Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Жапырақ (лат. folіum, көне грекше: φύλλον) — жоғары сатыдағы өсімдіктердің фотосинтез, газ алмасу, буландыру, қор жинау, көбею қызметтерін атқаратын өсу мүшесі. Ол негізгі өркеннің жанама бұтақтарының қысқаруынан пайда болады.
Жапырақтың мөлшері әртүрлі болады. Мысалы, шөптесін өсімдіктерде 3-10 см-дей, банан жапырағының ұзындығы 1-5 м, ені 40-50 см, цейлон пальмасы жапырағының ұзындығы 10-20 м, ені 12 м-ге дейін. Жапырақтың сыртқы құрылысы — жапырақ тақтасынан (алақанынан) және сағақтан тұрады. Жапырақтың кеңейген жері — тақтасы, ал сабаққа бекінетін жіңішке бөлігі — сағағы деп аталады. Сағақсыз жапырақтар да болады. Сабақ буынынан тармақталған сағақты бір жапырақ өсіп шықса — жәй жапырақ деп аталады, олардың пішіндері әртүрлі болады, мысалы, қарағайдың, шыршаның жапырақтары — қылқан, ине, астық тұқымдастарында — таспа; көктеректе — дөңгелек тәрізді. Бір сағаққа бірнеше жапырақ орналасса — күрделі жапырақ деп аталады. Бұлар да әртүрлі болады: үшқұлақты күрделі жапырақ (беде, соя); саусақ салалы күрделі жапырақ (атбасталшын, , қазтабан, т.б.); қауырсын тәрізді күрделі жапырақ, ал бұл жұп қауырсынды (асбұршақ, ноғатық, т.б.), тақ қауырсынды (қызылмия, итмұрын, шетен, грек жаңғағы, т.б.) болып бөлінеді. Жапырақ тақтасының анатомдық құрылымы — оның қандай қызмет атқаратынын анықтайды. Жапырақ тақтасын екі жағынан да жұқа қабықшамен қапталған эпидермис жауып жатады. Эпидермистің астында борпылдақ ұлпа — болады. Сонымен қатар бұл ұлпаның жасушаларында фотосинтезге және өсімдіктің тыныс алуына қатысатын бар.
Жапырақтың құрылысы
Жапыраққа беріктілік, серпімділік қасиет беретін, оның “қаңқасын” құрайтын талшықтар жапырақ жүйкесін құрайды. Жапырақ жүйкесінің құрамында әртүрлі жасушалардан құралған негізгі өткізгіш ұлпа — ксилема; өсімдікте органикалық заттарды таситын және өсімдіктің арнайы мүшелерінде (жер асты тамырында, өсу нүктесінде, жемісі мен дәнінде, т.б.) қор жинауға қатысатын түтікті-талшықты күрделі ұлпа — флоэма болады. Жапырақ сағағынан тақтасына қарай жалғасып жатқан өткізгіш шоқтар — орталық жүйке деп аталады, ал одан жан-жаққа таралған жанама жүйкелердің орналасуына қарай жүйкелену бірнеше типке бөлінеді: қауырсын тәрізді торлы жүйкелену — орталық жүйкенің жан-жағын жанамалап жатуы (тал, терек, алма, алмұрт, шие, т.б.); саусақ салалы жүйкелену — негізгі орталық жүйке бір жерден басталып, жапырақ жиегіне дейін саусақ тәрізді салаланып таралуы (үйеңкі, бегония, т.б.); параллель (қатарласа) жүйкелену — талшықтар жапырақтың ұшына қарай қатарласа созылуы (барлық астық тұқымдастары), доғалы жүйкелену — жүйкелер жапырақ тақтасының түбінен шығып, жапырақтың ұшына жеткен кезде доға тәрізді бір-бірімен соқтығысады (інжугүл, жолжелкен.)
Жапырақ тақтадан (алақаны) және сағақтан тұрады. Жапырақтың кеңейген (жалпақ) бөлімі – тақтасы, сабаққа бекінетін жіңішке бөлігі сағағы деп аталады. Сағағы болмайтын жапырақтарды сағақсыз жапырақ дейді. Фотосинтез, су булану, газ алмасу, органикалық заттарды қорға жинау жапырақ тақтасында жүреді. Сағағы жапырақты жұлынып түсуден сақтайтын берік, тірек қызметін атқарады. Сағақ жапырақ тақтасын жарыққа қарай бағыттап, бұрып қозғалтады. Сабақтан сағақ арқылы қоректік заттар жапырақ тақтасына өтеді.
Асбұршақ, итмұрын, раушан, беде, қараған және т.б. өсімдіктердің жапырақ сағағының түбінде орналасқан әр түрлі пішінді майда жапырақшаларды бөбешік жапырақша дейді. Ол жапырақ тақтасынан бұрынырақ өсіп, бүршікті зақымданудан қорғайды. Бүршік ашылған соң қурап қалады.
Жапырақ тақтасының негізі ұзарып өсіп, сағақтың орнына түтік тәрізді қусырылады. Оны қынап дейді. Қынапты жапырақтар – бидайда, жүгеріде, қамыста, балдырғанда, күріште және т.б. болады.
Жүйкелену
Жүйкелену - деп өткізгіш шоқтардың жапырақ тақтасына орналасуын айтады .
Олардың қызметі:
- Жапырақ қабаттарына су мен онда еріген минералды тұздар жеткізіледі ;
- Органикалық заттар басқа мүшелеріне таратылады;
- Жапыраққа беріктік қасиет береді.
Жүйкеленудің типтері:
- Қауырсын тәрізді торлы жүйкелену негізгі орталық жүйкенің жан-жағынан жанама жүйкелер теңдей таралады. Майда жүйкелері торлап жатады.
- Саусақ салалы жүйкелену орталық жүйке бір жерден басталып жапырақ жиегіне дейін саусақ тәрізді саланып таралады.
- Параллель жүйкеленуде жүйкелер жапырақтың ұшына дейін қатарласа созылады .
- Доғалы жүйкелену жапырақ тақтасының түбінен қатарласа шыққан жүйкелер , жапырақ ұшына жеткенде доға тәрізді бір -бірімен түйіседі .
Жапырақтың сабақта орналасуы 3 түрлі болады:
- Кезектесе орналасу. Сабақтың әр буынында 1 жапырақ болса - кезектесе орналасу деп аталады.
- Қарама қарсы орналасу. Бір буында екі жапырақ қарама-қарсы болса- қарама қарсы орналасу деп аталады
- Топтаса орналасу. Бір буында үш-төрт жапырақ болса - топтаса орналасу деп аталады
Өсімдік жапырағы
Өсімдік жапырағы белгілі бір заңдылықпен орналасады:
1) кезектесіп орналасу — сабақтың әр буынында дара жапырақ кезек-кезек шығады. Мысалы, жапырақ бір-бірін көлеңкелемеу үшін бір жапырақ сабақтан оңтүстікке қарай, екіншісі солтүстікке, үшіншісі шығысқа, төртіншісі батысқа қарай кезектесе орналасады. Сондықтан жапырақ тақталары қанша үлкен болғанымен, жарықтың түсуіне кедергі болмайды (астық тұқымдасы, емен, т.б.);
2) қарама-қарсы орналасу — сабақтың әр буынынан екі жапырақ бір-біріне қарама-қарсы өсіп шығады да, үстіңгі жапырақтар төменгілерін көлеңкелемейді (үйеңкі, қалампыр, жалбыз, сирень, т.б.);
3) топтанып орналасу — сабақтың бір буынында үш не одан да көп жапырақтың болуы (сары ағаш, қарғакөз, т.б.).
Жапырақ алдымен ұшынан өседі, 30-40 күннен кейін өсуі тоқталады, тек қырыққұлақ пен вельвичияның жапырақтары қурап қалғанша өсе береді. Жапырақтың тіршілік ету ұзақтығы бірнеше айдан 15 жылға дейін созылады. Мысалы, кәдімгі қарағайда 2-3 жыл, Кавказ самырсынында 9-13 жыл, шыршада 5 жыл, т.б. Ал ашық тұқымдылардың жапырақтары бірден түспей кезектесіп түсетіндіктен мәңгі жасыл болып көрінеді.
Жапырақтың түсуі
Жапырақтың түсуі — өсімдіктің эволюциялық дамуында әртүрлі қолайсыз жағдайға бейімделуі, яғни күзде күн суытып, топырақ құрғаған кезде тамырдан өсімдікке келетін ылғалдың азаймауынан және қыста қалың қар жауғанда өсімдік бұтағының сынып кетпеуінен сақтайды. Күзде күн суытып, топырақ құрғаған кезде жапырақтағы фотосинтез процесі бірте-бірте әлсірейді. Жапырақ пен сабақ арасындағы зат алмасу тоқтайды. Жапырақ сабағы түбіндегі жасушалар ыдырап, ажырау қабаты пайда болады. Бұл кезде жапырақ сабаққа әрең ілініп, өзінің салмағынан, жел, жауын әсерінен үзіліп түседі. Көптеген өсімдіктердің (салат, капуста, пияз, аскөк, қымыздық, т.б.) жапырақтары тағам, ал кейбір өсімдіктердің жапырағы мал азығы ретінде пайдаланылады. Жапырақтан эфир майы алынады, медицинада пайдаланылады.
Жапырақтың түрөзгерістері
Түрін өзгерткен жапырақтар: , , қабыршақ, шырынды жапырақтар əртүрлі қосымша қызметтер атқарады. Мысалы, түйетікен мен шағыртікеннің жапырақ тақтасының жиегіне жеткен жүйелерінің ұшы тікенге айналады. Кей жағдайда өсімдіктердің бүршіктері мен жапырақтары да түрін өзгертіп тікенге айналуы мүмкін. Жапырақ тақтасы түгелдей тікенге айналғандарға: сарыағаш, кактус, кəріқыз жатады. Жапырақ түктері тікенге айналған өсімдік - итмұрын. Тікенекті жапырақтар малға жем болудан қорғана алады жəне суды аз буландырады.
- Мұртшаға айналған жапырақтар.
Асбұршақ, үрмебұршақ мұртшалары əлсіз сабақтарының жарыққа қарай көтеріліп өсуіне сүйеніш.
- Қабыршаққа айналған жапырақтар.
Бүршіктердің сыртындағы қабыршақтар, тамырсабақтағы қабыршақтардың барлығы түрін өзгерткен жапырақтар. Бүршіктің, пиязшықтың ішкі бөліктерін зақымданудан, улы газдардың зиянды əсерінен қорғайды. Орамға айналған жапырақтар жүгері собығының сыртын орап тұрады.
- Шырынды жапырақтар.
Пияз, қырыққабат өсімдіктерінің жапырақтары қоректік заттарды қорға жинайтындықтан қалың, шырынды. Құрғақшылық болғанда шырын, қор заттарын пайдаланып, тіршілік етеді.
- Əлсіз жетілген жапырақтар.
Ылғал жетіспейтін шөлді, шөлейтті, құмды жерде өсетін өсімдіктер мен паразитті тіршілік ететін өсімдіктердің жапырақтары жетілмейді немесе мүлде болмайды. Мысалы:сексеуіл, жүзгін, қылша, арамсояу, сұңғыла жəне т.б.
Дереккөздер
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Zhapyrak lat folium kone grekshe fyllon zhogary satydagy osimdikterdin fotosintez gaz almasu bulandyru kor zhinau kobeyu kyzmetterin atkaratyn osu mүshesi Ol negizgi orkennin zhanama butaktarynyn kyskaruynan pajda bolady Zhapyraktyn molsheri әrtүrli bolady Mysaly shoptesin osimdikterde 3 10 sm dej banan zhapyragynyn uzyndygy 1 5 m eni 40 50 sm cejlon palmasy zhapyragynyn uzyndygy 10 20 m eni 12 m ge dejin Zhapyraktyn syrtky kurylysy zhapyrak taktasynan alakanynan zhәne sagaktan turady Zhapyraktyn kenejgen zheri taktasy al sabakka bekinetin zhinishke boligi sagagy dep atalady Sagaksyz zhapyraktar da bolady Sabak buynynan tarmaktalgan sagakty bir zhapyrak osip shyksa zhәj zhapyrak dep atalady olardyn pishinderi әrtүrli bolady mysaly karagajdyn shyrshanyn zhapyraktary kylkan ine astyk tukymdastarynda taspa kokterekte dongelek tәrizdi Bir sagakka birneshe zhapyrak ornalassa kүrdeli zhapyrak dep atalady Bular da әrtүrli bolady үshkulakty kүrdeli zhapyrak bede soya sausak salaly kүrdeli zhapyrak atbastalshyn kaztaban t b kauyrsyn tәrizdi kүrdeli zhapyrak al bul zhup kauyrsyndy asburshak nogatyk t b tak kauyrsyndy kyzylmiya itmuryn sheten grek zhangagy t b bolyp bolinedi Zhapyrak taktasynyn anatomdyk kurylymy onyn kandaj kyzmet atkaratynyn anyktajdy Zhapyrak taktasyn eki zhagynan da zhuka kabykshamen kaptalgan epidermis zhauyp zhatady Epidermistin astynda borpyldak ulpa bolady Sonymen katar bul ulpanyn zhasushalarynda fotosintezge zhәne osimdiktin tynys aluyna katysatyn bar Zhapyraktyn kurylysyZhapyrakka beriktilik serpimdilik kasiet beretin onyn kankasyn kurajtyn talshyktar zhapyrak zhүjkesin kurajdy Zhapyrak zhүjkesinin kuramynda әrtүrli zhasushalardan kuralgan negizgi otkizgish ulpa ksilema osimdikte organikalyk zattardy tasityn zhәne osimdiktin arnajy mүshelerinde zher asty tamyrynda osu nүktesinde zhemisi men dәninde t b kor zhinauga katysatyn tүtikti talshykty kүrdeli ulpa floema bolady Zhapyrak sagagynan taktasyna karaj zhalgasyp zhatkan otkizgish shoktar ortalyk zhүjke dep atalady al odan zhan zhakka taralgan zhanama zhүjkelerdin ornalasuyna karaj zhүjkelenu birneshe tipke bolinedi kauyrsyn tәrizdi torly zhүjkelenu ortalyk zhүjkenin zhan zhagyn zhanamalap zhatuy tal terek alma almurt shie t b sausak salaly zhүjkelenu negizgi ortalyk zhүjke bir zherden bastalyp zhapyrak zhiegine dejin sausak tәrizdi salalanyp taraluy үjenki begoniya t b parallel katarlasa zhүjkelenu talshyktar zhapyraktyn ushyna karaj katarlasa sozyluy barlyk astyk tukymdastary dogaly zhүjkelenu zhүjkeler zhapyrak taktasynyn tүbinen shygyp zhapyraktyn ushyna zhetken kezde doga tәrizdi bir birimen soktygysady inzhugүl zholzhelken Zhapyrak taktadan alakany zhәne sagaktan turady Zhapyraktyn kenejgen zhalpak bolimi taktasy sabakka bekinetin zhinishke boligi sagagy dep atalady Sagagy bolmajtyn zhapyraktardy sagaksyz zhapyrak dejdi Fotosintez su bulanu gaz almasu organikalyk zattardy korga zhinau zhapyrak taktasynda zhүredi Sagagy zhapyrakty zhulynyp tүsuden saktajtyn berik tirek kyzmetin atkarady Sagak zhapyrak taktasyn zharykka karaj bagyttap buryp kozgaltady Sabaktan sagak arkyly korektik zattar zhapyrak taktasyna otedi Asburshak itmuryn raushan bede karagan zhәne t b osimdikterdin zhapyrak sagagynyn tүbinde ornalaskan әr tүrli pishindi majda zhapyrakshalardy bobeshik zhapyraksha dejdi Ol zhapyrak taktasynan burynyrak osip bүrshikti zakymdanudan korgajdy Bүrshik ashylgan son kurap kalady Zhapyrak taktasynyn negizi uzaryp osip sagaktyn ornyna tүtik tәrizdi kusyrylady Ony kynap dejdi Қynapty zhapyraktar bidajda zhүgeride kamysta baldyrganda kүrishte zhәne t b bolady ZhүjkelenuZhapyrak taktasyndagy otkizgish shoktar Zhүjkelenu dep otkizgish shoktardyn zhapyrak taktasyna ornalasuyn ajtady Olardyn kyzmeti Zhapyrak kabattaryna su men onda erigen mineraldy tuzdar zhetkiziledi Organikalyk zattar baska mүshelerine taratylady Zhapyrakka beriktik kasiet beredi Zhүjkelenudin tipteri Қauyrsyn tәrizdi torly zhүjkelenu negizgi ortalyk zhүjkenin zhan zhagynan zhanama zhүjkeler tendej taralady Majda zhүjkeleri torlap zhatady Sausak salaly zhүjkelenu ortalyk zhүjke bir zherden bastalyp zhapyrak zhiegine dejin sausak tәrizdi salanyp taralady Parallel zhүjkelenude zhүjkeler zhapyraktyn ushyna dejin katarlasa sozylady Dogaly zhүjkelenu zhapyrak taktasynyn tүbinen katarlasa shykkan zhүjkeler zhapyrak ushyna zhetkende doga tәrizdi bir birimen tүjisedi Zhapyraktyn sabakta ornalasuy 3 tүrli bolady Kezektese ornalasu Sabaktyn әr buynynda 1 zhapyrak bolsa kezektese ornalasu dep atalady Қarama karsy ornalasu Bir buynda eki zhapyrak karama karsy bolsa karama karsy ornalasu dep atalady Toptasa ornalasu Bir buynda үsh tort zhapyrak bolsa toptasa ornalasu dep ataladyӨsimdik zhapyragyӨsimdik zhapyragy belgili bir zandylykpen ornalasady 1 kezektesip ornalasu sabaktyn әr buynynda dara zhapyrak kezek kezek shygady Mysaly zhapyrak bir birin kolenkelemeu үshin bir zhapyrak sabaktan ontүstikke karaj ekinshisi soltүstikke үshinshisi shygyska tortinshisi batyska karaj kezektese ornalasady Sondyktan zhapyrak taktalary kansha үlken bolganymen zharyktyn tүsuine kedergi bolmajdy astyk tukymdasy emen t b 2 karama karsy ornalasu sabaktyn әr buynynan eki zhapyrak bir birine karama karsy osip shygady da үstingi zhapyraktar tomengilerin kolenkelemejdi үjenki kalampyr zhalbyz siren t b 3 toptanyp ornalasu sabaktyn bir buynynda үsh ne odan da kop zhapyraktyn boluy sary agash kargakoz t b Zhapyrak aldymen ushynan osedi 30 40 kүnnen kejin osui toktalady tek kyrykkulak pen velvichiyanyn zhapyraktary kurap kalgansha ose beredi Zhapyraktyn tirshilik etu uzaktygy birneshe ajdan 15 zhylga dejin sozylady Mysaly kәdimgi karagajda 2 3 zhyl Kavkaz samyrsynynda 9 13 zhyl shyrshada 5 zhyl t b Al ashyk tukymdylardyn zhapyraktary birden tүspej kezektesip tүsetindikten mәngi zhasyl bolyp korinedi Zhapyraktyn tүsuiZhapyraktyn tүsui osimdiktin evolyuciyalyk damuynda әrtүrli kolajsyz zhagdajga bejimdelui yagni kүzde kүn suytyp topyrak kurgagan kezde tamyrdan osimdikke keletin ylgaldyn azajmauynan zhәne kysta kalyn kar zhauganda osimdik butagynyn synyp ketpeuinen saktajdy Kүzde kүn suytyp topyrak kurgagan kezde zhapyraktagy fotosintez procesi birte birte әlsirejdi Zhapyrak pen sabak arasyndagy zat almasu toktajdy Zhapyrak sabagy tүbindegi zhasushalar ydyrap azhyrau kabaty pajda bolady Bul kezde zhapyrak sabakka әren ilinip ozinin salmagynan zhel zhauyn әserinen үzilip tүsedi Koptegen osimdikterdin salat kapusta piyaz askok kymyzdyk t b zhapyraktary tagam al kejbir osimdikterdin zhapyragy mal azygy retinde pajdalanylady Zhapyraktan efir majy alynady medicinada pajdalanylady Zhapyraktyn tүrozgeristeriTүrin ozgertken zhapyraktar kabyrshak shyryndy zhapyraktar ertүrli kosymsha kyzmetter atkarady Mysaly tүjetiken men shagyrtikennin zhapyrak taktasynyn zhiegine zhetken zhүjelerinin ushy tikenge ajnalady Kej zhagdajda osimdikterdin bүrshikteri men zhapyraktary da tүrin ozgertip tikenge ajnaluy mүmkin Zhapyrak taktasy tүgeldej tikenge ajnalgandarga saryagash kaktus kerikyz zhatady Zhapyrak tүkteri tikenge ajnalgan osimdik itmuryn Tikenekti zhapyraktar malga zhem boludan korgana alady zhene sudy az bulandyrady Murtshaga ajnalgan zhapyraktar Asburshak үrmeburshak murtshalary elsiz sabaktarynyn zharykka karaj koterilip osuine sүjenish Қabyrshakka ajnalgan zhapyraktar Bүrshikterdin syrtyndagy kabyrshaktar tamyrsabaktagy kabyrshaktardyn barlygy tүrin ozgertken zhapyraktar Bүrshiktin piyazshyktyn ishki bolikterin zakymdanudan uly gazdardyn ziyandy eserinen korgajdy Oramga ajnalgan zhapyraktar zhүgeri sobygynyn syrtyn orap turady Shyryndy zhapyraktar Piyaz kyrykkabat osimdikterinin zhapyraktary korektik zattardy korga zhinajtyndyktan kalyn shyryndy Қurgakshylyk bolganda shyryn kor zattaryn pajdalanyp tirshilik etedi Elsiz zhetilgen zhapyraktar Ylgal zhetispejtin sholdi sholejtti kumdy zherde osetin osimdikter men parazitti tirshilik etetin osimdikterdin zhapyraktary zhetilmejdi nemese mүlde bolmajdy Mysaly sekseuil zhүzgin kylsha aramsoyau sungyla zhene t b DerekkozderOryssha kazaksha tүsindirme sozdik Biologiya Zhalpy redakciyasyn baskargan professor E Aryn Pavlodar 2007 1028 b ISBN 9965 08 286 3 Қazak Enciklopediyasy Biologiya Zhalpy bilim beretin mekteptin 6 synybyna arnalgan okulyk Almaty Atamura