Тау жыныстары

Тау жыныстары — жер қабығында бірнеше тектен қосылған минералдық тау жыныстары, минералдардың немесе органикалық заттың қатқан немесе қатпаған жиынтығы. Тау жыныстары шығу тегіне қарай мынадай үш үлкен топқа бөлінеді:

• магмалық тау жыныстары
• шөгінді тау жыныстары
• метаморфтық тау жыныстары

Минералдардың барлығы «мономинералды» және «полиминералды» болып екіге бөлінеді. Мономинералды дегеніміз — тек бір ғана химиялық қосылыстан (мысалы, кварц, пирит), ал полиминералды дегеніміз — бірнеше химиялық қосылыстан (минералдардың басым көпшілігі) тұратын минерал. Минералдар жиынтығының құрылуының бірнеше жолы бар:

1. Жер бетіндегі үдерістердің кезіндегіінді шөгінді тау жыныстарын құрайтын дәндердің қосылып өсуі немесе бөлінуі;
2. Атпалы тау жыныстарын құрайтын магманың кристалдануы; және
3. Сыртқы жағдайдың (мысалы, қысым мен температура) өзгеруі нәтижесінде метаморфозды тау жынысын құрайтын заттың қатты күйіндегі қайта кристалдануы.

Тау жыныстың осы үш түрі бір-бірінен дәндерінің арасындағы қарым-қатынасымен (текстурасымен) ерекшеленеді.

Шөгінді тау жыныстары келесі сипаттармен ерекшеленеді:

1. Дәнаралық шөкпе немесе ұсақ дәнаралық лай ұстап тұрған жұмыр немесе қырлы дәндер;
2. Ұзын біліктерінің негізгі бағытын көрсететін саз минералдардың ұсақ жиынтықтары;
3. Дәндердің арасында түзу шеттері мен үштік жалғастарды көрсететін минералдардың кристалды жиынтығы (мысалы, кәлсит);
4. Кәлситтің кесекаралық шөкпесі немесе ұсақ кесекаралық лай ұстап тұрған қазбалы кесектердің жиынтығы;
5. Органикалық заттың жиынтығы (мысалы, лигнит немесе көмір).

Барлық атпалы тау жыныстар байланыспалы текстурасын көрсететін минералдардың жиынтығымен ерекшеленеді.

Метаморфозды тау жыныстары келесі сипаттармен ерекшеленеді:

1. Ұзын біліктерінің негізгі бағытын көрсететін кристалды минералдардың жиынтықтары;
2. Теңмөлшерлі және еркін бағытты теңмөлшерлі емес минералдардың кристалды жиынтығы;
3. Жапсарлы, ангедралды, кейде сорайған минералдардың өте ұсақ дәнді жиынтығы. Магмалық және метаморфтық тау жыныстары жер қыртысының шамамен 90% құрайды, бірақ материктердің қазіргі бетінде олардың таралу аймақтары салыстырмалы түрде аз. Қалған 10 % жер бетінің 75% алып жатқан шөгінді жыныстардың үлесіне жатады. Алайда, адам қызметінің әсер ету саласында шөгінді жыныстар жиі кездеседі. Магмалық жыныстар шығу тегі бойынша эффузивті және интрузивті болып бөлінеді. Эффузивті (вулкандық) тау жыныстары магма жер бетіне құйылған кезде пайда болады. Интрузивті жыныстар, керісінше, жер қыртысының қалыңдығында магма қатайған кезде пайда болады. Тау жыныстарының магмалық, метаморфтық және шөгінді жыныстарға бөлінуі әрдайым айқын бола бермейді. Шөгінді жыныстарда, диагенез процесінде, өте төмен (геологиялық мағынада) температурада минералды түрлендірулер басталады, бірақ тау жыныстары оларда жаңадан пайда болған гранит пайда болған кезде метаморфты болып саналады. Орташа қысымда метаморфизмнің басталуы 300 °C температураға сәйкес келеді. Метаморфизмнің жоғары деңгейінде метаморфты және магмалық тау жыныстары арасындағы сызық бұлыңғыр болады. Тау жыныстарын балқыту, жаңадан пайда болған балқымаларды сыртқы балқымалармен араластыру басталады. Көбінесе айқын метаморфты, жолақты жыныстардан типтік граниттерге біртіндеп ауысулар байқалады. Мұндай процестер ультраметаморфизмге жатады.