Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Координаттар: 66°24′ с. е. 129°10′ ш. б. / 66.400° с. е. 129.167° ш. б. (G) (O) (Я)
Саха Республикасы (сах. -{Саха Өрөспүүбүлүкэтэ}-; орыс. Республика Саха) — Ресей Федерациясының құрамдас бөлігі. Елордасы — Якутск қаласы. Якутия көлемі бойынша ауданы бойынша әлемдегі сегізінші мемлекет - Аргентинадан асып түседі. Алайда республиканың халқы миллионнан аз, бұл ондағы халықтың тығыздығын Ресейдегі ең төменгі деңгейге айналдырады (тек Чукотка және Ненец аутономиялық округтері мен Магадан облысы аз тығыздыққа ие). Бұл сонымен қатар климаттық тұрғыдан әлемдегі ең суық жерлердің бірі: Солтүстік жарты шардың суық полюсі осында орналасқан.
| Ресей Федерациясының субъектісі | |||||
| Саха Республикасы (Якутия) | |||||
| |||||
|
| |||||
| Елордасы | Якутск | ||||
| Барлығы | 3 083 523 км² | ||||
|
| |||||
| Барлығы | ▼955 580 (2013) 0.31 адам/км² | ||||
|
|
| ||||
| Барлығы, ағым. баға | 384,7 млрд руб. (2010) 320,8 мың руб. | ||||
| Қиыр Шығыс | |||||
| Орысша, Сахаша | |||||
| Президент | Егор Борисов | ||||
| Үкімет басшысы | Галина Данчикова | ||||
|
| 14 | ||||
|
| RU-SA | ||||
| () () () | |||||
Жағрапиясы
Сібірдің солтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан. Жерінің аумағы — 3,1032 миллион км² бойынша — Ресей Федерациясының ең үлкен субъектісі әрі Нунавут Канаданың бөлінгелі бері — дүние жүзіндегі ең ірі әкімшілік-аумақтық бірлік.
Саха елі 3 уақыт белдеуінде орналасқан. ( — батыс бөлігі, Якутскіні қоса, — орталық бөлігі, қоса, — шығыс бөлігі.
Якутия - табиғи-ресурстық экономикалық әлеуеті жоғары аймақ. Экстремалды климаттық жағдайлармен танымал мекен: қыс әлемдегі барлық аймақтардың ішінде ең суық, тұрақты халқы жоқ немесе шамалы.
Мемлекеттік тілдері: якут және орыс тілдері. Республика Конституциясына сәйкес солтүстіктің байырғы халықтары тұратын жерлерде бұл халықтардың тілдері ресми болып табылады.
Якутия аумағының 40% - дан астамы Солтүстік арктикалық шеңберден тыс орналасқан. Якутия аумағында Жаңасібір, үлкен және кіші Бегичев, Аю аралдары жатады.
Якутия - Ресейдің ең өзенді (700 мың өзендер мен өзендер) және көлді (800 мыңнан астам) аймақтарының бірі. Оның барлық өзендерінің жалпы ұзындығы шамамен 2 миллион км құрайды,ал олардың әлеуетті гидроэнергетикалық ресурстары жылына шамамен 700 миллиард кВт / сағ құрайды. Ең ірі кеме жүзетін өзендер: Өлөне (ұзындығы — 4400 км), Бүлу (2650 км), Оленек (2292 км), Алдан (2273 км), Колыма (2129 км), Индигирка (1726 км), Олекма (1436 км), Анабар (939 км) және Яна (872 км).
Республика аумағында ірі көлдер — Бустах, Лабынқыр және т. б. бар.
Саха (Якутия) аумағының көп бөлігі солтүстігінде орман-тундра және тундра аймақтарымен алмастырылатын орта Тайга аймағында орналасқан. Топырақ негізінен мұзды-тайга, сазды-орман, аллювиалды-шалғынды, таулы-орман және тундра-глей. Ормандар аумақтың 4/5 бөлігін алып жатыр. Шалғындар өзен аңғарларында және аластарда кең таралған. Таулардың жағалауы мен шыңдарында бұталы шөптесін өсімдіктер мен қыналар бар. Орман қорының ауданы 255,631 млн га 2,55 млн км², орман алқабы 193,365 млн га. Якутия мен Красноярск өлкесінің орман қорларының жалпы ауданы 423,73 млн га немесе 4,237 млн км² құрайды.
Тарихы
Якутияның тарихы ежелгі дәуірден бастау алады. Ерте археологиялық олжалар аумақтың тас дәуірінде қоныстанғанын көрсетеді. Көптеген ғасырлар бойы бұл жерлерді әртүрлі этникалық топтар, соның ішінде якуттар, эвенкітер, орыстар және басқа халықтар қоныстанды.
Алайда Якутия тарихындағы ең маңызды оқиға якут мәдениеті мен якут халқының қалыптасуы болды. Түркі тайпасы якуттар бұл жерлерге XIII ғасырда қоныс аударды. Олар мал шаруашылығына, аң аулауға және балық аулауға негізделген ерекше өмір салтын дамытты. Якуттар өздерінің басқару жүйесі мен мәдениетінде әлі күнге дейін сақталып келе жатқан әлеуметтік құрылымдарды құрды.
XVII ғасырда Якутия Ресей мемлекетінің құрамына кірді. Бұл орыс қоныстанушыларының пайда болуына және аймақтағы орыс ықпалының кеңеюіне әкелді. Сонымен бірге якуттар орыс қоғамына интеграцияланғанына қарамастан өздерінің мәдениетін, тілін және әдет-ғұрыптарын сақтап қалды.
XIX ғасырда Якутияда алтын табылды, бұл алтын ағынын тудырды және әртүрлі елдерден көптеген авантюристер мен кәсіпкерлерді тартты. Бұл кезең аймақтың қарқынды экономикалық өсуіне және дамуына әкелді.
Кеңестік кезеңде Якутияда айтарлықтай өзгерістер болды. Индустрияландыру және ұжымдастыру жүзеге асырылды, бұл экономика мен инфрақұрылымды жаңғыртуға әкелді. Осы өзгерістермен бірге якут мәдениетін сақтау және насихаттау жаңғырды.
1922 жылдан 1991 жылға дейін созылған Кеңес өкіметі кезеңінде Якутия айтарлықтай өзгерістер мен дамудан өтті.
Кеңес дәуірінің басында Якутияда ауыл шаруашылығын ұжымдастыру жүргізілді. Бұл колхоздар мен совхоздардың құрылуына, сондай-ақ жерді пайдалану жүйесінің өзгеруіне әкелді. Өңірді индустрияландыру бойынша іс-шаралар жүзеге асырылды, нәтижесінде тау-кен, орман және мұнай-газ өнеркәсібі дамыды.
Якутиядағы ең маңызды тарихи оқиғалардың бірі аймақтың бай табиғи ресурстарын игеру және дамыту болды. 1932 жылы әлемдегі ең ірі гауһар кен орындарының бірі табылды, бұл гауһар өндірісінің құрылуына және Мирный қаласының құрылуына әкелді. Сондай-ақ, Якутияда алтын, көмір, мұнай, газ және басқа да пайдалы қазбалардың ірі кен орындары бар.
Кеңес өкіметі Якутияның Әлеуметтік және мәдени өміріне айтарлықтай өзгерістер енгізді. Білім беру, денсаулық сақтау және мәдениетті дамыту бойынша жүйелі жұмыс жүргізілді. Аймақта жаңа мектептер, университеттер, ауруханалар мен мәдени мекемелер құрылды. Білім беруді тарату және мәдени әртүрлілікті қолдау Кеңес өкіметінің басым міндеттерінің біріне айналды.
Кеңес өкіметі жылдарында Якутияның дамуының маңызды аспектісі КСРО-ның басқа аймақтарымен байланыстарды нығайту және елдің экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларына қатысу болды. Бұл инвестицияларды тартуға, көлік инфрақұрылымын дамытуға және басқа өңірлермен байланысты жақсартуға мүмкіндік берді.
1851 ж. Иркутск генерал-губернаторлығының Якут аймағы құрылған. 1922 ж. сәуірдің 27 Якут АКСР-ы құрылды. 1991 ж. желтоқсанның 28 — Якут-Саха КСР-ы, 1992 ж. сәуірдің 27 — Саха (Якутия) Республикасы.
Якутия тарихындағы жаңа кезең 1990 жылы 27 қыркүйекте мемлекеттік егемендік туралы Декларация жарияланған кезде басталды. Бұл күні Якуттік АССР Жоғарғы Кеңесі аутономияның РСФСР мен КСРО құрамындағы Якутск-Саха Кеңестік Социалистік Республикасына айналғанын жариялады.
1991 жылдың қазан айында республика Президенті лауазымы құрылды. 1991 жылдың желтоқсанында бірінші президент Михаил Ефимович Николаев болды. Сол жылы республиканың атауы Саха Республикасы (Якутия) болып өзгертілді.
2009 жылы Ресей Федерациясының Конституциялық сотының талабы бойынша Якутияның Егемендігі туралы ережелердің көбісі Саха Республикасының Конституциясында күшін жойды.
Тағы қараңыз
| Ортаққорда бұған қатысты медиа санаты бар: Sakha |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Koordinattar 66 24 s e 129 10 sh b 66 400 s e 129 167 sh b 66 400 129 167 G O Ya Saha Respublikasy sah Saha Өrospүүbүlүkete orys Respublika Saha Resej Federaciyasynyn kuramdas boligi Elordasy Yakutsk kalasy Yakutiya kolemi bojynsha audany bojynsha әlemdegi segizinshi memleket Argentinadan asyp tүsedi Alajda respublikanyn halky millionnan az bul ondagy halyktyn tygyzdygyn Resejdegi en tomengi dengejge ajnaldyrady tek Chukotka zhәne Nenec autonomiyalyk okrugteri men Magadan oblysy az tygyzdykka ie Bul sonymen katar klimattyk turgydan әlemdegi en suyk zherlerdin biri Soltүstik zharty shardyn suyk polyusi osynda ornalaskan Resej Federaciyasynyn subektisiSaha Respublikasy Yakutiya sah Saha Өrospүүbүlүkete orys Respublika SahaSaha Respublikasy tuy Saha Respublikasy eltanbasyElordasy YakutskZher aumagyBarlygy su beti 3 083 523 km 0 6ZhurtyBarlygy Tygyzdygy 955 580 2013 0 31 adam km Barlygy agym baga Zhan basyna shakkanda 384 7 mlrd rub 2010 320 8 myn rub Federaldy okrugEkonomikalyk audan Қiyr ShygysMemlekettik tili Oryssha SahashaPrezident Egor BorisovҮkimet basshysy Galina Danchikova14RU SAUakyt beldeui ZhagrapiyasySibirdin soltүstik shygys boliginde ornalaskan Zherinin aumagy 3 1032 million km bojynsha Resej Federaciyasynyn en үlken subektisi әri Nunavut Kanadanyn bolingeli beri dүnie zhүzindegi en iri әkimshilik aumaktyk birlik Saha eli 3 uakyt beldeuinde ornalaskan batys boligi Yakutskini kosa ortalyk boligi kosa shygys boligi Yakutiya tabigi resurstyk ekonomikalyk әleueti zhogary ajmak Ekstremaldy klimattyk zhagdajlarmen tanymal meken kys әlemdegi barlyk ajmaktardyn ishinde en suyk turakty halky zhok nemese shamaly Memlekettik tilderi yakut zhәne orys tilderi Respublika Konstituciyasyna sәjkes soltүstiktin bajyrgy halyktary turatyn zherlerde bul halyktardyn tilderi resmi bolyp tabylady Yakutiya aumagynyn 40 dan astamy Soltүstik arktikalyk shenberden tys ornalaskan Yakutiya aumagynda Zhanasibir үlken zhәne kishi Begichev Ayu araldary zhatady Yakutiya Resejdin en ozendi 700 myn ozender men ozender zhәne koldi 800 mynnan astam ajmaktarynyn biri Onyn barlyk ozenderinin zhalpy uzyndygy shamamen 2 million km kurajdy al olardyn әleuetti gidroenergetikalyk resurstary zhylyna shamamen 700 milliard kVt sag kurajdy En iri keme zhүzetin ozender Өlone uzyndygy 4400 km Bүlu 2650 km Olenek 2292 km Aldan 2273 km Kolyma 2129 km Indigirka 1726 km Olekma 1436 km Anabar 939 km zhәne Yana 872 km Respublika aumagynda iri kolder Bustah Labynkyr zhәne t b bar Saha Yakutiya aumagynyn kop boligi soltүstiginde orman tundra zhәne tundra ajmaktarymen almastyrylatyn orta Tajga ajmagynda ornalaskan Topyrak negizinen muzdy tajga sazdy orman allyuvialdy shalgyndy tauly orman zhәne tundra glej Ormandar aumaktyn 4 5 boligin alyp zhatyr Shalgyndar ozen angarlarynda zhәne alastarda ken taralgan Taulardyn zhagalauy men shyndarynda butaly shoptesin osimdikter men kynalar bar Orman korynyn audany 255 631 mln ga 2 55 mln km orman alkaby 193 365 mln ga Yakutiya men Krasnoyarsk olkesinin orman korlarynyn zhalpy audany 423 73 mln ga nemese 4 237 mln km kurajdy TarihyYakutiyanyn tarihy ezhelgi dәuirden bastau alady Erte arheologiyalyk olzhalar aumaktyn tas dәuirinde konystanganyn korsetedi Koptegen gasyrlar bojy bul zherlerdi әrtүrli etnikalyk toptar sonyn ishinde yakuttar evenkiter orystar zhәne baska halyktar konystandy Alajda Yakutiya tarihyndagy en manyzdy okiga yakut mәdenieti men yakut halkynyn kalyptasuy boldy Tүrki tajpasy yakuttar bul zherlerge XIII gasyrda konys audardy Olar mal sharuashylygyna an aulauga zhәne balyk aulauga negizdelgen erekshe omir saltyn damytty Yakuttar ozderinin baskaru zhүjesi men mәdenietinde әli kүnge dejin saktalyp kele zhatkan әleumettik kurylymdardy kurdy XVII gasyrda Yakutiya Resej memleketinin kuramyna kirdi Bul orys konystanushylarynyn pajda boluyna zhәne ajmaktagy orys ykpalynyn keneyuine әkeldi Sonymen birge yakuttar orys kogamyna integraciyalanganyna karamastan ozderinin mәdenietin tilin zhәne әdet guryptaryn saktap kaldy XIX gasyrda Yakutiyada altyn tabyldy bul altyn agynyn tudyrdy zhәne әrtүrli elderden koptegen avantyurister men kәsipkerlerdi tartty Bul kezen ajmaktyn karkyndy ekonomikalyk osuine zhәne damuyna әkeldi Kenestik kezende Yakutiyada ajtarlyktaj ozgerister boldy Industriyalandyru zhәne uzhymdastyru zhүzege asyryldy bul ekonomika men infrakurylymdy zhangyrtuga әkeldi Osy ozgeristermen birge yakut mәdenietin saktau zhәne nasihattau zhangyrdy 1922 zhyldan 1991 zhylga dejin sozylgan Kenes okimeti kezeninde Yakutiya ajtarlyktaj ozgerister men damudan otti Kenes dәuirinin basynda Yakutiyada auyl sharuashylygyn uzhymdastyru zhүrgizildi Bul kolhozdar men sovhozdardyn kuryluyna sondaj ak zherdi pajdalanu zhүjesinin ozgeruine әkeldi Өnirdi industriyalandyru bojynsha is sharalar zhүzege asyryldy nәtizhesinde tau ken orman zhәne munaj gaz onerkәsibi damydy Yakutiyadagy en manyzdy tarihi okigalardyn biri ajmaktyn baj tabigi resurstaryn igeru zhәne damytu boldy 1932 zhyly әlemdegi en iri gauһar ken oryndarynyn biri tabyldy bul gauһar ondirisinin kuryluyna zhәne Mirnyj kalasynyn kuryluyna әkeldi Sondaj ak Yakutiyada altyn komir munaj gaz zhәne baska da pajdaly kazbalardyn iri ken oryndary bar Kenes okimeti Yakutiyanyn Әleumettik zhәne mәdeni omirine ajtarlyktaj ozgerister engizdi Bilim beru densaulyk saktau zhәne mәdenietti damytu bojynsha zhүjeli zhumys zhүrgizildi Ajmakta zhana mektepter universitetter auruhanalar men mәdeni mekemeler kuryldy Bilim berudi taratu zhәne mәdeni әrtүrlilikti koldau Kenes okimetinin basym mindetterinin birine ajnaldy Kenes okimeti zhyldarynda Yakutiyanyn damuynyn manyzdy aspektisi KSRO nyn baska ajmaktarymen bajlanystardy nygajtu zhәne eldin ekonomikalyk zhәne әleumettik bagdarlamalaryna katysu boldy Bul investiciyalardy tartuga kolik infrakurylymyn damytuga zhәne baska onirlermen bajlanysty zhaksartuga mүmkindik berdi 1851 zh Irkutsk general gubernatorlygynyn Yakut ajmagy kurylgan 1922 zh sәuirdin 27 Yakut AKSR y kuryldy 1991 zh zheltoksannyn 28 Yakut Saha KSR y 1992 zh sәuirdin 27 Saha Yakutiya Respublikasy Yakutiya tarihyndagy zhana kezen 1990 zhyly 27 kyrkүjekte memlekettik egemendik turaly Deklaraciya zhariyalangan kezde bastaldy Bul kүni Yakuttik ASSR Zhogargy Kenesi autonomiyanyn RSFSR men KSRO kuramyndagy Yakutsk Saha Kenestik Socialistik Respublikasyna ajnalganyn zhariyalady 1991 zhyldyn kazan ajynda respublika Prezidenti lauazymy kuryldy 1991 zhyldyn zheltoksanynda birinshi prezident Mihail Efimovich Nikolaev boldy Sol zhyly respublikanyn atauy Saha Respublikasy Yakutiya bolyp ozgertildi 2009 zhyly Resej Federaciyasynyn Konstituciyalyk sotynyn talaby bojynsha Yakutiyanyn Egemendigi turaly erezhelerdin kobisi Saha Respublikasynyn Konstituciyasynda kүshin zhojdy Tagy karanyzSaha Respublikasynyn әkimshilik aumaktyk kurylysyOrtakkorda bugan katysty media sanaty bar Sakha