертуді ауыстыру қажет.

[1] «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9