Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Химиялық элементтер — ядродағы зарядтары бірдей болып келетін атомдар тобы. Табиғатта кездесетін барлық жай және күрделі заттар химиялық элементтерден түзіледі. Элементтер химиялық әдістер арқылы әрі қарай қарапайым затқа бөліне алмайтын химиялық заттар болып табылады. Олар белгілі атом саны бар біртекті атомнан тұрады.
Жалпы мәліметтер
Бүгінгі күнге дейін 117 элемент ашылған. Олардың ішінде 94-і табиғатта кездессе, қалғаны – жасанды жолмен алынған синтетикалық элементтер.
Химиялық элементтердің аты латынша атауының бір немесе екі алғашқы әріптерімен белгіленеді, мысалы, азот N (лат. Nіtrogenіum), алюминий Al (лат. Alumіnіum) т.б. молекуласы бір ғана элемент атомдарынан құралған зат — жай зат, молекуласы әр түрлі химиялық элементтер атомдарынан түзілген зат — күрделі зат деп аталады. Кейбір элементтер бос күйінде молекула немесе кристалдық тор құрылысы айрықша әр түрлі жай зат түрінде кездеседі (О — оттек, О — озон т.б.). Химиялық реакция нәтижесінде әрекеттесетін заттардың молекула құрамындағы химиялық элементтер қайта топтасады, яғни жаңа зат пайда болады. Химиялық элементтер атомдарының басқа атомға айналуы, атомдардың ыдырауы не күрделі атомдардың құрылуы ядролық реакциялар нәтижесінде ғана жүреді. Химиялық элементтердің және олардың қосылыстарының қасиетін анорганикалық химия зерттейді.
Табиғатта кездесетін заттар жеке элементтерден құралады деген түсінік өте ерте заманда-ақ пайда болған. Грек философтары су, ауа, от және жер (топырақ) негізгі элементтер деп санаған. Аристотельдің элемент жайындағы ілімі Еуропада кең таралды. Ол 2000 жылға жуық уақыт үстемдік етіп, жай металды алтынға айналдыруға болады деген ұғымдарына негіз болды. Алхимиктер дәуірі ғылымның дамуына кедергі болғанымен, оның нәтижесінде химиялық тәжірибе жүргізудің алуан жаңа әдістері табылды. Сол кезде белгілі болған алтын, күміс, мыс, қорғасын, қалайы, темір, сынап, күкірт, көміртек, сүрмеден басқа мырыш, фосфор, күшән ашылып, көптеген күрделі заттар (металл тотықтары) алынды.
Сынап — металдың, күкірт — жанудың, тұз — ерігіштіктің бастамасы деген пікірлер айтылды. 17 ғасырда химиялық өзгерістер жайында мәліметтер көбеюіне байланысты тәжірибе қорытындыларын талдау арқылы ағылшын ғалымы Р. элемент жай зат және басқа барлық заттарды түзетін құранды заттар айырылғанда шығатын зат деп жаңа түсінік берді. 18 ғасырда Бойльдің анықтамасын дәлелдейтін тәжірибелік мәліметтер көбейді, бұрын күмәнді болған заттар элементтер қатарына жатқызылды. Жаңадан сутек, оттек, азот, хлор, газ күйіндегі элементтер, сондай-ақ, платина, кобальт, никель, т.б. ашылды. 19 - ғасырда химияның теориялық негіздері атомдық-молекулалық теория, химиялық элементтердің периодты жүйесі ашылды (1869). Ол химиялық элементтерді зерттеуде жаңа бағыт ашты.
Периодты жүйе барлық белгілі химиялық элементтерді бір жүйеге келтіріп, сол кезде белгісіз элементтердің табиғатта барын болжады. 19 – 20 ғасырлар аралығында электрон, радиобелсенділік, рентген сәулесі, изотоптар, квант теориясы т.б. жаңалықтардың ашылуы химиялық элементтер қасиеттерінің әр түрлі болуының негізгі себебін анықтады, олардың элементарлық бөлшектерден құралғаны химиялық элементтердің периодты жүйедегі орны және оның электрондық қабық құрылысын зерттеумен қатар жаңа элементтерді іздестіру нәтижесінде гафний мен рений ашылды, синтездеу арқылы технеций, прометий, астат және рет нөмірлері 93 – 105 болатын трансуранды элементтер алынды. 20 - ғасырда химиялық элементтерді ашу әдістері (рентген, оптикалық т.б.) оттек, азот, күкірт, инертті газдар, алтын , т.б. активтігі нашар металдар бос күйінде, активті химиялық элементтер табиғатта қосылыс түрінде кездесіп, көптеген кен орындарын құратындығы анықталды.
Кейбір химиялық элементтер өте аз мөлшерде минералдар құрамында қоспа түрінде (рений, рубидий, цезий т.б.) кездеседі. Көміртек, сутек, оттек, азот, калий, фосфор, кальций, темір, йод т.б. элементтер жануарлар мен өсімдіктер ағзасында болады. Химия, металлургия, тамақ т.б. өнеркәсіп дамуына байланысты химиялық элементтерді пайдалану аясы да артып келеді.
Периодтық жүйедегі орнына қарай элементті және оның қосылыстарын сипаттау
Периодтық жүйенің құрылымымен, атомның электрондық құрылысымен жете танысқаннан кейін кез келген элемент пен оның қосылыстарының қасиеттерін периодтық жүйедегі орнына қарай болжауға болады. Ол үшін мына жүйемен жұмыс істеу керек:
- I. Элементтің периодтық жүйедегі орны;
- II. Периодтық жүйедегі орны бойынша атом құрылысы;
- III. Элементтің және оның қосылыстарының қасиеттері.
Химиялық элементтердің электртерістілігі
Периодтық жүйедегі әр период бекзат газбен аяқталады. Олар химиялық, белсенділігі төмен газдар, осы енжарлықты шешу үшін олардың электрондық құрылыстарына үңілейік. Атомдық кұрылыстары бізге белгілі 42He, 2010Ne, 4018Аr газдардың барлырының сыртқы электрондық қабаттары аяқталған 8 электронды.
Бұлардан басқа элементтердің химиялық белсенділіктері осы сыртқы электрондық қабаттарының аяқталмағандығынан болады. Олар енді қосылыс түзу арқылы ғана осындай аяқталған қабатқа (инерттілікке) электрондарын беру немесе электрондарды қосу арқылы жетеді. Ал мұның өзі екі жайтқа тәуелді:
- Элементтердің электрондық құрылысына;
- Атом радиусына.
Периодтың басында орналасқан элементтің сыртқы қабатындағы электрондар саны аз болады, сондықтан олар осы электрондарын беріп жіберіп, өзіне дейін тұрған бекзат газдың аяқталған электрондық құрылысын алады. Ал периодтың соңын ала орналасқан элементтердің сыртқы қабатындағы электрондар саны көп болғандықтан, аяқталуға жетпей тұрған электрондарды қосып алып, өзінен кейін тұрған бекзат газдың электрондық қабатын алады.
Период бойынша элементтердің сыртқы қабатындағы электрондар (валенттілік электрондар) саны біртіндеп артады, атомдардың ядро зарядтары да осы бағытта өседі. Атомдардың электронды өзіне тарту күші солдан оңға қарай артады, сондықтан атом радиустары осы бағытта кемиді. Яғни осы бағытта электронды сыртқы қабатына қосу мүмкіндігі артады.
Үшінші периодта орналасқан элементтердің валенттілік электрондарының формулаларын жазып, олардағы дара электрондар сандарын және электрондық қабаттың аяқталуына қанша электрон калғандығын анықтап көрелік.
Toп бойынша осы қасиеттің өзгерісін карастырайық. Бір топта орналаскан элементтердің валенттілік электрондарының сандары бірдей, ал электрондық қабат саны, яғни атом радиустары жоғарыдан төмен қарай артады; олай болса, сыртқы қабаттарынан электрондарды беріп жіберуге бейімділіктері артады.
Электрондарды беру металдық, қосып алу бейметалдық қасиеттерді сипаттайды.
Осыны түсіну үшін бірінші және жетінші топтың негізгі топшаларында орналасқан бізге белгілі элементтердің электрондық құрылыстары мен атом радиустарының мәндерінің арасындағы байланысты қарастырайық.
Сонымен, период бойынша солдан оңға қарай металдық қасиет кеміп, бейметалдық біртіндеп артады; ал топ бойынша жоғарыдан төмен қарай металдық қасиет артады.
Электртерістілік дегеніміз – элемент атомдарының байланыс түзу кезінде өзінің сыртқы қабатына электрондарды тарту арқылы аяқталған электрондық қабат түзу мүмкіндігі.
Іс жүзінде салыстырмалы электртерістілік деген түсінік қолданылады, бұл түсінікті ғылымға американ ғалымы JI. Полинг кіргізген, оның мәні 0,7 мен 4,0 аралығында өзгереді. Электртерістілік мәні ең аз элемент – цезий, ал ең жоғары электртерістілік көрсететін элемент – фтор.
Элементтердің тотығу дәрежелері
Зат құрылысының сырын толық ашу мүмкін емес, өйткені зат молекуласын түзуші атомдар өте кішкене бөлшек әрі олардың өзара әсерлесуі тым жылдам жүреді. Сондықтан жүретін үрдістерді өзімізге түсінікті болуы үшін әр түрлі сызба модельдерді пайдаланамыз.
Осыған дейін қарастырылған элемент атомдарының электртерістілігі, металдық және бейметалдық қасиеттері олардың валенттілік электрондарын беруіне немесе қосып алуына негізделді.
Ал атом ядросын айнала қозғалатын электрондардың толкындық қасиеті бар екендігі белгілі, олай болса, оның бір атомды тастап, екіншісіне мүлде өтіп кетуі мүмкін емес. Сондықтан болып жатқан осы шындықты біздің түсінігімізге жақындату үшін тотығу дірежесі деген түсінікті пайдаланамыз.
Элементтердің электртерістіліктерінің мәндеріне қарай элемент валенттілік электрондарын беріп жібереді немесе қосып алады деп есептегендегі түзілуге тиісті шартты зарядтың шамасын тотығу дәрежесі деп атайды.
Мысалы: натрий атомы бір электронын беріп, оң зарядталса, күкірт атомы екі электронды қосып, теріс зарядты бөлшекке айналады.
Тотығу дәрежелері элементтің таңбасының үстіне араб цифрымен жазылып, зарядтың таңбасы оның алдына қойылады, оның мәні оң, теріс, бүтін, бөлшек және нөлге де тең болады. Жай заттардағы элементтердің тотығу дәрежелері нөлге тең.
Натрийдің электртерістілігі 0,9; ал күкірттікі 2,5; қосылыс түзгенде электртерістілігі төмен элементтен электртерістілігі басым элементке қарай электрон бұлты ығысады. Химиялық формулаларда электртерістілігі төмен элемент бірінші, ал электртерістілігі жоғары элемент екінші орынға жазылады (аммиактан NH3 басқалары).
Бинарлы қосылыстарды атаған кезде электртерістілігі басым элементтің халықаралық толық не қысқартылған атына -ид жалғауы жалғанып айтылады.
Na2S - натрий сульфиді SiO2, кремний (IV) оксиді Si3N4 - кремний (IV) нитриді.
Есте сақтайтын кейбір элементтің латынша аттарының түбірі: О - «окс»; Н - «гидр», S - «сульф», С - «карб»; N - «нитр», Si - «силиц», As - «арсен».
Бұдан көпшілік қосылыстарда элементтің валенттілігі мен олардың тотығу дәрежелерінің абсолюттік мәндері тең екенін көреміз.
Әдетте, химиялық қосылыстарында тотығу дәрежелері:
- Сутек және І А тобының элементтері +1;
- II А тобынікі +2;
- ІІІ А тобындағы бор, алюминий +3;
- Оттек - 2, мына қосылыстардан ОF2, H2O2 басқаларында;
- Фтор - 1 тотығу дәрежелерін көрсетеді.
Тотығу дәрежесі шартты шама болғанымен ол бойынша:
- а) зат формуласын кұруға;
- ә) элементтің тотығу-тотықсыздану реакциясында атқарар рөлін анықтауға болады.
Қосылыстардың құрамындағы элементтердің тотығу дәрежесін анықтау әдісімен танысайық. Мысалы, фосфор атомының сыртқы қабатында бес электрон бар, оған сыртқы қабатын аяқтауға 3 электрон жетпесе, ал оттек атомына 2 электрон жетпейді әрі атом радиусы кіші, электронды тарту күші көп. Сондықтан оттек атомы фосфорға қарағанда оңайырақ өзіне қарай электрондарды ығыстырады.
Олай болса фосфор оксидінің формуласы Р2О5 фосфордың тотығу дәрежесі +5, ал оттектікі -2 болады.
Кез келген қосылыс электрбейтарап болатыны сендерге белгілі, себебі атомдар мен молекулалар – зарядсыз бөлшектер. Сондықтан молекула құрамына кіретін элемент атомдарының тотығу дәрежелерінің алгебралық қосындысы нөлге тең.
Атом радиусы (r) – ядроның өзегінен сыртқы электронға дейінгі қашықтық, өлшемі – нанометр (нм), 1 нм = 10-9 м. Атомның радиусын шамамен ғана анықтауға болады, себебі электронның толқындық та қасиеті болғандықтан, электрон бұлтының мөлшері өзгеріп отырады. Атом радиусы период бойынша элемент атомдарының ядро заряды артатындықтан, қабат саны бәрінде бірдей болғанымен, солдан оңға қарай аздап "жиырылу" болады да, сол себепті кішірейеді. Периодтың басынан соңына қарай элеметтердің металдық қасиеттері біртіндеп бейметалдыққа ауысады және бұл қасиет осы бағытта артады.
Йондану энергиясы (І) – бейтарап атомнан бір электронды жұлып алуға жұмсалатын энергия мөлшері, өлшемі эВ. Период бойынша солдан оңға қарай элемент атомының радиусы кішірейіп, ядро зарядының артуына байланысты йондану энергиясының шамасы да артады. Топ бойынша сыртқы валенттік электрондар саны бірдей, ал атом радиусы артатындықтан олардың ядроға тартылу күші әлсірейді де, йондану энергиясы кемиді.
Электрон тартқыштық (F) – бейтарап атомға бір электронды қосқанда бөлінетін не сіңірілетін энергия, өлшемі кДж /моль. Бұл шама периодтарды солдан оңға қарай артып, топ бойынша жоғарыдан төмен қарай кемиді.
Валенттілік – элементтің басқа бір элемент атомымен байланыс түзуін сипаттайтын шама. Ол шаманың сандық мәні элементтің байланыс түзуге жұмсалатын жұптаспаған (дара) электрондар санымен анықталады. Валенттік рим цифрларымен белгіленеді, сандық мәні 1 - ден 8 - ге дейін өзгереді. Элементтің валенттілігін анықтайтын электрондар валенттік электрондар деп аталады. Олар s- және p- элементтерде сыртқы қабатта, ал d- және f- элементтерде сырттан санағанда екінші және үшінші деңгейлерде орналасады.
Дереккөздер
- "Қазақ Энциклопедиясы", 9 том
- Химия: Жалпы білім беретін мектептің 8 сыныбына арналған оқулық. Усманова М.Б., Сақариянова Қ.Н. / Алматы: Атамұра, 2009. - 216 бет. ISBN 9965-34-887
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Himiyalyk elementter yadrodagy zaryadtary birdej bolyp keletin atomdar toby Tabigatta kezdesetin barlyk zhaj zhәne kүrdeli zattar himiyalyk elementterden tүziledi Elementter himiyalyk әdister arkyly әri karaj karapajym zatka boline almajtyn himiyalyk zattar bolyp tabylady Olar belgili atom sany bar birtekti atomnan turady Zhalpy mәlimetterBүgingi kүnge dejin 117 element ashylgan Olardyn ishinde 94 i tabigatta kezdesse kalgany zhasandy zholmen alyngan sintetikalyk elementter Himiyalyk elementterdin aty latynsha atauynyn bir nemese eki algashky әripterimen belgilenedi mysaly azot N lat Nitrogenium alyuminij Al lat Aluminium t b molekulasy bir gana element atomdarynan kuralgan zat zhaj zat molekulasy әr tүrli himiyalyk elementter atomdarynan tүzilgen zat kүrdeli zat dep atalady Kejbir elementter bos kүjinde molekula nemese kristaldyk tor kurylysy ajryksha әr tүrli zhaj zat tүrinde kezdesedi O ottek O ozon t b Himiyalyk reakciya nәtizhesinde әrekettesetin zattardyn molekula kuramyndagy himiyalyk elementter kajta toptasady yagni zhana zat pajda bolady Himiyalyk elementter atomdarynyn baska atomga ajnaluy atomdardyn ydyrauy ne kүrdeli atomdardyn kuryluy yadrolyk reakciyalar nәtizhesinde gana zhүredi Himiyalyk elementterdin zhәne olardyn kosylystarynyn kasietin anorganikalyk himiya zerttejdi Tabigatta kezdesetin zattar zheke elementterden kuralady degen tүsinik ote erte zamanda ak pajda bolgan Grek filosoftary su aua ot zhәne zher topyrak negizgi elementter dep sanagan Aristoteldin element zhajyndagy ilimi Europada ken taraldy Ol 2000 zhylga zhuyk uakyt үstemdik etip zhaj metaldy altynga ajnaldyruga bolady degen ugymdaryna negiz boldy Alhimikter dәuiri gylymnyn damuyna kedergi bolganymen onyn nәtizhesinde himiyalyk tәzhiribe zhүrgizudin aluan zhana әdisteri tabyldy Sol kezde belgili bolgan altyn kүmis mys korgasyn kalajy temir synap kүkirt komirtek sүrmeden baska myrysh fosfor kүshәn ashylyp koptegen kүrdeli zattar metall totyktary alyndy Synap metaldyn kүkirt zhanudyn tuz erigishtiktin bastamasy degen pikirler ajtyldy 17 gasyrda himiyalyk ozgerister zhajynda mәlimetter kobeyuine bajlanysty tәzhiribe korytyndylaryn taldau arkyly agylshyn galymy R element zhaj zat zhәne baska barlyk zattardy tүzetin kurandy zattar ajyrylganda shygatyn zat dep zhana tүsinik berdi 18 gasyrda Bojldin anyktamasyn dәleldejtin tәzhiribelik mәlimetter kobejdi buryn kүmәndi bolgan zattar elementter kataryna zhatkyzyldy Zhanadan sutek ottek azot hlor gaz kүjindegi elementter sondaj ak platina kobalt nikel t b ashyldy 19 gasyrda himiyanyn teoriyalyk negizderi atomdyk molekulalyk teoriya himiyalyk elementterdin periodty zhүjesi ashyldy 1869 Ol himiyalyk elementterdi zertteude zhana bagyt ashty Periodty zhүje barlyk belgili himiyalyk elementterdi bir zhүjege keltirip sol kezde belgisiz elementterdin tabigatta baryn bolzhady 19 20 gasyrlar aralygynda elektron radiobelsendilik rentgen sәulesi izotoptar kvant teoriyasy t b zhanalyktardyn ashyluy himiyalyk elementter kasietterinin әr tүrli boluynyn negizgi sebebin anyktady olardyn elementarlyk bolshekterden kuralgany himiyalyk elementterdin periodty zhүjedegi orny zhәne onyn elektrondyk kabyk kurylysyn zertteumen katar zhana elementterdi izdestiru nәtizhesinde gafnij men renij ashyldy sintezdeu arkyly tehnecij prometij astat zhәne ret nomirleri 93 105 bolatyn transurandy elementter alyndy 20 gasyrda himiyalyk elementterdi ashu әdisteri rentgen optikalyk t b ottek azot kүkirt inertti gazdar altyn t b aktivtigi nashar metaldar bos kүjinde aktivti himiyalyk elementter tabigatta kosylys tүrinde kezdesip koptegen ken oryndaryn kuratyndygy anyktaldy Kejbir himiyalyk elementter ote az molsherde mineraldar kuramynda kospa tүrinde renij rubidij cezij t b kezdesedi Komirtek sutek ottek azot kalij fosfor kalcij temir jod t b elementter zhanuarlar men osimdikter agzasynda bolady Himiya metallurgiya tamak t b onerkәsip damuyna bajlanysty himiyalyk elementterdi pajdalanu ayasy da artyp keledi Periodtyk zhүjedegi ornyna karaj elementti zhәne onyn kosylystaryn sipattauPeriodtyk zhүjenin kurylymymen atomnyn elektrondyk kurylysymen zhete tanyskannan kejin kez kelgen element pen onyn kosylystarynyn kasietterin periodtyk zhүjedegi ornyna karaj bolzhauga bolady Ol үshin myna zhүjemen zhumys isteu kerek I Elementtin periodtyk zhүjedegi orny II Periodtyk zhүjedegi orny bojynsha atom kurylysy III Elementtin zhәne onyn kosylystarynyn kasietteri Himiyalyk elementterdin elektrteristiligiPeriodtyk zhүjedegi әr period bekzat gazben ayaktalady Olar himiyalyk belsendiligi tomen gazdar osy enzharlykty sheshu үshin olardyn elektrondyk kurylystaryna үnilejik Atomdyk kurylystary bizge belgili 42He 2010Ne 4018Ar gazdardyn barlyrynyn syrtky elektrondyk kabattary ayaktalgan 8 elektrondy Bulardan baska elementterdin himiyalyk belsendilikteri osy syrtky elektrondyk kabattarynyn ayaktalmagandygynan bolady Olar endi kosylys tүzu arkyly gana osyndaj ayaktalgan kabatka inerttilikke elektrondaryn beru nemese elektrondardy kosu arkyly zhetedi Al munyn ozi eki zhajtka tәueldi Elementterdin elektrondyk kurylysyna Atom radiusyna Periodtyn basynda ornalaskan elementtin syrtky kabatyndagy elektrondar sany az bolady sondyktan olar osy elektrondaryn berip zhiberip ozine dejin turgan bekzat gazdyn ayaktalgan elektrondyk kurylysyn alady Al periodtyn sonyn ala ornalaskan elementterdin syrtky kabatyndagy elektrondar sany kop bolgandyktan ayaktaluga zhetpej turgan elektrondardy kosyp alyp ozinen kejin turgan bekzat gazdyn elektrondyk kabatyn alady Period bojynsha elementterdin syrtky kabatyndagy elektrondar valenttilik elektrondar sany birtindep artady atomdardyn yadro zaryadtary da osy bagytta osedi Atomdardyn elektrondy ozine tartu kүshi soldan onga karaj artady sondyktan atom radiustary osy bagytta kemidi Yagni osy bagytta elektrondy syrtky kabatyna kosu mүmkindigi artady Үshinshi periodta ornalaskan elementterdin valenttilik elektrondarynyn formulalaryn zhazyp olardagy dara elektrondar sandaryn zhәne elektrondyk kabattyn ayaktaluyna kansha elektron kalgandygyn anyktap korelik Top bojynsha osy kasiettin ozgerisin karastyrajyk Bir topta ornalaskan elementterdin valenttilik elektrondarynyn sandary birdej al elektrondyk kabat sany yagni atom radiustary zhogarydan tomen karaj artady olaj bolsa syrtky kabattarynan elektrondardy berip zhiberuge bejimdilikteri artady Elektrondardy beru metaldyk kosyp alu bejmetaldyk kasietterdi sipattajdy Osyny tүsinu үshin birinshi zhәne zhetinshi toptyn negizgi topshalarynda ornalaskan bizge belgili elementterdin elektrondyk kurylystary men atom radiustarynyn mәnderinin arasyndagy bajlanysty karastyrajyk Sonymen period bojynsha soldan onga karaj metaldyk kasiet kemip bejmetaldyk birtindep artady al top bojynsha zhogarydan tomen karaj metaldyk kasiet artady Elektrteristilik degenimiz element atomdarynyn bajlanys tүzu kezinde ozinin syrtky kabatyna elektrondardy tartu arkyly ayaktalgan elektrondyk kabat tүzu mүmkindigi Is zhүzinde salystyrmaly elektrteristilik degen tүsinik koldanylady bul tүsinikti gylymga amerikan galymy JI Poling kirgizgen onyn mәni 0 7 men 4 0 aralygynda ozgeredi Elektrteristilik mәni en az element cezij al en zhogary elektrteristilik korsetetin element ftor Elementterdin totygu dәrezheleriZat kurylysynyn syryn tolyk ashu mүmkin emes ojtkeni zat molekulasyn tүzushi atomdar ote kishkene bolshek әri olardyn ozara әserlesui tym zhyldam zhүredi Sondyktan zhүretin үrdisterdi ozimizge tүsinikti boluy үshin әr tүrli syzba modelderdi pajdalanamyz Osygan dejin karastyrylgan element atomdarynyn elektrteristiligi metaldyk zhәne bejmetaldyk kasietteri olardyn valenttilik elektrondaryn beruine nemese kosyp aluyna negizdeldi Al atom yadrosyn ajnala kozgalatyn elektrondardyn tolkyndyk kasieti bar ekendigi belgili olaj bolsa onyn bir atomdy tastap ekinshisine mүlde otip ketui mүmkin emes Sondyktan bolyp zhatkan osy shyndykty bizdin tүsinigimizge zhakyndatu үshin totygu direzhesi degen tүsinikti pajdalanamyz Elementterdin elektrteristilikterinin mәnderine karaj element valenttilik elektrondaryn berip zhiberedi nemese kosyp alady dep eseptegendegi tүziluge tiisti shartty zaryadtyn shamasyn totygu dәrezhesi dep atajdy Mysaly natrij atomy bir elektronyn berip on zaryadtalsa kүkirt atomy eki elektrondy kosyp teris zaryadty bolshekke ajnalady Totygu dәrezheleri elementtin tanbasynyn үstine arab cifrymen zhazylyp zaryadtyn tanbasy onyn aldyna kojylady onyn mәni on teris bүtin bolshek zhәne nolge de ten bolady Zhaj zattardagy elementterdin totygu dәrezheleri nolge ten Natrijdin elektrteristiligi 0 9 al kүkirttiki 2 5 kosylys tүzgende elektrteristiligi tomen elementten elektrteristiligi basym elementke karaj elektron bulty ygysady Himiyalyk formulalarda elektrteristiligi tomen element birinshi al elektrteristiligi zhogary element ekinshi orynga zhazylady ammiaktan NH3 baskalary Binarly kosylystardy atagan kezde elektrteristiligi basym elementtin halykaralyk tolyk ne kyskartylgan atyna id zhalgauy zhalganyp ajtylady Na2S natrij sulfidi SiO2 kremnij IV oksidi Si3N4 kremnij IV nitridi Este saktajtyn kejbir elementtin latynsha attarynyn tүbiri O oks N gidr S sulf S karb N nitr Si silic As arsen Budan kopshilik kosylystarda elementtin valenttiligi men olardyn totygu dәrezhelerinin absolyuttik mәnderi ten ekenin koremiz Әdette himiyalyk kosylystarynda totygu dәrezheleri Sutek zhәne I A tobynyn elementteri 1 II A tobyniki 2 III A tobyndagy bor alyuminij 3 Ottek 2 myna kosylystardan OF2 H2O2 baskalarynda Ftor 1 totygu dәrezhelerin korsetedi Totygu dәrezhesi shartty shama bolganymen ol bojynsha a zat formulasyn kuruga ә elementtin totygu totyksyzdanu reakciyasynda atkarar rolin anyktauga bolady Қosylystardyn kuramyndagy elementterdin totygu dәrezhesin anyktau әdisimen tanysajyk Mysaly fosfor atomynyn syrtky kabatynda bes elektron bar ogan syrtky kabatyn ayaktauga 3 elektron zhetpese al ottek atomyna 2 elektron zhetpejdi әri atom radiusy kishi elektrondy tartu kүshi kop Sondyktan ottek atomy fosforga karaganda onajyrak ozine karaj elektrondardy ygystyrady Olaj bolsa fosfor oksidinin formulasy R2O5 fosfordyn totygu dәrezhesi 5 al ottektiki 2 bolady Kez kelgen kosylys elektrbejtarap bolatyny senderge belgili sebebi atomdar men molekulalar zaryadsyz bolshekter Sondyktan molekula kuramyna kiretin element atomdarynyn totygu dәrezhelerinin algebralyk kosyndysy nolge ten Atom radiusy r yadronyn ozeginen syrtky elektronga dejingi kashyktyk olshemi nanometr nm 1 nm 10 9 m Atomnyn radiusyn shamamen gana anyktauga bolady sebebi elektronnyn tolkyndyk ta kasieti bolgandyktan elektron bultynyn molsheri ozgerip otyrady Atom radiusy period bojynsha element atomdarynyn yadro zaryady artatyndyktan kabat sany bәrinde birdej bolganymen soldan onga karaj azdap zhiyrylu bolady da sol sebepti kishirejedi Periodtyn basynan sonyna karaj elemetterdin metaldyk kasietteri birtindep bejmetaldykka auysady zhәne bul kasiet osy bagytta artady Jondanu energiyasy I bejtarap atomnan bir elektrondy zhulyp aluga zhumsalatyn energiya molsheri olshemi eV Period bojynsha soldan onga karaj element atomynyn radiusy kishirejip yadro zaryadynyn artuyna bajlanysty jondanu energiyasynyn shamasy da artady Top bojynsha syrtky valenttik elektrondar sany birdej al atom radiusy artatyndyktan olardyn yadroga tartylu kүshi әlsirejdi de jondanu energiyasy kemidi Elektron tartkyshtyk F bejtarap atomga bir elektrondy koskanda bolinetin ne siniriletin energiya olshemi kDzh mol Bul shama periodtardy soldan onga karaj artyp top bojynsha zhogarydan tomen karaj kemidi Valenttilik elementtin baska bir element atomymen bajlanys tүzuin sipattajtyn shama Ol shamanyn sandyk mәni elementtin bajlanys tүzuge zhumsalatyn zhuptaspagan dara elektrondar sanymen anyktalady Valenttik rim cifrlarymen belgilenedi sandyk mәni 1 den 8 ge dejin ozgeredi Elementtin valenttiligin anyktajtyn elektrondar valenttik elektrondar dep atalady Olar s zhәne p elementterde syrtky kabatta al d zhәne f elementterde syrttan sanaganda ekinshi zhәne үshinshi dengejlerde ornalasady Derekkozder Қazak Enciklopediyasy 9 tom Himiya Zhalpy bilim beretin mekteptin 8 synybyna arnalgan okulyk Usmanova M B Sakariyanova Қ N Almaty Atamura 2009 216 bet ISBN 9965 34 887