Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Бұлан немесе суын (лат. Alces alces) – бұғылар тұқымдасына жататын сүтқоректі. Бұл тұқым екі түрден тұрады: еуропалық бұлан (лат. Alces alces) және американдық бұлан (лат. Alces americanus), олардың хромосом саны әртүрлі (68 және 70 сәйкесінше). Хромосомдардың айырмашылығы осы түрлердің будандасуына кедергі келтірмейді, және екі түр де Шығыс Сібірде бір жерде бірге өмір сүреді.
| Бұлан | ||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 ♂  ♀ | ||||||||||||||||||||||
 (IUCN3.1) | ||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||
| Alces alces (Карл Линней, ) | ||||||||||||||||||||||
 |
Басқа мағыналар үшін Бұлан (айрық) деген бетті қараңыз.Бұғылардың ең ірі түрі — бұлан немесе суын (Аlсеs аlсеs) Еуропаның, Сібірдің және Солтүстік Американың орманды бөліктеріне тараған. Басқа бұғылардан бір айырмашылығы бұлар табын құрамайды. Қыста жапырақты ағаштардың бұтағымен қоректенеді. Бізде бұландарды қолға үйрету тәжірибесі іске асуда.
Бұлан - Қазақстандағы бұғылар тұқымдасына жататын ең ірі сүтқоректі, тұяқты жануар. Шоқтығының биіктігі 2 метрге жетеді, салмағы 600 кг-дай. Түсі қыста қара қоңыр, жазда қоңырқай, басы, аяғы ақшылдау. Алдыңғы аяқтарындағы тұяқтары өткір, бұл оларды жаулармен ұрысу кезінде қару ретінде қолдануға мүмкіндік береді. Бір ғана осындай тұяқтың соққысы жаудың басын жаруға немесе ішін тіліп жіберуге жеткілікті. Аталықтың үлкен (қазіргі сүтқоректілер арасындағы ең үлкен) шеңбер тәрізді мүйіздері бар; олардың ендігі 180 см-ге дейін, массасы 20-30 кг. Күзде мүйіздер құлап, сәуір-мамыр айларында жаңа мүйіздер өседі. Бұлан көбінесе мүйіздерінің формасы соқаға ұқсас болғандықтан, соқа тәрізді деп аталады. Аналықтарында мүйіз болмайды. Жазда шөппен, қыста бұтақ, ағаш қабықтары және бұталарымен қоректенеді. Күйлеу уақыты қыркүйек-қазан. 225-230 күн буаздықтан кейін, мамыр-маусымда аналығы 1-2 төлін дүниеге әкеледі.
Таралуы
Бұлан орманды аймақта Солтүстік жарты шарда таралған, сирек орманды тундра, орманды дала және дала аймақтарының шеткі жерлерінде кездеседі.
Еуропада бұлан Польшада, Балтық елдерінде, Чехияда, Венгрияда, Беларусьте, Украинаның солтүстігінде, Скандинавияда және Ресейдің еуропалық бөлігінде кездеседі. Батыс Еуропада XVIII ғасырда жойылып кеткен, Шығыс Еуропада XIX ғасырда жойылған. Польшада, Чехияда, Венгрияда және Скандинавияда бұлан қайтадан орнығып, 1920-жылдардан бастап қорғалуға алынған.
Азияда бұлан Солтүстік Моңғолия мен Солтүстік-Шығыс Қытайдан оңтүстікке дейін Сібірдің солтүстік бөлігінен Тынық мұхит жағалауына дейін мекендейді.
Солтүстік Америкада бұлан Аляскада, Канаданың солтүстік-шығысында және АҚШ-тың Колорадо штатына дейін кездеседі.
Ресейде бұлан Ростов облысына дейін таралған. Олардың саны шамамен 730 мың, бұл жалпы популяцияның (1,5 миллионға жуық) шамамен жартысы.
Экономикалық маңызы
Бұлан – бағалы аңшылық жануар (ет және терісі үшін пайдаланылады, терісі тері өңдеуге жіберіледі).
Ресей мен Скандинавияда бұланды үйретіп, оны көлік және сүт өндіру үшін пайдалану әрекеттері жүргізілген, бірақ оларды күтіп-бағу қиындықтары экономикалық тұрғыдан тиімсіз болып шықты. КСРО кезінде жеті бұлан фермасы болған, қазіргі уақытта екі ферма жұмыс істейді: Печоро-Илыч қорықтық бұлан фермасы «Орман алыбы туралы әңгіме» фильміне енгізілген. Екі бұлан фермасы да мемлекеттік болып табылады, экскурсиялар өткізіледі.
Бұлан сүті дәмі жағынан сиыр сүтіне ұқсас, бірақ майлырақ және тәттілігі төмен. Ол медициналық тамақтануда қолданылады және мұздатылып сақталады.
Бұлан еті басқа бұғылардың етіне қарағанда дәмі жағынан төменірек, майлылығы аз және қаттырақ болады. Ол негізінен консервілеу және қақталған шұжықтар өндірісі үшін пайдаланылады.
Табиғи саны
Аталықтардың жылдық өлім-жітімі 7-15% құрайды; бірінші жылдағы бұзаулардың 50%-ға дейінгісі өледі. Бұландарды қасқырлар мен аюлар (қоңыр аю, гризли) аулайды; олар әдетте жас, ауру және қарт жануарларды жем етеді. Қасқырлар сау ересек бұландар үшін қауіпті емес. Бұландарға тән ауру – Parelaphostrongylus tenuis жұмыр құрттар (нематодасы) тудырған жүйке жүйесінің зақымдануы және кенелер. Олар жиі жол-көлік оқиғаларында зардап шегеді, соның нәтижесінде жол-көлік оқиғалары көбейіп, жүргізушілер де зардап шегеді. Бұл жануарға Еуразияның көп жерінде аңшылық рұқсат етілген, және жыл сайын олардың саны артып келеді.
Қашу уақыты
Қашу уақыты бұғылармен бірдей қыркүйек, қазан айлары. Бұғылардан айырмашылығы бұландар тек бір бұқамен шағылысады. Жүктілік мерзімі 36-37 апта. Бұлан екі бұзау туады, бір бұзау туатыны сирек. Бұзаулайтын уақыты маусым айы. Шамамен 20 жыл өмір сүреді.
Дереккөздер
- Henttonen, H., Stubbe, M., Maran, T. & Tikhonov A. (2008). Alces alces. In: 2008. IUCN Red List of Threatened Species. Downloaded on 11 February 2009.
- «Омыртқалылар зоологиясы» С. П. Наумов- Алматы «Мектеп» баспасы
- Ақтөбе облысының жануарлар әлемін қорғау. Ақтөбе, 2011
 | Бұл — биология бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
| Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Category:Alces alces |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Bulan nemese suyn lat Alces alces bugylar tukymdasyna zhatatyn sүtkorekti Bul tukym eki tүrden turady europalyk bulan lat Alces alces zhәne amerikandyk bulan lat Alces americanus olardyn hromosom sany әrtүrli 68 zhәne 70 sәjkesinshe Hromosomdardyn ajyrmashylygy osy tүrlerdin budandasuyna kedergi keltirmejdi zhәne eki tүr de Shygys Sibirde bir zherde birge omir sүredi Bulan IUCN3 1 Dүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarTaby SүtkorektilerYksham taby ҰrykzholdastylarSaby ZhuptuyaktylarKishi saby RuminantiaYksham saby Tukymdasy CervidaeKishi tukymdasy Tegi Alces 1821Tүri A alcesAlces alces Karl Linnej Baska magynalar үshin Bulan ajryk degen betti karanyz Bugylardyn en iri tүri bulan nemese suyn Alses alses Europanyn Sibirdin zhәne Soltүstik Amerikanyn ormandy bolikterine taragan Baska bugylardan bir ajyrmashylygy bular tabyn kuramajdy Қysta zhapyrakty agashtardyn butagymen korektenedi Bizde bulandardy kolga үjretu tәzhiribesi iske asuda Bulan Қazakstandagy bugylar tukymdasyna zhatatyn en iri sүtkorekti tuyakty zhanuar Shoktygynyn biiktigi 2 metrge zhetedi salmagy 600 kg daj Tүsi kysta kara konyr zhazda konyrkaj basy ayagy akshyldau Aldyngy ayaktaryndagy tuyaktary otkir bul olardy zhaularmen urysu kezinde karu retinde koldanuga mүmkindik beredi Bir gana osyndaj tuyaktyn sokkysy zhaudyn basyn zharuga nemese ishin tilip zhiberuge zhetkilikti Atalyktyn үlken kazirgi sүtkorektiler arasyndagy en үlken shenber tәrizdi mүjizderi bar olardyn endigi 180 sm ge dejin massasy 20 30 kg Kүzde mүjizder kulap sәuir mamyr ajlarynda zhana mүjizder osedi Bulan kobinese mүjizderinin formasy sokaga uksas bolgandyktan soka tәrizdi dep atalady Analyktarynda mүjiz bolmajdy Zhazda shoppen kysta butak agash kabyktary zhәne butalarymen korektenedi Kүjleu uakyty kyrkүjek kazan 225 230 kүn buazdyktan kejin mamyr mausymda analygy 1 2 tolin dүniege әkeledi TaraluyBulan ormandy ajmakta Soltүstik zharty sharda taralgan sirek ormandy tundra ormandy dala zhәne dala ajmaktarynyn shetki zherlerinde kezdesedi Europada bulan Polshada Baltyk elderinde Chehiyada Vengriyada Belaruste Ukrainanyn soltүstiginde Skandinaviyada zhәne Resejdin europalyk boliginde kezdesedi Batys Europada XVIII gasyrda zhojylyp ketken Shygys Europada XIX gasyrda zhojylgan Polshada Chehiyada Vengriyada zhәne Skandinaviyada bulan kajtadan ornygyp 1920 zhyldardan bastap korgaluga alyngan Aziyada bulan Soltүstik Mongoliya men Soltүstik Shygys Қytajdan ontүstikke dejin Sibirdin soltүstik boliginen Tynyk muhit zhagalauyna dejin mekendejdi Soltүstik Amerikada bulan Alyaskada Kanadanyn soltүstik shygysynda zhәne AҚSh tyn Kolorado shtatyna dejin kezdesedi Resejde bulan Rostov oblysyna dejin taralgan Olardyn sany shamamen 730 myn bul zhalpy populyaciyanyn 1 5 millionga zhuyk shamamen zhartysy Ekonomikalyk manyzyBulan bagaly anshylyk zhanuar et zhәne terisi үshin pajdalanylady terisi teri ondeuge zhiberiledi Resej men Skandinaviyada bulandy үjretip ony kolik zhәne sүt ondiru үshin pajdalanu әreketteri zhүrgizilgen birak olardy kүtip bagu kiyndyktary ekonomikalyk turgydan tiimsiz bolyp shykty KSRO kezinde zheti bulan fermasy bolgan kazirgi uakytta eki ferma zhumys istejdi Pechoro Ilych koryktyk bulan fermasy Orman alyby turaly әngime filmine engizilgen Eki bulan fermasy da memlekettik bolyp tabylady ekskursiyalar otkiziledi Bulan sүti dәmi zhagynan siyr sүtine uksas birak majlyrak zhәne tәttiligi tomen Ol medicinalyk tamaktanuda koldanylady zhәne muzdatylyp saktalady Bulan eti baska bugylardyn etine karaganda dәmi zhagynan tomenirek majlylygy az zhәne kattyrak bolady Ol negizinen konservileu zhәne kaktalgan shuzhyktar ondirisi үshin pajdalanylady Tabigi sanyAtalyktardyn zhyldyk olim zhitimi 7 15 kurajdy birinshi zhyldagy buzaulardyn 50 ga dejingisi oledi Bulandardy kaskyrlar men ayular konyr ayu grizli aulajdy olar әdette zhas auru zhәne kart zhanuarlardy zhem etedi Қaskyrlar sau eresek bulandar үshin kauipti emes Bulandarga tәn auru Parelaphostrongylus tenuis zhumyr kurttar nematodasy tudyrgan zhүjke zhүjesinin zakymdanuy zhәne keneler Olar zhii zhol kolik okigalarynda zardap shegedi sonyn nәtizhesinde zhol kolik okigalary kobejip zhүrgizushiler de zardap shegedi Bul zhanuarga Euraziyanyn kop zherinde anshylyk ruksat etilgen zhәne zhyl sajyn olardyn sany artyp keledi Қashu uakytyҚashu uakyty bugylarmen birdej kyrkүjek kazan ajlary Bugylardan ajyrmashylygy bulandar tek bir bukamen shagylysady Zhүktilik merzimi 36 37 apta Bulan eki buzau tuady bir buzau tuatyny sirek Buzaulajtyn uakyty mausym ajy Shamamen 20 zhyl omir sүredi DerekkozderHenttonen H Stubbe M Maran T amp Tikhonov A 2008 Alces alces In 2008 IUCN Red List of Threatened Species Downloaded on 11 February 2009 Omyrtkalylar zoologiyasy S P Naumov Almaty Mektep baspasy Aktobe oblysynyn zhanuarlar әlemin korgau Aktobe 2011 Bul biologiya bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Ortakkorda bugan katysty media fajldar bar Category Alces alces