Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Пияз (лат. Allium cepa) – амариллистер тұқымдасы, жуа туысының ең көп тараған түрі. Шыққан жері — Орталық Азия және Ауғанстан.
| Пияз | ||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||
| Allium cepa L. |
Тамыры ірі, қалың, шашыраңқы, түйнек түбінен өседі. Түйнегі үлкен, етті, сопақша және шар пішінді. Түйнегінің қабығы сары, қызыл-қоңырқай түсті. Қабығының астында ақ, шырынды, ерекше иісті қабаттар кезектесіп орналасқан. Пияз бір маусымда жеуге жарамды болып өседі. Тұқымын алу үшін пиязды (тамыр сабағын) көктемде қайта егеді. Одан 2-жылы ұзын гүл сидам өсіп шығып, гүлдейді. Күзге қарай тұқымын жинап алады. Отаны – Жерорта теңіз елдері. Пияздың құрамында көмірсулар, гликозид, сапонин, кальций оксалаты және басқа элементтер бар.
Сипаттама
Пияз өсіріп алынатын бадана тегіс, ұзын немесе домалақ пішінде болады, қысқа сабақтан және оған тығыз, біріне-бірі қысыла орналасқан етті қабыршақтан тұрады. Қабыршақтың жоғары бөлігі жұқа, жалған сабақ құрайды. Сыртқы қабыршақтары бірте-бірте өледі де, жамылғыға айналады. Олар сары, қоңыр, қызғылт-көгілдір, ал кейде ақ түсті болады. Пияздың жапырақтары етті қабыршақтың жалғасы сияқты. Олар түтікті, үшкірленген, ұзындығы 20 — 50 см, 18 — 20oС-та жақсы өседі. Гүл шоғыры — шар тәрізді шатырша, гүлдері қос жынысты. Тұқымы — қарашық, ұсақ (1000 данасының салм. 3,5 — 4,0 г), қара, пирамида пішіндес, 2 — 4oС-та өне бастайды. Тығыз және ұзақ бөртетін қабықты болғандықтан тұқымы өте баяу өнеді. Құнарлы, қарашірігі мол, қышқыл емес, қоректік заттарға бай, арамшөптерден тазартылған топырақта жақсы өседі. Қазылып алынған бадананың аязға төзімділігі кемиді, толық піскендері 3оС суыққа шыдай алады. Үсікке пияздың ащы сорттары төзімдірек келеді.
Бадананың құрамында (сортына қарай) 2,4 — 14% қант, 2 — 13,9 мг% С витамині, 18% құрғақ зат, 2%-дың шамасында белок, эфир майы; жапырағында — 25 — 47,7 мг% С витамині және 1,3 — 5,9% А провитамині бар.
Құрамындағы эфир майының мөлшеріне, дәмінің ащылығына қарай Пияздың сорттарын 3 топқа — ащы, жартылай ащы және тәтті деп бөледі. Ащы сорттарында құрғақ заттың, қанттың және эфир майының мөлшері көбірек болады. Пиязды ауыспалы егісте көкөніс және егіс танабынан кейін отырғызып, жапырақтары сарғайған кезде жинайды. Шабындықта және жайылымдарда Пияз отырғызбаған абзал, өйткені Пияз мал сүтінің дәмін өзгертіп, жағымсыз дәм береді. Пияз ежелден бағалы дәрілік өсімдік деп саналған. Ол ас қорытуды жақсартады, асқазан шырынының бөлінуін күшейтеді. Пиязға эфир майы ерекше иіс береді. Одан басқа пияз бен сарымсақта фитонцид бар, ол ауру қоздыратын бактериялардың өсуін тежейтін ұшпа зат.
Қолданылуы
Пиязды барлық тамаққа пайдаланады десек те болады. Алайда, пияз тағам өнеркәсібінде ғана емес, медицинада да қолданылады. Пияз шырыны іш өтуіне, қуыққа әсер етеді. Фармацевтика өнеркәсібінде «Сцилларе» деп аталатын сұйық дәрі шығарылады. Сонымен қатар пияз кардиологияда да қолданылады. Зиянкестерге қарсы дәрі-дәрмек құрамында да болады.
Пайдалылығы
Біріншіден, ас қорытуға жақсы әсерін тигізеді. Пияздың иісі өте жағымсыз екенін бәріміз жақсы білгілі. Алайда бұл көкөністің бойындағы ең құндысы да осы. Пияздың бойындағы эфир майы ауру қоздыратын – құрт, бактерияларды жояды. Сондықтан оны салатқа, бірінші және екінші тағамға, жалпы сәйкес келеді деген барлық тағам түрлеріне қосып, үнемі пайдаланған жөн.
, ми тамырлары ауруларына пияз сөлі мен балды араластырып (1:1), бір ас қасықтан күніне үш рет ауқаттанардан сағат жарым уақыт бұрын немесе содан екі-үш сағат кейін қабылдайды. Пияз сөлі мен кесінділері әр түрлі жараларға, соның ішінде ұзақ уақыттан бері бітіп болмаған жарақатқа, күйген жерге жақса, тиімді әсері тез байқалады.
Сүйелдер мен іріңді жараларға пияздың жылытылған ұсақ кесінділерін кір сабынмен араластырып (2:1) жағып, үстінен бинтпен орап тастайды. Бинтті күн сайын ауыстыру қажет.
Пияздың сөлі салқын тигеннен болатын ауруларға (тұмау, мұрынның бітелуі т.б) өте жақсы көмектеседі. Ол үшін сөл мен балды 1:1 араластырып, ас қасықпен күніне үш-төрт рет ішу керек. Егер тамақ ауырса, осы қоспаны бір шай қасықпен күніне үш-төрт рет ішеді. Тұмау болғанда пияздың сөлін мұрынның айналасына жағады немесе туралған пиязды екі-үш минут иіскеу керек. Бұл тәсілді ауру жаңа басталғанда қолданған өте тиімді. Туралған пиязды шағын ыдысқа салып, бала ұйықтаған кезде (тұмау болғанда) бас жағына қойса, мұрнының ашылып, жақсы ұйықтауына көмектеседі.
Қатты жөтелден арылмасаңыз, пияздың көмегіне жүгініңіз. Ол үшін әйнек бөтелкені туралған пиязбен толтырып, бөтелкенің сыртын қамырмен қаптап, духовкаға салыңыз. Сырты пісті-ау деген кезде духовканы өшіріп, суығанын күтіңіз. Содан кейін қамырынан аршып, бөтелкедегіні үлкендер екі ас қасықтан күніне 3-4 рет қабылдайды, ал балаларға бір ас қасықтан берсе де болады. Мұндай ем созылмалы гастриті барларға да зиянын тигізбейді.
Шамамен 50 грамм мейізге 200 мл қайнаған су құйып, жарты сағат қоя тұрады. Сосын оған бірнеше пияздың сығып алынған сөлін (үш ас қасық көлемінде) араластырады. Бұл тұнбаны жөтел кезінде күніне бір рет жатар алдында бір жұтым шамасында қабылдап алған жөн. Сонда жөтелден тез құтыласыз.
Қан қысымы жоғары адамдарға (гипертоник) күніне бір-екі пияз жеп тұрған өте пайдалы. Бір ескертер жай, асқазаны ауыратындарға пияздың таза өзінің сөлін пайдалануға болмайды. Бірнеше пиязды ұсақтап турап, оны басыңызға қалың етіп салып, он минут шамасында ұстаңыз. Сосын басыңызды шайып алсаңыз, шаш құрамы жақсарып, шаштың түсуі тоқтайды.
Пияздың басты (қатпарлы) пияз, батун-пияз, корей-пияз, шнитт-пияз, шалот-пияз т.б. түрлері бар. Ең кең тарағаны — басты пияз, оның түйнегі мен жапырақты сабағы болады. Түйнекте белок, клетка қабығы және минералды тұздар болады. Басты пияздың сорттары ащы, жартылай ащы және тәтті болып бөлінеді. Пияздағы ащы дәм оның құрамында болатын эфир майынан. Пияздағы С витаминінің көлемі 10 мг %. Ауру жұқтырмайтын (бактерицидтік) және қырқұлаққа қарсы қасиеттері бар. Жартылай ащы және ащы пияздарды көбінесе орталық белдеуде және солтүстікте өсіреді. Басты пияздың ең жақсы ащы сорттарының қатарына: Бессоновский, Ростовский, кубастый, Ростовский репчатый, Арзамасский, Стригуновский, Мстерский, Тимирязевский пияздары, жартылай ащы сорттарына — Цитауский, Қаратал, Луганский пияздары жатады. Пияздың тәтті және жартылай ащы сорт- тарын (Испанский, Каба және басқа пиязда көбінесе еліміздің оңтүстігінде өсіреді, өйткені орталық белдеуле, сондай-ақ солтүстікте олар пісіп үлгірмейді. Тәтті пияздар жартылай ащы және ащы пияздарға қарағанда нашар сақталады. Пиязды күзде ауа-райы құрғақ кезде сабақтары қурай бастағанда жинайды. Оны сәл қысқалау етіп сабағын қалдыра кеседі. Толық телегей пиязды құрғақ, жылы жерде келтіреді. Пияз ды 0°С-ден 3°С-ге дейінгі температурада ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 70—75% жерде сақтаған жөн. Пияздың ащы сорттары кез келген құрғақ әрі салқын жерде, тіпті, әдеттегі үй жағдайында да қыс бойы, жаңа өнімді жинағанша, жақсы сақталады, тек оны сақтаудың алдында жақсылан кептіру керек. Пиязды кеуіл кетуден және бүлінуден сақтайтын құрғақ қабығы болады. Құрғақ қабық қалың әрі тығыз болса, пияз соғұрлым жақсы сақталады. Баста пиязды асқа көк күйізде де, қайнатылған, қуырылған, консервіленген, кептірілген күйлерінде де пайдалана береді. Пияз турағанда көзден жас аңлау үшін пышақты салқын сумен шайын отыру керек. ' Басты пияздың немесе көпжылдық пияздар — батун-пияз, шнитт-пияздың сабағы көк пиязда кеңінен пайдаланылады, Басты пияздың көк сабақ алынатын ең жақсы сорттары — Арзамасский, Бессоновский, Спасский пияз дары. Көк пияздың құрамында 30 мг % С витамині және каротин (А провитамині) болады. Көк пияз ды жыл бойы өсіруге болады, оның құндылығы да осында. Тамаққа көк пиязды жаңа жиналған күйінде, сондай-ақ оны начинка жасағанда найдаланады. Көк пияздың ең жақсысын тұқым-пияздан, яғни басты пияздың түйнектерінен алады. Көк пиязды сабағының ұзындығы 35—40 см-ге жеткенде жинайды. Оны салқын жерде сақтау керек, жазда тез қурай, сарғайып кететін болғандықтан 3 күннен артық сақтауға болмайды. 0°С температурада көк пиязды сыртқы түрін өзгертпей және дәмдік қасиеттерін жоғалтпай 10 күнге дейін сақтауға болады.
Батун-пияз
Батун-пияз (татарка, дудчатый, қыстық, құмдық). Тамаққа, негізінен, сабақтарын пайдалан ады, олар түрі мен дәмдік қасиеті жағынан басты пияздың сабағына ұқсайды, бірақ олардан біршама ірілеу. Батун-пияздың кейбір түрлері сабақтарында С витаминінің мол (80 мг %-ке дейін) болуымен ерекшеленеді. Таралу аймағы да өте кең (оңтүстіктен Поляр шеңберіне дейін). Ол аязға берік, күй талғамайды, қыста ашық жерде де ұстауға болады және ерте піседі. Батун - пияздың алғашқы көк сабақтарын ортаңғы белдеуле апрельдің аяғы, майлық басында жинайды. Көк сабақтарды жаз бойы бірнеше рет кесіп алады, бірақ тамыздың бірінші жартысынан кейін тоқтатады, өйткені мұның салдары келер жылдың өніміне кері әсер етеді.
Порей-пияз
Порей-пияз (жақұт порей), негізінен КСРО-ның европалық бөлігінің оңтүстігі мен өсіріледі. Ең көп тараған сорты — Қаратал пиязы. Бұл пияздың ұзын, жалпақ, жасыл жапырақтары және жуан сабақтары болады. Асқа бұл пияздың сабағын (жаңа жиналған бетте, қайнатылған, кептірілген, тұздалған) және жас жапырақтарды пайдаланады. Бұл пияз витаминдерге (Ві, Вr, РР, каротин) бай, оның құрамында 35 мг % С витамині бар. Оны күздің аяғына қарай жинайды. Ұзақ сақтау үшін сабақтардың жоғарғы жағын (1/3 бөлігін) кесіп алады да, түбірін сақтайтын орынның суық жағына ылғал құммен көміп тастайды. 0°С температурада және ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 90% болғанда бұл пиязды 3 айға дейін сақтауға болады.
Шнитт-пияз
Шнитт-пияз (Шалғын жүа) жапырақтары майда тікенекті, оларда С витамині (7 —105 мг %) және каротин болады. Жапырақтары жас кезінде жұмсақ , нәрлі. Өсе келе тез іріленіп кетеді. Бұл аязға төзімді және ерте өкім беретін пияз. Оны аз мөлшерде ғана, кейде сәндік және шырын жинайтын өсімдік ретінде өсіреді.
Шалот-пияз
Шалот-пияз (шарлот, сорокозубка) оңтүстік аудандарда таралған. Там аңқа жас түйіні мен сабақтарын сол күйінде, кейде маринадтап пайдаланады. Сабақтары кабысқан түтік тәрізді, балауыз түстес болып келеді. Пияздары майда, жұмсақ , дәмі онша ащы емес. Оның құрамында 13% қант (сабақтарына 5,5%) бар. Аязға төзімді, сондықтан оны қысқа қарай егеді, көктемде ол өнімді ерте береді. Бұл пияздың көк сабағы қыста ұзақ уақытқа жақсы сақталатындықтан, оны түйнегінен жұлмайды. Оңтүстікте бұл пияз ды шатырдың астында сақтайды, өйткені 20°С-тық суыққа ұшыраса да дәмі жоғалмайды.
Маринадталған пияз
Сірке қышқылы қосылған суға араластырып, қалауынта тұз және құмшекер қосып, үстіне өсімдік майын құяды. Қоспаны эмальмен қайнатылған кастрюльге аударып, сақиналап кесілген басты пияз салады да (майда пияздарды тұтастай маринадтайды), лавр жапырағын, хош иісті бұрыш, қалампыр қосады. Қоспалы қайнағанша араластыра отырып қыздырады, одан кейін эмальмен қапталған басқа ыдысқа ауыстырып, құйыл жылдам суытады. Маринадталған пиязды басытқы ретінде де (дастарқанға аскөк сеуіп, кішкене ыдысқа салып қояды), маринадталған немесе тұздалған майшабаққа гарнир ретінде де пайдаланады, сондай-ақ винегретке және кейбір көкөніс және балықтан жасалған салаттарға қосады. 4—5 бас пиязға: 5 ас қасық сірке қышқылы, 5 ас қасық су, 2 ас қасық өсімдік майы, 11/2—2 шай қасық құмшекер, 1/2 шай қасық тұз, 2 лавр жапырағы, 3 бас бұрыш. 3—4 қалампыр қосады.
Жұмыртқа қосылған пияз салаты
Пиязды қалындау етіп дөңгелете кесіп, эмальмен қапталған кастрюльге салады 21/2 стакан суды қайнатыл, оған сірке суын қосып, қайнаған қоспаға пияз салады. Кастрюльдің қақпағын жауып суытады. Сосын пиязды кепсерге салып, суын ағызады. Жұмыртқаны ірі-ірі етіп кесіп, пиязбен араластырады да, үстіне майонез қатып, тоңазытқышта суытады. Дастарқанға қояр алдында майдалан туралған жаңа жиналған қияр қосуға болады. 500 г. бас пиязға: тұтас пісірілген 4—5 жұмыртқа, 1 банка майонез, І ас қасық сірке қышқылы қосылады.
Қуырылған басты пияз
Пиязды дөңгелектеп кесіп, тоң май ерітілген табаға салып, сары түске енгенше араластырып қуырады. Қуырылған пиязды ожаумен кепсерге немесе елекке салып тұздайды. Осылайша дайындалған пиязды қуырдаққа гарнир ретінде пайдаланады.
Дереккөздер
Қ 74 Құлжабаева Г.Ә.;«Өсімдіктер әлемі» оқу-әдістемелік кешені, Көкөністер: Дидактикалық материал.- Алматы, 2011. - 16 б, ISBN 978-601-7237-33-2
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VII том
- Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Piyaz lat Allium cepa amarillister tukymdasy zhua tuysynyn en kop taragan tүri Shykkan zheri Ortalyk Aziya zhәne Auganstan PiyazBasty piyaz Dүniesi ӨsimdikterBolimi Gүldi osimdikterTaby Dara zharnaktylarSaby Tukymdasy AmaryllidaceaeKishi tukymdasy AllioideaeTajpasy Tegi AlliumTүri A cepaAllium cepa L Tamyry iri kalyn shashyranky tүjnek tүbinen osedi Tүjnegi үlken etti sopaksha zhәne shar pishindi Tүjneginin kabygy sary kyzyl konyrkaj tүsti Қabygynyn astynda ak shyryndy erekshe iisti kabattar kezektesip ornalaskan Piyaz bir mausymda zheuge zharamdy bolyp osedi Tukymyn alu үshin piyazdy tamyr sabagyn koktemde kajta egedi Odan 2 zhyly uzyn gүl sidam osip shygyp gүldejdi Kүzge karaj tukymyn zhinap alady Otany Zherorta teniz elderi Piyazdyn kuramynda komirsular glikozid saponin kalcij oksalaty zhәne baska elementter bar SipattamaPiyaz osirip alynatyn badana tegis uzyn nemese domalak pishinde bolady kyska sabaktan zhәne ogan tygyz birine biri kysyla ornalaskan etti kabyrshaktan turady Қabyrshaktyn zhogary boligi zhuka zhalgan sabak kurajdy Syrtky kabyrshaktary birte birte oledi de zhamylgyga ajnalady Olar sary konyr kyzgylt kogildir al kejde ak tүsti bolady Piyazdyn zhapyraktary etti kabyrshaktyn zhalgasy siyakty Olar tүtikti үshkirlengen uzyndygy 20 50 sm 18 20oS ta zhaksy osedi Gүl shogyry shar tәrizdi shatyrsha gүlderi kos zhynysty Tukymy karashyk usak 1000 danasynyn salm 3 5 4 0 g kara piramida pishindes 2 4oS ta one bastajdy Tygyz zhәne uzak bortetin kabykty bolgandyktan tukymy ote bayau onedi Қunarly karashirigi mol kyshkyl emes korektik zattarga baj aramshopterden tazartylgan topyrakta zhaksy osedi Қazylyp alyngan badananyn ayazga tozimdiligi kemidi tolyk piskenderi 3oS suykka shydaj alady Үsikke piyazdyn ashy sorttary tozimdirek keledi Badananyn kuramynda sortyna karaj 2 4 14 kant 2 13 9 mg S vitamini 18 kurgak zat 2 dyn shamasynda belok efir majy zhapyragynda 25 47 7 mg S vitamini zhәne 1 3 5 9 A provitamini bar Қuramyndagy efir majynyn molsherine dәminin ashylygyna karaj Piyazdyn sorttaryn 3 topka ashy zhartylaj ashy zhәne tәtti dep boledi Ashy sorttarynda kurgak zattyn kanttyn zhәne efir majynyn molsheri kobirek bolady Piyazdy auyspaly egiste kokonis zhәne egis tanabynan kejin otyrgyzyp zhapyraktary sargajgan kezde zhinajdy Shabyndykta zhәne zhajylymdarda Piyaz otyrgyzbagan abzal ojtkeni Piyaz mal sүtinin dәmin ozgertip zhagymsyz dәm beredi Piyaz ezhelden bagaly dәrilik osimdik dep sanalgan Ol as korytudy zhaksartady askazan shyrynynyn bolinuin kүshejtedi Piyazga efir majy erekshe iis beredi Odan baska piyaz ben sarymsakta fitoncid bar ol auru kozdyratyn bakteriyalardyn osuin tezhejtin ushpa zat ҚoldanyluyPiyazdy barlyk tamakka pajdalanady desek te bolady Alajda piyaz tagam onerkәsibinde gana emes medicinada da koldanylady Piyaz shyryny ish otuine kuykka әser etedi Farmacevtika onerkәsibinde Scillare dep atalatyn sujyk dәri shygarylady Sonymen katar piyaz kardiologiyada da koldanylady Ziyankesterge karsy dәri dәrmek kuramynda da bolady PajdalylygyBirinshiden as korytuga zhaksy әserin tigizedi Piyazdyn iisi ote zhagymsyz ekenin bәrimiz zhaksy bilgili Alajda bul kokonistin bojyndagy en kundysy da osy Piyazdyn bojyndagy efir majy auru kozdyratyn kurt bakteriyalardy zhoyady Sondyktan ony salatka birinshi zhәne ekinshi tagamga zhalpy sәjkes keledi degen barlyk tagam tүrlerine kosyp үnemi pajdalangan zhon mi tamyrlary aurularyna piyaz soli men baldy aralastyryp 1 1 bir as kasyktan kүnine үsh ret aukattanardan sagat zharym uakyt buryn nemese sodan eki үsh sagat kejin kabyldajdy Piyaz soli men kesindileri әr tүrli zharalarga sonyn ishinde uzak uakyttan beri bitip bolmagan zharakatka kүjgen zherge zhaksa tiimdi әseri tez bajkalady Sүjelder men irindi zharalarga piyazdyn zhylytylgan usak kesindilerin kir sabynmen aralastyryp 2 1 zhagyp үstinen bintpen orap tastajdy Bintti kүn sajyn auystyru kazhet Piyazdyn soli salkyn tigennen bolatyn aurularga tumau murynnyn bitelui t b ote zhaksy komektesedi Ol үshin sol men baldy 1 1 aralastyryp as kasykpen kүnine үsh tort ret ishu kerek Eger tamak auyrsa osy kospany bir shaj kasykpen kүnine үsh tort ret ishedi Tumau bolganda piyazdyn solin murynnyn ajnalasyna zhagady nemese turalgan piyazdy eki үsh minut iiskeu kerek Bul tәsildi auru zhana bastalganda koldangan ote tiimdi Turalgan piyazdy shagyn ydyska salyp bala ujyktagan kezde tumau bolganda bas zhagyna kojsa murnynyn ashylyp zhaksy ujyktauyna komektesedi Қatty zhotelden arylmasanyz piyazdyn komegine zhүgininiz Ol үshin әjnek botelkeni turalgan piyazben toltyryp botelkenin syrtyn kamyrmen kaptap duhovkaga salynyz Syrty pisti au degen kezde duhovkany oshirip suyganyn kүtiniz Sodan kejin kamyrynan arshyp botelkedegini үlkender eki as kasyktan kүnine 3 4 ret kabyldajdy al balalarga bir as kasyktan berse de bolady Mundaj em sozylmaly gastriti barlarga da ziyanyn tigizbejdi Shamamen 50 gramm mejizge 200 ml kajnagan su kujyp zharty sagat koya turady Sosyn ogan birneshe piyazdyn sygyp alyngan solin үsh as kasyk koleminde aralastyrady Bul tunbany zhotel kezinde kүnine bir ret zhatar aldynda bir zhutym shamasynda kabyldap algan zhon Sonda zhotelden tez kutylasyz Қan kysymy zhogary adamdarga gipertonik kүnine bir eki piyaz zhep turgan ote pajdaly Bir eskerter zhaj askazany auyratyndarga piyazdyn taza ozinin solin pajdalanuga bolmajdy Birneshe piyazdy usaktap turap ony basynyzga kalyn etip salyp on minut shamasynda ustanyz Sosyn basynyzdy shajyp alsanyz shash kuramy zhaksaryp shashtyn tүsui toktajdy Piyazdyn basty katparly piyaz batun piyaz korej piyaz shnitt piyaz shalot piyaz t b tүrleri bar En ken taragany basty piyaz onyn tүjnegi men zhapyrakty sabagy bolady Tүjnekte belok kletka kabygy zhәne mineraldy tuzdar bolady Basty piyazdyn sorttary ashy zhartylaj ashy zhәne tәtti bolyp bolinedi Piyazdagy ashy dәm onyn kuramynda bolatyn efir majynan Piyazdagy S vitamininin kolemi 10 mg Auru zhuktyrmajtyn baktericidtik zhәne kyrkulakka karsy kasietteri bar Zhartylaj ashy zhәne ashy piyazdardy kobinese ortalyk beldeude zhәne soltүstikte osiredi Basty piyazdyn en zhaksy ashy sorttarynyn kataryna Bessonovskij Rostovskij kubastyj Rostovskij repchatyj Arzamasskij Strigunovskij Msterskij Timiryazevskij piyazdary zhartylaj ashy sorttaryna Citauskij Қaratal Luganskij piyazdary zhatady Piyazdyn tәtti zhәne zhartylaj ashy sort taryn Ispanskij Kaba zhәne baska piyazda kobinese elimizdin ontүstiginde osiredi ojtkeni ortalyk beldeule sondaj ak soltүstikte olar pisip үlgirmejdi Tәtti piyazdar zhartylaj ashy zhәne ashy piyazdarga karaganda nashar saktalady Piyazdy kүzde aua rajy kurgak kezde sabaktary kuraj bastaganda zhinajdy Ony sәl kyskalau etip sabagyn kaldyra kesedi Tolyk telegej piyazdy kurgak zhyly zherde keltiredi Piyaz dy 0 S den 3 S ge dejingi temperaturada auanyn salystyrmaly ylgaldylygy 70 75 zherde saktagan zhon Piyazdyn ashy sorttary kez kelgen kurgak әri salkyn zherde tipti әdettegi үj zhagdajynda da kys bojy zhana onimdi zhinagansha zhaksy saktalady tek ony saktaudyn aldynda zhaksylan keptiru kerek Piyazdy keuil ketuden zhәne bүlinuden saktajtyn kurgak kabygy bolady Қurgak kabyk kalyn әri tygyz bolsa piyaz sogurlym zhaksy saktalady Basta piyazdy aska kok kүjizde de kajnatylgan kuyrylgan konservilengen keptirilgen kүjlerinde de pajdalana beredi Piyaz turaganda kozden zhas anlau үshin pyshakty salkyn sumen shajyn otyru kerek Basty piyazdyn nemese kopzhyldyk piyazdar batun piyaz shnitt piyazdyn sabagy kok piyazda keninen pajdalanylady Basty piyazdyn kok sabak alynatyn en zhaksy sorttary Arzamasskij Bessonovskij Spasskij piyaz dary Kok piyazdyn kuramynda 30 mg S vitamini zhәne karotin A provitamini bolady Kok piyaz dy zhyl bojy osiruge bolady onyn kundylygy da osynda Tamakka kok piyazdy zhana zhinalgan kүjinde sondaj ak ony nachinka zhasaganda najdalanady Kok piyazdyn en zhaksysyn tukym piyazdan yagni basty piyazdyn tүjnekterinen alady Kok piyazdy sabagynyn uzyndygy 35 40 sm ge zhetkende zhinajdy Ony salkyn zherde saktau kerek zhazda tez kuraj sargajyp ketetin bolgandyktan 3 kүnnen artyk saktauga bolmajdy 0 S temperaturada kok piyazdy syrtky tүrin ozgertpej zhәne dәmdik kasietterin zhogaltpaj 10 kүnge dejin saktauga bolady Batun piyaz Batun piyaz tatarka dudchatyj kystyk kumdyk Tamakka negizinen sabaktaryn pajdalan ady olar tүri men dәmdik kasieti zhagynan basty piyazdyn sabagyna uksajdy birak olardan birshama irileu Batun piyazdyn kejbir tүrleri sabaktarynda S vitamininin mol 80 mg ke dejin boluymen erekshelenedi Taralu ajmagy da ote ken ontүstikten Polyar shenberine dejin Ol ayazga berik kүj talgamajdy kysta ashyk zherde de ustauga bolady zhәne erte pisedi Batun piyazdyn algashky kok sabaktaryn ortangy beldeule apreldin ayagy majlyk basynda zhinajdy Kok sabaktardy zhaz bojy birneshe ret kesip alady birak tamyzdyn birinshi zhartysynan kejin toktatady ojtkeni munyn saldary keler zhyldyn onimine keri әser etedi Porej piyaz Porej piyaz zhakut porej negizinen KSRO nyn evropalyk boliginin ontүstigi men osiriledi En kop taragan sorty Қaratal piyazy Bul piyazdyn uzyn zhalpak zhasyl zhapyraktary zhәne zhuan sabaktary bolady Aska bul piyazdyn sabagyn zhana zhinalgan bette kajnatylgan keptirilgen tuzdalgan zhәne zhas zhapyraktardy pajdalanady Bul piyaz vitaminderge Vi Vr RR karotin baj onyn kuramynda 35 mg S vitamini bar Ony kүzdin ayagyna karaj zhinajdy Ұzak saktau үshin sabaktardyn zhogargy zhagyn 1 3 boligin kesip alady da tүbirin saktajtyn orynnyn suyk zhagyna ylgal kummen komip tastajdy 0 S temperaturada zhәne auanyn salystyrmaly ylgaldylygy 90 bolganda bul piyazdy 3 ajga dejin saktauga bolady Shnitt piyaz Shnitt piyaz Shalgyn zhүa zhapyraktary majda tikenekti olarda S vitamini 7 105 mg zhәne karotin bolady Zhapyraktary zhas kezinde zhumsak nәrli Өse kele tez irilenip ketedi Bul ayazga tozimdi zhәne erte okim beretin piyaz Ony az molsherde gana kejde sәndik zhәne shyryn zhinajtyn osimdik retinde osiredi Shalot piyaz Shalot piyaz sharlot sorokozubka ontүstik audandarda taralgan Tam anka zhas tүjini men sabaktaryn sol kүjinde kejde marinadtap pajdalanady Sabaktary kabyskan tүtik tәrizdi balauyz tүstes bolyp keledi Piyazdary majda zhumsak dәmi onsha ashy emes Onyn kuramynda 13 kant sabaktaryna 5 5 bar Ayazga tozimdi sondyktan ony kyska karaj egedi koktemde ol onimdi erte beredi Bul piyazdyn kok sabagy kysta uzak uakytka zhaksy saktalatyndyktan ony tүjneginen zhulmajdy Ontүstikte bul piyaz dy shatyrdyn astynda saktajdy ojtkeni 20 S tyk suykka ushyrasa da dәmi zhogalmajdy Marinadtalgan piyaz Sirke kyshkyly kosylgan suga aralastyryp kalauynta tuz zhәne kumsheker kosyp үstine osimdik majyn kuyady Қospany emalmen kajnatylgan kastryulge audaryp sakinalap kesilgen basty piyaz salady da majda piyazdardy tutastaj marinadtajdy lavr zhapyragyn hosh iisti burysh kalampyr kosady Қospaly kajnagansha aralastyra otyryp kyzdyrady odan kejin emalmen kaptalgan baska ydyska auystyryp kujyl zhyldam suytady Marinadtalgan piyazdy basytky retinde de dastarkanga askok seuip kishkene ydyska salyp koyady marinadtalgan nemese tuzdalgan majshabakka garnir retinde de pajdalanady sondaj ak vinegretke zhәne kejbir kokonis zhәne balyktan zhasalgan salattarga kosady 4 5 bas piyazga 5 as kasyk sirke kyshkyly 5 as kasyk su 2 as kasyk osimdik majy 11 2 2 shaj kasyk kumsheker 1 2 shaj kasyk tuz 2 lavr zhapyragy 3 bas burysh 3 4 kalampyr kosady Zhumyrtka kosylgan piyaz salaty Piyazdy kalyndau etip dongelete kesip emalmen kaptalgan kastryulge salady 21 2 stakan sudy kajnatyl ogan sirke suyn kosyp kajnagan kospaga piyaz salady Kastryuldin kakpagyn zhauyp suytady Sosyn piyazdy kepserge salyp suyn agyzady Zhumyrtkany iri iri etip kesip piyazben aralastyrady da үstine majonez katyp tonazytkyshta suytady Dastarkanga koyar aldynda majdalan turalgan zhana zhinalgan kiyar kosuga bolady 500 g bas piyazga tutas pisirilgen 4 5 zhumyrtka 1 banka majonez I as kasyk sirke kyshkyly kosylady Қuyrylgan basty piyaz Piyazdy dongelektep kesip ton maj eritilgen tabaga salyp sary tүske engenshe aralastyryp kuyrady Қuyrylgan piyazdy ozhaumen kepserge nemese elekke salyp tuzdajdy Osylajsha dajyndalgan piyazdy kuyrdakka garnir retinde pajdalanady DerekkozderҚ 74 Қulzhabaeva G Ә Өsimdikter әlemi oku әdistemelik kesheni Kokonister Didaktikalyk material Almaty 2011 16 b ISBN 978 601 7237 33 2 Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 VII tom Shanyrak Үj turmystyk enciklopediyasy Almaty Қaz Sov encikl Bas red 1990 ISBN 5 89800 008 9