Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Алтын (лат. Aurum; Au) — элементтердің периодты жүйесінің I-тобындағы химиялық элемент, асыл металдардың бірі. Реттік нөмірі 79, атом массасы 196, 967 г/моль, балқу температурасы 1063ْ°С, қайнау температурасы 2947°С.
| |||||||||||||||
| Жай заттың сыртқы бейнесі | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ашық сары түсті металл  | |||||||||||||||
| Атом қасиеті | |||||||||||||||
| Атауы, символ, нөмірі | Алтын, 79 | ||||||||||||||
| Топ типі | |||||||||||||||
| Топ, период, блок | 11, 6, d | ||||||||||||||
| Атомдық масса () | |||||||||||||||
| Электрондық конфигурация | [Xe] 4f14 5d10 6s1 | ||||||||||||||
| Қабықшалар бойынша электрондар | 2, 8, 18, 32, 18, 1 | ||||||||||||||
| Атом радиусы | 144 | ||||||||||||||
| Химиялық қасиеттері | |||||||||||||||
| 136±6 | |||||||||||||||
| 166 | |||||||||||||||
| (−3e) 185 (+1e) 137 | |||||||||||||||
| 2,64 (Полинг шкаласы) | |||||||||||||||
| Au←Au3+ 1,50 В, Au←Au+ 1,70В | |||||||||||||||
| Тотығу дәрежелері | −3, −2, −1, 0, +1, +2, +3, +5 | ||||||||||||||
| Жай заттың термодинамикалық қасиеттері | |||||||||||||||
| Термодинамикалық фаза | |||||||||||||||
| Тығыздық () | 19,3-19,32 г/см³ | ||||||||||||||
| Балқу температурасы | 1337,33 К (1064,18 , 1947,52 °F) | ||||||||||||||
| Қайнау температурасы | 3129 К (2856 , 5173 °F) | ||||||||||||||
| 12,68 кДж/моль | |||||||||||||||
| Булану жылуы | ~340 кДж/моль | ||||||||||||||
| 25,39 Дж/(K·моль) | |||||||||||||||
| Молярлық көлем | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
| Жай заттың кристаллдық торы | |||||||||||||||
| текше бетке бағытталған | |||||||||||||||
| 4,0781 Å | |||||||||||||||
| c/a қатынас | 1 | ||||||||||||||
| 170,00 K | |||||||||||||||
| Басқа да қасиеттері | |||||||||||||||
| (300 K) 318 Вт/(м·К) | |||||||||||||||
| 79 ГПа | |||||||||||||||
| 27 ГПа | |||||||||||||||
| Пуассон коэффициенті | 0.4 | ||||||||||||||
| Моос қаттылығы | 2.5 | ||||||||||||||
| 188–216 | |||||||||||||||
| 188–245 | |||||||||||||||
| 7440-57-5 | |||||||||||||||
Алтынның биологиялық маңызы
Күмістің бактерицидтік қасиетін арттырады. Ағзадағы иммундық процесті қалыпты етеді. Көне Грекия мен Римде алтынды (пластинкаларын) ауызға салып, тамақ ауруларын емдеген екен. Сондай-ақ қазіргі медицинада да алтын қоспалары кеңінен қолданылады.
Ғалымдар алтынның адамға тигізетін залалы да бар екенін дәлелдеп шықты. Канадалық ғалымдар алтын бұйымдардың адам ағзасына тигізетін әсерін зерттей келе күтпеген шешімге келді. Олар алтын бұйымдардың қызу қанды адамдардың көңіл-күйіне кері әсерін тигізетінін, тіпті депрессияға түсулеріне себеп тудыратынын айтады. Ғалымдар алтын бұйымның адам терісіне тигенде оның ағзасындағы зат алмасуды баяулатып, жүйке жүйесінің қозуына әсер ететінін дәлелдеп шықты.
Мамандар бұл шешімге келе отырып, алтын бұйымдардан мүлдем бас тарту керектігін алға тартпайды. Алайда, олар қызу қанды адамдарға ұйықтар алдында алтын бұйымдарын шешіп жатуға кеңес береді. Себебі, адам ұйықтап жатқанда оның ағзасы әлсіз болады.
Қасиеттері
Таза алтын сары түсті, соғылғыш және созылғыш металл, химиялық инертті элемент. Сыртқы ортаның химиялық әсеріне аса төзімді. Оттек, сутек, азот, және көміртекпен тікелей қосылмайды. Алтынға сілтілер және жеке қышқылдар әсер етпейді. “Патша сұйығында” (1 көлем HNO3, 3 көлем HCl) және кейбір күшті қышқылдар қоспасында ериді. Қосылыстарында алтын бір және үш валентті болып келеді. Табиғатта саф алтын түрінде, тау жыныстарында (5*10−7%), теңіз және мұхит суында (0.01-0.05 мг/т) кездеседі. Кентастардын алтынды ұсақтау, байыту және цианды натрий ерітіндісімен өңдеу арқылы алады. Алтынмен басқа металдардың бетін жалатады, әшекей бұйымдар жасайды. Тауар өндіруде, сауда-саттықта басқа заттардың бәрінің нарқы алтынмен бағаланады.
Алтын табиғатта сап түрде кездесетін металл. Алтынның, ұсақ түйірлері кварц ішінде, немесе кварц құмы арасында шашыраңкы күйде болады. Алтынның табиғаттағы қосылысы алтын теллуриді (калаверит) AuTe2 құрамында және мыстың, қорғасынның сульфид кендерінде болады. Алтын Сібірде, Оралда және Орта Азия мен Қазақстанда да кездеседі.
Ажырату әдістері
Құмда шашылған аз алтынды (тоннасына 2 - 4 г) ажыратып алу үшін әр түрлі әдіс қолданады. Ең оңай, көптен қолданылып келе жатқан әдіс - құмды ағын сумен жуу, сонда құм қиыршықтары суға ілесіп кете береді де, алтын ауыр болғандыктан қалып қояды. Екінші бір әдіс алтынды амальгамаға айналдыру. Сынап көпшілік металдарды өз ішінде еріте алады, ол ерітіндіні амальгама дейді. Амальгамадағы алтынды шығарып алу үшін, амальгаманы қыздырса, сынап ұшып кетеді, оның буын жинап, салқындатып қайтадан іске қосады. Бірақ бұл екі әдіспен де кұмдағы алтын түгел алынбайды, көп болса, 75% ғана алынады. Бұлардан гөрі тәуірірек әдіс цианид әдісі. Ішінде алтын қалған жынысты KCN тұзынын, 0,02 - 0,2% ерітіндісімен 2 - 3 рет қайталап шаймалап жуады, сонда:
4Au + 8NaCN + 2H2O + O2 = 4Na[Au(CN)2] +4NaOH
Комплексті қосылыс құрамындағы алтынды мырыштың, жәрдемімен ығыстырып шығарады:
2Na[Au(CN)2] +Zn = Na2 [Zn (CN)4] +2Au
Бұл шыққан алтынды мырыштан тазалау үшін сұйық күкірт қышкылымен жуады, мырыш еріп кетеді. Күміс сияқты басқа қоспалардан тазалау үшін концентрленген ыстық күкірт қышқылымен жуады, онда күміс Ag2SO4-кe айналады. Кейде күмістен тазалау үшін электролиздеуді қолданады - анод - тазартылмаған алтын, катод - таза алтын, электролит ретінде Н[АuС14] ертіндісін қолданады сонда күміс анод шламы түрінде қалады.
Алтын - жұмсақ сары түсті, соғылғыш, созылғыш, жайылғыш, ауыр, жұмсақ. металл. Қалыңдығы, 0,0001 мм фольга жасауға болады.
Алтын жұмсақ болғандықтан таза түрде емес, мыс және күміспен араластырылған құйма түрінде колданылады. Түрлі алтын заттарды алтын мен мыстың құймасынан жасайды, ол құймада көбінесе 58,3% алтын болады (алтын заттардың пробасы 583).
Алтын белсенділігі тіпті нашар металл, активтік қатарында ол ақырғы орында тұр. Оттекпен тікелей еш жағдайда да қосылмайды. Сұйық заттардан тек калий немесе натрийцианидының ерітіндісінде, хлор суында және «патша сұйығында» ериді.
«Патша сұйығы» үш көлем тұз қышқылымен бір көлем азот қышқылының коспасы:
3HCl + HNO3 = 2Cl+NOCl+2H2O,
Au + 2Cl + NOCI = AuCl3 + NO,
АuСl3 + НСl = Н[АuСl]4
Алтын селен қышқылында да (күшті тотықтырғыш) ериді:
2Au + 6H2SeO4 = Au2(SeO)4 + 3SeO2 + 6H2O
Алтын ұсақ ұнтақ түрінде хлормен, 400 - 650° С фосфор буымен реакцияласады. Алтыннан монета (ақша) жасайды (тұтынуға шығарылған қағаз ақшаның қорғауышы ретінде банкта жатады); тіс салады, баска металдардың бетіне жалатады және әсемдікке тұтынатын әшекей бұйымдар жасайды.
Алтынның қосылыстapы
Алтын қосылыстарда бір және үш валенттік көрсетеді, бірақ үш валентті қосылыстары берігірек. Бір валентті алтынның тұздары бір валентті мыстың, қосылыстары сияқты диспропорцияланып үш валентті қосылыс және дербес алтын береді:
3AuCI=AuCl3 + 2Au,
3AuCl + KCl = K[AuCl4] +2Au
Бір валентті алтыннын комплексті қосылыстары ауриттер тұрактырақ, мысалы K[Au(CN)2]. Алтынның (I) оксиді да қыздырса тотығу-тотықсыздану реакциясына ұшырайды
2Au2O = 4Au + O2
Алтынның үш валентті қосылыстары көбірек. Алтынның (III) оксиді Au2O3 - қара қоңыр, Au2S3 - қара, Au(ОН)3 - күрең түсті барлығы қатты заттар, суда еритіні тек AuСl3.
Алтынның (III) гидроксиді Au(ОН)3 амфотерлі зат, сілтілерде және қышқылдарда еріп аниондық комплекстер түзеді:
NaOH + Au(OH)3 = Na[Au(OH)4],
Au(OH)3 + 4HCl = H[AuCl4] +3H2O,
Au(OH)3 + 4HNO3 = H[Au(NO3)4] +3H2O
Аниондық комплекс түзілуінен алтынның галогенидтері галогено-аураттарга айналғыш келеді:
NaBr + AuBr3 = Na[AuBr4]
AuCl3 гидролизінде аквоқышқылдap түзіледі.
AuCl3 + H2O = H2[AuOCl3]
Алтынның оңайырақ алынатын қосылысы AuCl3 өзге косылыстары осыдан алынады. Алтынның барлық қосылыстары айырылғанда металдық алтын бөлініп шығады.
Қолданылуы
Алтын ақшалық кұнды металл (валюта). Coнымен қатар ол әр түрлі әшекейлік-көркемдік өнім, зергерлік бұйымдарға қолданылады.
Кен орны
Алтын кені мол кездесетін ТМД аймақтары: Орал таулары, Қазақстан, Сібір. Алыс шетелдерде Аляскада, Колорадода (АҚШ), Африкада, Австралияда т. б. жатады .
Дереккөздер
- Дереккөз қатесі: Жарамсыз
<ref>тегі; no text was provided for refs namedwebelements - Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Химия. Н.Нұрахметов, А.Ниязбаева, Р.Рысқалиева, Н.Далабаева. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. — 336 бет. ISBN 9965-36-416-8
- Қазақстан балалар энциклопедиясы
- Кристаллография, минералогия, петрография. Бұл кітап Абай атындағы Қазақтың мемлекеттік педагогты институтының, география факультетінде оқылған лекциялардың негізінде жазылды, 1990. ISBN 2—9—3 254—69
- Кристаллография, минералогия, петрография. Бұл кітап Абай атындағы Қазақтың мемлекеттік педагогты институтының, география факультетінде оқылған лекциялардың негізінде жазылды, 1990. ISBN 2—9—3 254—69
Сыртқы сілтемелер
| Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Gold |
- Бағалы металдар Мұрағатталған 20 мамырдың 2011 жылы.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Altyn lat Aurum Au elementterdin periodty zhүjesinin I tobyndagy himiyalyk element asyl metaldardyn biri Rettik nomiri 79 atom massasy 196 967 g mol balku temperaturasy 1063 S kajnau temperaturasy 2947 S 79 Platina Altyn SynapAg Au Rg Periodicheskaya sistema elementov79 AuZhaj zattyn syrtky bejnesiAshyk sary tүsti metallAtom kasietiAtauy simvol nomiriAltyn 79Top tipiAuyr metaldarTop period blok11 6 dAtomdyk massa 196 966570 4 m a b g mol Elektrondyk konfiguraciya Xe 4f14 5d10 6s1Қabykshalar bojynsha elektrondar2 8 18 32 18 1Atom radiusy144Himiyalyk kasietteri136 6166 3e 185 1e 1372 64 Poling shkalasy Au Au3 1 50 V Au Au 1 70VTotygu dәrezheleri 3 2 1 0 1 2 3 51 shi 890 1 kDzh mol eV 2 shi 1980 kDzh mol eV Zhaj zattyn termodinamikalyk kasietteriTermodinamikalyk fazaҚatty deneTygyzdyk 19 3 19 32 g sm Balku temperaturasy1337 33 K 1064 18 1947 52 F Қajnau temperaturasy3129 K 2856 5173 F 12 68 kDzh molBulanu zhyluy 340 kDzh mol25 39 Dzh K mol Molyarlyk kolem10 2 sm molkysymy P Pa 1 10 100 1000 10 000 100 000T K 1646 1814 2021 2281 2620 3078Zhaj zattyn kristalldyk torytekshe betke bagyttalgan4 0781 Ac a katynas1170 00 KBaska da kasietteri 300 K 318 Vt m K 79 GPa27 GPaPuasson koefficienti0 4Moos kattylygy2 5188 216188 2457440 57 5Altyn AuSom altynAltynnyn biologiyalyk manyzyKүmistin baktericidtik kasietin arttyrady Agzadagy immundyk procesti kalypty etedi Kone Grekiya men Rimde altyndy plastinkalaryn auyzga salyp tamak aurularyn emdegen eken Sondaj ak kazirgi medicinada da altyn kospalary keninen koldanylady Ғalymdar altynnyn adamga tigizetin zalaly da bar ekenin dәleldep shykty Kanadalyk galymdar altyn bujymdardyn adam agzasyna tigizetin әserin zerttej kele kүtpegen sheshimge keldi Olar altyn bujymdardyn kyzu kandy adamdardyn konil kүjine keri әserin tigizetinin tipti depressiyaga tүsulerine sebep tudyratynyn ajtady Ғalymdar altyn bujymnyn adam terisine tigende onyn agzasyndagy zat almasudy bayaulatyp zhүjke zhүjesinin kozuyna әser etetinin dәleldep shykty Mamandar bul sheshimge kele otyryp altyn bujymdardan mүldem bas tartu kerektigin alga tartpajdy Alajda olar kyzu kandy adamdarga ujyktar aldynda altyn bujymdaryn sheship zhatuga kenes beredi Sebebi adam ujyktap zhatkanda onyn agzasy әlsiz bolady ҚasietteriTaza altyn sary tүsti sogylgysh zhәne sozylgysh metall himiyalyk inertti element Syrtky ortanyn himiyalyk әserine asa tozimdi Ottek sutek azot zhәne komirtekpen tikelej kosylmajdy Altynga siltiler zhәne zheke kyshkyldar әser etpejdi Patsha sujygynda 1 kolem HNO3 3 kolem HCl zhәne kejbir kүshti kyshkyldar kospasynda eridi Қosylystarynda altyn bir zhәne үsh valentti bolyp keledi Tabigatta saf altyn tүrinde tau zhynystarynda 5 10 7 teniz zhәne muhit suynda 0 01 0 05 mg t kezdesedi Kentastardyn altyndy usaktau bajytu zhәne ciandy natrij eritindisimen ondeu arkyly alady Altynmen baska metaldardyn betin zhalatady әshekej bujymdar zhasajdy Tauar ondirude sauda sattykta baska zattardyn bәrinin narky altynmen bagalanady Altyn tabigatta sap tүrde kezdesetin metall Altynnyn usak tүjirleri kvarc ishinde nemese kvarc kumy arasynda shashyranky kүjde bolady Altynnyn tabigattagy kosylysy altyn telluridi kalaverit AuTe2 kuramynda zhәne mystyn korgasynnyn sulfid kenderinde bolady Altyn Sibirde Oralda zhәne Orta Aziya men Қazakstanda da kezdesedi Azhyratu әdisteriҚumda shashylgan az altyndy tonnasyna 2 4 g azhyratyp alu үshin әr tүrli әdis koldanady En onaj kopten koldanylyp kele zhatkan әdis kumdy agyn sumen zhuu sonda kum kiyrshyktary suga ilesip kete beredi de altyn auyr bolgandyktan kalyp koyady Ekinshi bir әdis altyndy amalgamaga ajnaldyru Synap kopshilik metaldardy oz ishinde erite alady ol eritindini amalgama dejdi Amalgamadagy altyndy shygaryp alu үshin amalgamany kyzdyrsa synap ushyp ketedi onyn buyn zhinap salkyndatyp kajtadan iske kosady Birak bul eki әdispen de kumdagy altyn tүgel alynbajdy kop bolsa 75 gana alynady Bulardan gori tәuirirek әdis cianid әdisi Ishinde altyn kalgan zhynysty KCN tuzynyn 0 02 0 2 eritindisimen 2 3 ret kajtalap shajmalap zhuady sonda 4Au 8NaCN 2H2O O2 4Na Au CN 2 4NaOH Kompleksti kosylys kuramyndagy altyndy myryshtyn zhәrdemimen ygystyryp shygarady 2Na Au CN 2 Zn Na2 Zn CN 4 2Au Bul shykkan altyndy myryshtan tazalau үshin sujyk kүkirt kyshkylymen zhuady myrysh erip ketedi Kүmis siyakty baska kospalardan tazalau үshin koncentrlengen ystyk kүkirt kyshkylymen zhuady onda kүmis Ag2SO4 ke ajnalady Kejde kүmisten tazalau үshin elektrolizdeudi koldanady anod tazartylmagan altyn katod taza altyn elektrolit retinde N AuS14 ertindisin koldanady sonda kүmis anod shlamy tүrinde kalady 250 kg altyn Toj muzeji Zhaponiya Altyn zhumsak sary tүsti sogylgysh sozylgysh zhajylgysh auyr zhumsak metall Қalyndygy 0 0001 mm folga zhasauga bolady Altyn zhumsak bolgandyktan taza tүrde emes mys zhәne kүmispen aralastyrylgan kujma tүrinde koldanylady Tүrli altyn zattardy altyn men mystyn kujmasynan zhasajdy ol kujmada kobinese 58 3 altyn bolady altyn zattardyn probasy 583 Altyn belsendiligi tipti nashar metall aktivtik katarynda ol akyrgy orynda tur Ottekpen tikelej esh zhagdajda da kosylmajdy Sujyk zattardan tek kalij nemese natrijcianidynyn eritindisinde hlor suynda zhәne patsha sujygynda eridi Patsha sujygy үsh kolem tuz kyshkylymen bir kolem azot kyshkylynyn kospasy 3HCl HNO3 2Cl NOCl 2H2O Au 2Cl NOCI AuCl3 NO AuSl3 NSl N AuSl 4 Altyn selen kyshkylynda da kүshti totyktyrgysh eridi 2Au 6H2SeO4 Au2 SeO 4 3SeO2 6H2O Altyn usak untak tүrinde hlormen 400 650 S fosfor buymen reakciyalasady Altynnan moneta aksha zhasajdy tutynuga shygarylgan kagaz akshanyn korgauyshy retinde bankta zhatady tis salady baska metaldardyn betine zhalatady zhәne әsemdikke tutynatyn әshekej bujymdar zhasajdy Altynnyn kosylystapyAltyn kosylystarda bir zhәne үsh valenttik korsetedi birak үsh valentti kosylystary berigirek Bir valentti altynnyn tuzdary bir valentti mystyn kosylystary siyakty disproporciyalanyp үsh valentti kosylys zhәne derbes altyn beredi 3AuCI AuCl3 2Au 3AuCl KCl K AuCl4 2Au Bir valentti altynnyn kompleksti kosylystary auritter turaktyrak mysaly K Au CN 2 Altynnyn I oksidi da kyzdyrsa totygu totyksyzdanu reakciyasyna ushyrajdy 2Au2O 4Au O2 Altynnyn үsh valentti kosylystary kobirek Altynnyn III oksidi Au2O3 kara konyr Au2S3 kara Au ON 3 kүren tүsti barlygy katty zattar suda eritini tek AuSl3 Altynnyn III gidroksidi Au ON 3 amfoterli zat siltilerde zhәne kyshkyldarda erip aniondyk komplekster tүzedi NaOH Au OH 3 Na Au OH 4 Au OH 3 4HCl H AuCl4 3H2O Au OH 3 4HNO3 H Au NO3 4 3H2O Aniondyk kompleks tүziluinen altynnyn galogenidteri galogeno aurattarga ajnalgysh keledi NaBr AuBr3 Na AuBr4 AuCl3 gidrolizinde akvokyshkyldap tүziledi AuCl3 H2O H2 AuOCl3 Altynnyn onajyrak alynatyn kosylysy AuCl3 ozge kosylystary osydan alynady Altynnyn barlyk kosylystary ajyrylganda metaldyk altyn bolinip shygady ҚoldanyluyAltyn akshalyk kundy metall valyuta Conymen katar ol әr tүrli әshekejlik korkemdik onim zergerlik bujymdarga koldanylady Ken ornyAltyn keni mol kezdesetin TMD ajmaktary Oral taulary Қazakstan Sibir Alys shetelderde Alyaskada Koloradoda AҚSh Afrikada Avstraliyada t b zhatady DerekkozderDerekkoz katesi Zharamsyz lt ref gt tegi no text was provided for refs named webelements Қazak tili terminderinin salalyk gylymi tүsindirme sozdigi Himiya N Nurahmetov A Niyazbaeva R Ryskalieva N Dalabaeva Almaty Mektep baspasy 2007 336 bet ISBN 9965 36 416 8 Қazakstan balalar enciklopediyasy Kristallografiya mineralogiya petrografiya Bul kitap Abaj atyndagy Қazaktyn memlekettik pedagogty institutynyn geografiya fakultetinde okylgan lekciyalardyn negizinde zhazyldy 1990 ISBN 2 9 3 254 69 Kristallografiya mineralogiya petrografiya Bul kitap Abaj atyndagy Қazaktyn memlekettik pedagogty institutynyn geografiya fakultetinde okylgan lekciyalardyn negizinde zhazyldy 1990 ISBN 2 9 3 254 69Syrtky siltemelerOrtakkorda bugan katysty media fajldar bar GoldBagaly metaldar Muragattalgan 20 mamyrdyn 2011 zhyly