Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Шығыс Сібір — Азия, Сібір құрлығының солтүстік-шығысындағы кең-байтақ аймақ. Абай өзінің «Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы» атты тарихи еңбегінде: «Дін исламға кіре алмай қалған, осы күнде Күншығыс Сібірінде қазақтың ағайындары бар» деген тұжырым айтып, Минусинскіні, Бийскіні, мекендеген Сібір халықтарының «тілінен, әдетінен, түсінен туысқандығы анық көрініп тұрғандығын» сол тұжырымына дәлел етіп ұсынады, олардан қырғыздар мен қазақтардың Алатауға ауысу тарихын баяндайды.
География
- Ресейдің шығыс жағындағы өңірі.
- Батысында Енисей өзені
- шығысында Тынық мұхиттың суайрық жоталары
- солтүстігінде Солтүстік Мұзды мұхиттың Кара, Лаптевтер және Шығыс Сібір теңіздері,
- оңтүстігінде Моңғолия шекарасы
- Ауданы 7,2 млн. км2.
- Шығыс Сібір аумағында:
Жердің рельефі
Шығыс Сібірдің көп бөлігі солтүстігінде тундралық ойпаттар, ал оңтүстігінде және шығысында Батыс және Шығыс , Байкал сырты және Яна-Колыма биік таулы өңірлеріне біртіндеп ауысатын тайгалық таулы үстірті құрайды. Шығыс Сібірдің негізі Сібір платформасынан тұрады. Аймақтың оңтүстік және оңтүстік-шығыс бөлігі – Байкал тау жаралу кезінде қатпарлыққа ұшыраған. Бырранга, Батыс Саян, Тува таулары – палеозой қатпарлы облысына, Солтүстік-Шығыс Сібір (Верхоянск және Черский жоталары) және Шығыс Байкал сырты таулары (Хамар-Дабан, Баргузин, Яблоновый жотасы, т.б.) – мезозой қатпарлы облысына жатады.
Кен байлықтары
Кен байлықтарынан тас көмір, алтын, никель, кобальт, мыс, полиметалл, қалайы, сирек металдар, , , асбест, графит, флюорит, , магнезит, нефелин, тұз өндіріледі.
Климат
Климаты қатаң, тым континенттік. Орташа жылдық ауа температурасы 0°С-тан төмен (солтүстік-шығысында –18°С-қа дейін төмендейді). Қысы ұзақ әрі өте суық, жазы салыстырмалы жылы. Орташа айлық температурасы қаңтарда –18° –20°С (абсолюттік минимум Якутияда –70°С), шілдеде 5 – 20°С.
Жауын-шашындар
Жылдық жауын-шашын мөлшері 100 – 500 мм (биік таулы өңірлерде 1000 – 1200 мм). Жауын-шашынның 70%-дан астамы жылы маусымға келеді. Шығыс Сібір қатаң климаты көп жылдық тоңның кең көлемде (ауданы 4 млн. км2-ден астам, қалыңдығы 200 – 500 м-ден Марха өзені алабында 1500 м-ге дейін) таралуына себеп болды.
Су ресурстары
Өзендері түгелдей (Амур өзенінің жоғарғы ағысын есептемегенде) Солтүстік Мұзды мұхит алабына жатады. Ірілері:
Негізінен қар және жаңбыр суымен толығады. Ірі көлдері:
Табиғат
Өсімдік-топырақ жамылғы
Өсімдік-топырақ жамылғысының қалыптасуында белдемділік айқын байқалады. Тундраның, орманды-тундраның батпақты-глейлі күлгін топырағында мүк-қына, аласа бұта өсімдіктері, орман белдемінде (тайга) қылқан жапырақты өсімдіктер басым. Орманды-дала, дала өсімдіктері Тува қазаншұңқырында, Байқал сыртында таралған (бұл өңір негізгі ауыл шаруашылықты аудан).
Жануарлар
Жануарлар дүниесінен солтүстік бұғысы, ақ түлкі, тиін, бұлғын, қасқыр, қарсақ, түлкі, бұлан, қоңыр аю, құстардың көптеген түрлері тіршілік етеді.
Тағы қараңыз
Дереккөздер
- Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9
"Қазақ Энциклопедиясы", 9 том
Сілтемелер
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
| Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Shygys Sibir Aziya Sibir kurlygynyn soltүstik shygysyndagy ken bajtak ajmak Abaj ozinin Biraz soz kazaktyn tүbi kajdan shykkany turaly atty tarihi enbeginde Din islamga kire almaj kalgan osy kүnde Kүnshygys Sibirinde kazaktyn agajyndary bar degen tuzhyrym ajtyp Minusinskini Bijskini mekendegen Sibir halyktarynyn tilinen әdetinen tүsinen tuyskandygy anyk korinip turgandygyn sol tuzhyrymyna dәlel etip usynady olardan kyrgyzdar men kazaktardyn Alatauga auysu tarihyn bayandajdy Shygys SibirGeografiyaResejdin shygys zhagyndagy oniri Batysynda Enisej ozeni shygysynda Tynyk muhittyn suajryk zhotalary soltүstiginde Soltүstik Muzdy muhittyn Kara Laptevter zhәne Shygys Sibir tenizderi ontүstiginde Mongoliya shekarasy Audany 7 2 mln km2 Shygys Sibir aumagynda Yakut respublikasy Buryat respublikasy Tyva respublikasy Irkutsk oblysyZherdin relefiShygys Sibirdin kop boligi soltүstiginde tundralyk ojpattar al ontүstiginde zhәne shygysynda Batys zhәne Shygys Bajkal syrty zhәne Yana Kolyma biik tauly onirlerine birtindep auysatyn tajgalyk tauly үstirti kurajdy Shygys Sibirdin negizi Sibir platformasynan turady Ajmaktyn ontүstik zhәne ontүstik shygys boligi Bajkal tau zharalu kezinde katparlykka ushyragan Byrranga Batys Sayan Tuva taulary paleozoj katparly oblysyna Soltүstik Shygys Sibir Verhoyansk zhәne Cherskij zhotalary zhәne Shygys Bajkal syrty taulary Hamar Daban Barguzin Yablonovyj zhotasy t b mezozoj katparly oblysyna zhatady Ken bajlyktaryKen bajlyktarynan tas komir altyn nikel kobalt mys polimetall kalajy sirek metaldar asbest grafit flyuorit magnezit nefelin tuz ondiriledi KlimatKlimaty katan tym kontinenttik Ortasha zhyldyk aua temperaturasy 0 S tan tomen soltүstik shygysynda 18 S ka dejin tomendejdi Қysy uzak әri ote suyk zhazy salystyrmaly zhyly Ortasha ajlyk temperaturasy kantarda 18 20 S absolyuttik minimum Yakutiyada 70 S shildede 5 20 S Zhauyn shashyndar Zhyldyk zhauyn shashyn molsheri 100 500 mm biik tauly onirlerde 1000 1200 mm Zhauyn shashynnyn 70 dan astamy zhyly mausymga keledi Shygys Sibir katan klimaty kop zhyldyk tonnyn ken kolemde audany 4 mln km2 den astam kalyndygy 200 500 m den Marha ozeni alabynda 1500 m ge dejin taraluyna sebep boldy Su resurstaryӨzenderi tүgeldej Amur ozeninin zhogargy agysyn eseptemegende Soltүstik Muzdy muhit alabyna zhatady Irileri Enisej Lena Hatanga Anabar Negizinen kar zhәne zhanbyr suymen tolygady Iri kolderi Bajkal TajmyrTabigatӨsimdik topyrak zhamylgy Өsimdik topyrak zhamylgysynyn kalyptasuynda beldemdilik ajkyn bajkalady Tundranyn ormandy tundranyn batpakty glejli kүlgin topyragynda mүk kyna alasa buta osimdikteri orman beldeminde tajga kylkan zhapyrakty osimdikter basym Ormandy dala dala osimdikteri Tuva kazanshunkyrynda Bajkal syrtynda taralgan bul onir negizgi auyl sharuashylykty audan Zhanuarlar Zhanuarlar dүniesinen soltүstik bugysy ak tүlki tiin bulgyn kaskyr karsak tүlki bulan konyr ayu kustardyn koptegen tүrleri tirshilik etedi Tagy karanyzBatys SibirDerekkozderAbaj Enciklopediya Almaty Қazak enciklopediyasynyn Bas redakciyasy Atamura baspasy ISBN 5 7667 2949 9 Қazak Enciklopediyasy 9 tomSiltemelerBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz