Аристотель (көне грекше: Ἀριστοτέλης; б.з.б. 384 жыл, Стагира (Орталық Македония), түбегі — б.з.б. 322 жыл 7 наурыз, Халкида, Эвбея аралы) — ежелгі грек философы, Платонның шәкірті, Ескендір Зұлқарнайынның (Ұлы Ескендір) ұстазы, «адамзаттың бірінші ұстазы» деген құрметті атаққа ие.
Аристотель | |
көне грекше: Ἀριστοτέλης | |
Аристотель, б.з.д. 300ж. түпнұсқаның көшірмесі, мәрмәр, заманауи құралдармен өңделген | |
Жалпы мағлұмат | |
---|---|
Туған күні | Б. з. д. 384 |
Туған жері | Стагир, Орталық Македония, Халкидики жартыаралы |
Қайтыс болған күні | Б. з. д. 322 |
Қайтыс болған жері | Халкида, Эвбея аралы |
Шығармашылығы | |
Мектеп/дәстүр | мектебін бастап, негізін қалады |
Бағыты | Батыс пәлсапа |
Кезең | Антикалық пәлсапа |
Негізгі қызығушылығы | Саясат, Метафизика, Ғылым, Логика, |
Негізгі пікірі | катарсис, себеп, силлогистика, |
Ықпал еткендер |
Ол ғылым мен парасаттың көптеген тақырыптарын жүйелі әрі жан-жақтылы зерттеп, жаратылыс пен өмірдің түрлі құбылыстарына ғылыми зерттеулер жасап, артына сүбелі еңбектер жазып қалдырды. Аристотель ғылымның көптеген саласының алғашқы негізін қалады, олардың арасында физика, метафизика, поэтика, театр, музыка, логика, риторика (шешендік өнері), саясат, этика, эстетика, биология, зоология және экономика қатарлылар айрықша аталады. Ол қалдырған пәлсапалық пайым жүйесі мен ғылыми зерттеу дәстүрі кейінгі діни мәдениеттерге, шығыс-батыс өркениетіне айрықша ықпал етті. Қазақтың ұлы ойшылы Абай Құнанбайұлы өзінің « поэмасында Ескендірдің көз тоймастығына салыстырмалы Аристотельдің ғажайып даналығын айқын сипаттайды.
Сократ, Платон, Аристотель үштігі ежелгі Грек философиясының шыңы ретінде айырықша құрметпен аталады.
Аристотель ең алғаш этика, эстетика, логика, ғылым, саясат және метафизика сияқты мәселелерді толық қамтитын жан-жақты пәлсапалық жүйені құрды.
Аристотельдің түрлі физикалық көзқарастары ортағасырлық ғылымның қалыптасуына терең әсер етіп, ренессанс дәуіріне дейін созылды. Бірақ кейін ол орын берді.
Оның алты кітаптан тұратын «Органоны» ойлау әдісін қарастыратын логиканы тұңғыш рет пәлсапалық деңгейге көтерді. Оның еңбектерінде ең алғашқы логикалық зерттеулер жасалған, соның негізінде ХІХ ғасырда ғылымы қалыптасты.
Аристотельдің метафизикалық ілімі иудаизмге және Түркілер философиясына зор ықпал етті. Ал оның мәсіхшілік пәлсапаға әсері, әсіресе пәлсапасына және схоластика мектебіне ықпалы қазірге дейін жалғасып келе жатыр. Аристотель этикасы — Ниқомах этикасы деп те аталады, қазіргі заманға дейін айтарлықтай маңызға ие. Дегенмен ұлы ойшылдың барлық мұрасы түгел айқындалды деуге болмайды, Аристотель пәлсапасының түрлі қырлары әлі де терең зерттелу үстінде.
Биология ғылымдарында ол жасаған кейбір зерттеулердің дұрыстығы тек ХІХ ғасыр ғана расталды. Аристотель - Гиппократтың шәкірті, пәлсапа ілімінің бірінші ұстазы ретінде сол кездегі басқа да ойшыл ғалымдармен қатар барлық ғылымдардың, оның ішінде морфологияның дамуына да зор үлес қосты. Аристотель салыстыру әдіснамасын пайдалана отырып, жануарлардың 500-ден аса түрлерінің дене құрылысын зерттеу жасап, морфологиялық ғылыми тұжырымдар туғызды. Аристотель жануарлар денесінің еркін қозғалысын мидың басқаратынын, сүйекқаптың маңызын, жүрек пен қан тамырлар байланысын дұрыс түсініп, жүйкені басқа мүшелерден ажырата білді. Аристотель өзінің ғылыми еңбектерімен салыстырмалы анатомияның, зоологияның және эмбриологияның негізін қалаған болатын.
Аристотель Түркі-Парсы ғалымдарына да жете таныс болды. Көптеген шығармалары орта ғасырда араб тіліне аударылды. Түркі-парсыдан шыққан Шығыс ойшылдары Әл-Кинди, Әл-Фараби, , қатарлы Аристотель танушы, Аристотель ілімін жалғастырушы ойшылдар шығыс перипатетиктері Аристотельді зерттеу мен ғаламды пәлсапалық және ғылыми тануды қатар жалғастырды. Аристотель құрметтеліп «Бірінші Ұстаз» ("The First Teacher" المعلم الأول) деп дәріптелді. Ал, екінші ұстаз — түркі-қыпшақ ойшылы Әл-Фараби болатын.
Аристотель кезінде көптеген өте көркем шығармалар мен диалогтар (Цицерон оның әдеби стилін «алтын өзен» деп атаған) жазса да, оның жазбаларының көпшілігі бізге дейін жетпеген. Оның кейбір еңбектері біресе табылып, біресе қайта жоғалып отырды. Кейбір пайымдаулар бойынша, оның жазбаларының тек бестен бірі ғана сақталған. Қазіргі өлшем бойынша, Аристотельдің шамамен 3000 беттей еңбегі сақталған, олар әлемнің көптеген тілдеріне аударылды. Қазақ тілінде Мәдени мұра бағдарламасы бойынша оның Метафизика, Этика секілді еңбектері аударылды.
Өмірбаяны және шығармашылығы
Аристотель сөзінің грекше мағынасы «Ұлы мақсат» дегенді білдіреді.
Есімі "Ұлы мақсат" дегенді білдіретін Аристотель Солтүстік Македонияға қарасты Стагира қаласында б. з. д. 384 жылы туған. Стагира қаласының орыны бұл күндері Салоникиден 55 км қашықтықта жатыр. Оның әкесі Солтүстік Македония патшасы Аминтастың жеке дәрігері болған. Аристотель де өте жас кезінде монарх ордасында болыпты. Әкесі Никомах Аристотельдің жас кезінде қайтыс болады. Бірақ Аристотель ақсүйектерге лайықты тәрбие және білім алды.
18 жасында Аристотель Афина қаласына барып, Платон Академиясында шамамен жиырма жыл бойы — б. з. д. 347 жылы Платон қайтыс болғанға дейін академиялық білім алады. Платон Аристотельді өте ұнатты деу қиын, Аристотель де Платонның негізгі көзқарастарына қарата өзгеше пікірде болған және Платонмен дауласып қалып отырған. Әрине, ол бүкіл өмірінде Платонға деген құрметінен айныған жоқ.
Платон қайтыс болған соң Академиядағы жаңа басшы математикаға көбірек назар бұрғандығына Аристотель төзе алмай Афинадан кетеді. Академияның жаңа басшыларының идеясын жақтамаса да, ол академиямен байланысын үзбеген. Кейін ол бірге Кіші Азиядағы (Бүгінгі Түркиядағы) патшаның иеліктеріне сапар шегеді. Азияда болған кезінде ол бірге сапар шегіп, екеуі аралдың өсімдік және жануар әлемін зерттеді. Аристотель Гермиастың қызы (не қарындасы) Питияға үйленді. Одан туған қызды да Пития деп атады. Гермиас бір реткі бүлікте кездейсоқ өлтірілген соң Аристотель отбасымен Кіші Азиядан кетуге мәжбүр болады.
Сол кезде Аристотельді өзінің 13 жасар ұлы Ескендірге (Македондық аты Александр) тәлімгер болуға шақырады. Бұл кезде ол тек Ескендірге ғана емес, басқа екі болашақ патшаға, яғни І Птолемей Сотерге және Кассандрға да сабақ берген. Ол Ескендірді "Гректерге жетекші болуға, варварларға қатал болуға, шаруаларға досы мен туысына көмектескендей көмектесуге, басқаруда әрі қатал, әрі жұмсақ болуға" үйретеді.
Плутархтың жазуынша, Аристотель Ескендірге этика, саясаттану және философия үйреткен. Аристотель өз қабілетінен пайдаланып Ескендірдің дүниетанымына үлкен әсер еткені анық. Дәл Аристотельдің әсерінде Ескендір ғылым-білімге құрмет етті. Ол мемлекет қазынасынан қомақты қаражат бөліп, қызметшілерді жұмылдырып, Аристотелдің көптеген ғылыми зерттеу жұмыстарын сәтті жүргізуіне септесті. Дегенмен, Аристотель Ескендір құрған империяны да, Ескендірдің саяси көзқарасын да жақтамағаны кітаптарынан байқалады. Аристотельдің саяси көзқарасы түрлі басқару тәсілдерінің озық үлгілерін өзара тоғыстыру, әсіресе аристократия мен демократияны бірлестіру болғандықтан, Ескендірдің орталықтандырылған империясы жабайылыққа қайту есептеген.
Ескендірге бірнеше жыл тәлім бергеннен кейін Аристотель Афинаға қайтып оралды. Афинада оның әйелі Пития қайтыс болып, ол Стагиралық атты бір әйелді кездестіреді. Ол ұл туып, оның атын Аристотель өз әкесінің құрметіне Никомах деп қояды.
Б. з. д. 335 жылы ол Афинаның Ликей деген жерінде өз мектебін (лат. Lyceum) ашты. . Ликейде Аристотель сабақ беру мен шығармашылықты қатар қолға алады. Оның сабақ өту ерекшелігі өзгеше болды. Ол әдетте жүзім бараңдары мен бау-бақшада серуендеп жүріп, шәкірттерімен түрлі ғылым салалары туралы пікірлескен. Сондықтан оның мектебін "серуен философиясы" деп те атайды және Аристотелге ілесушіні серуенші (Перипатетик) деп атайды. Шығыс ойшылдар: Әл-Кинди, Әл-Фараби, Ибн Сина, қатарлы — Аристотель танушы, Аристотель ілімін жалғастырушы ойшылдар, « деп аталады.
Аристотель көптеген еңбектерін өмірінің осы кезеңінде жазған болуы мүмкін. Оның табиғат және физика туралы жаратылыстанулық және философиялық еңбектері Платон диалогтарына қарағанда күрделі болып келеді. Кейбір диалогтар жазғаны белгілі, бірақ ол диалогтарының аз бөлігі ғана сақталған. Бізге келіп жеткен еңбектерінің көбі «трактат» түрінде өзінің шәкірттеріне арналған оқу құралы ретінде жазылғандықтан, көпшілігі жалпы таратуға арналмаған.
Ғылым шынайы мағынада Аристотелден басталды, сол себепті кейінгі ғалымдардың бәрі Аристотельге қарыздар деп есептеледі. Аристотель тұңғыш ғылымдарды түрге бөлуші, әрбір ғылымның нені зерттейтінін айқындаушы болды. Аристотель сол кездегі ғылымның барлық саласы туралы ізденіп, әрбір ғылым саласында бағалы еңбектер қалдырды. Ғылым саласында ол анатомия, астрономия, экономика, эмбриология, география, геология, метеорология, физика, зоология салаларын зерттеді, философия саласында эстетика, этика, саясат, үкіметтану, метафизика, психология және теологияны зерттеді, мәдениет саласында білім беру, әдебиет, поэтика зерттеді. Оның осынау ғылым мен философия саласындағы кітаптары ежелгі заман ғылымын негізінен түгел қамтыған білімнің энциклопедиясы болды. Бұл еңбектердің арасында өте маңызды байланыстар мен үндестіктер болса да, олардың стилі мен тақырыптары жағынан әртүрлі болып келеді. Өз заманында белгілі болған ғылыми мәліметтердің бәрін білген адамдардың ең соңғысы Аристотель болған деген жорамал жасалған.
Ескендір қайтыс болғаннан кейінАфинада македондықтарға қарсылық үдеді. Өздерін басқалардан мәдениетті (өркениетті) сезінген гректер "жабайы" () македондықтардың отары болуға онсыз да төзімсіздік таныту күйінде еді. Аристотель отаршылдардың ойшылы, ұлт сатқыны ретінде гректердің өзіне тым ұнай қойған жоқ. Билеуші Аристотельге «құдайларды қастерлемейсің» деген айып тақты. Аристотель «Афиналықтарға философтарға қарсы екінші рет қиянат (Сократтың айыпталуы мен өлімге кесілуі) жасатпаймын»,- деп, Ликейді перипатетик Теофрастқа (гр. Θεόφραστος) қалдырып, анасының (лат. Chalcis) иелігіне бас сауғалап барды. Бұндағы оның қиянат деп отырғаны афиналықтардың Сократқа шығарған әділетсіз сот үкімі, яғни демократиялы Афина жағынан "жастарды аздырды, жалған Құдайға сенді" деп айыпталып, у ішіп өлу жазасына кесілуі болатын. Бірақ бір жыл өтпей (б. з. д. 323 жылы) ол ауырып қайтыс болды. Аристотель соңғы өсиетінде өзін әйелінің жанында жерлеуді сұрады.
Аристотель өмірінің соңында қанша зерттесе де, зерделесе де теңіз суының тегі не үшін толқитынын түсіне алмай уайымға батып, ұйқысы қашып, содан қайтыс болыпты деген аңыз бар. Ол заманда айдың және күннің грвитациясы теңіз суын белгілі мерзімде тұрақты толқытатынын білудің тарихи орайы пысып жетілген жоқ болатын. Мұны тек кейін 2200 жылдан кейін ағылшын ғалымы Исаак Ньютон алғаш анықтады.
Аристотель терминологиясы (кейбірі)
- account: logos — «негіз»
- art: technê — «өнер»
- artisan: technitês — «шебер»
- cause: aitia, aition — «себеп»
- difficulty: aporia — «тығырық, парадокс»
- essence: to ti ên einai — «болмыс»
- form: eidos — «түр, эйдос, форма, идея»
- generation: genesis — «түпнегіз»
- goal: telos — «мақсат»
- knowledge: epistêmê — «білім»
- necessity: anankê — «қажеттілік»
- principle: archê — «ереже»
- substance: ousia — «субстанция, әуелзат»
- why: dia ti, dioti — «неліктен»
- wisdom: sophia — «даналық»
Философия
Аристотель өзінің «Метафизика» еңбегінде тұңғыш сөзді «Адам табиғаты білуге құштар...» дегеннен бастайды. Бұл ақыл-парасат пен ғылыми білімнің адамзат үшін маңызын да, ғаламат құдіретін де, айырықша салмағын да аңғартса керек. Аристотельдің ойынша адам ғылым мен философияға тек табиғи қажеті қанағаттанып, қоғамның материалдық деңгейі толысып, бос қалған кезде (бос уақыты болған кезде) басталады және ол көбінесе таңырқауды алғашқы себеп етеді.
Аристотель өзіне дейінгі философия мен ғылым жетістіктерін қорытып, жаңа жүйеге келтіріп, түрлі ғылым саласынан көптеген құнды еңбектер жазып қалдырды. Кейбір деректер бойынша оның еңбектерінің саны төрт жүзге, екінші бір деректер бойынша мыңға жеткен.
Философия туралы
Аристотельдің философиялық көзқарасы «Метафизика», «, « және « деген шығармаларында жете пайымдалған.
Аристотель философияны "шынайы ғарыштың себептерін зерттейтін ілім" деп бағалады. Бұл Платонның философияны "Идеяны тану ілімі" дегеніне қарсы айтылған. Ұстаз да, шәкірт те философияны ғарышты тану деп түсінген. Бірақ ғарышты қалай тану және ғарыштың негізгі мәні не деген мәселеде екеуі екі бағыт ұстанды. Платонның айтуынша, идея барлық нәрсені сомдаған арытқы себеп. Алдымен ғарыштық идея өмір сүреді, ол тұрақты, баянды, бірегей, мәнді, ал құбылыс идеяның көрінісі болып, уақыттық, ауыспалы, өткінші нәрсе. Аристотель бұған келіспеді. Ол әрбір нақты нәрсені негіз етіп ғарышты зерттеудің ғана болашағы бар екенін, егер нақты осы заттар болмаса идея да өмір сүрмейтінін уәж етті. Платонда нақты нәрсе мен идея ортасындағы байланыс күңгірт болып, идея ғарыштың бір қалыбы, үлгісі дегеннен ары ұзамады. Платон нақты нәрсе туралы білім мәнді білім емес, шынайы білім біртұтас идеяны білу деп есептеді. Аристотель тек нақты білім ғана шынайы білім береді, біз өз тәжірибеміз бен зердеміз арқылы нақты нәрселерді зерттегенде барып дүниенің мәнін түсіне аламыз деп есептеді.
Аристотель бойынша, философияны зерттеу жеке заттардың қасиетіне бойлау арқылы заттардың ортақ қасиетін игеру деп есептесе, Платон бойынша философия баршаға ортақ жалпылық идеяны тану керек деді. Платон априори (тума білуді) негіз етсе, "Үйрену дегеніміз ұмытып қалған тума біліміңді еске түсіру" десе, Аристотель дедуктивті (жалпыдан жекеге өту, зерделеп білу) және индуктивті (жекеден жалпыға өту, тәжірибеге сай білу) логиканы негіз етіп логикалық ақыл мен тәжірибелік бақылауды басты назарға алды.
Аристотель ғылым классификациясында онтологиялық философияны ең жоғары орынға қояды. Басқа ғылымдар болмыстың кейбір жақтарын ғана зерттеумен шұғылданса, онтологиялық философия болмыстың жалпы табиғатын зерттейді деп есептеді.
Философияның басқа ғылымдардан артықшылығын Аристотель былай деп түсіндірді: “Шындығында даналық бүтіндей үстемдік құрушы, жетекші ғылым болғандықтан, басқа ғылымдар оған қарсы сөз айтуға дәрменсіз. Сондықтан мақсат пен игілікті зерттейтін ғылым бірінші орынға қойылады” (Метафизика, М., 1934, с 45).
Аристотель айтқан "Табиғат философиясы" сөзі табиғат дүниесіндегі , жарық, физика заңдары қатарлылы құбылыстарды зерттеуге қаратылады. Бұл араға бәлен ғасыр салып қазіргі заманның ғылымына, ғылыми зерттеу методикасына арқау болды және арнайы пәндер болып философиядан бөлінді.
Қазір философия десе көбінесе метафизика саласы көзде тұтылады, бірақ табиғат дүниесін ғылыми зерттеу айтылмайды. Өйткені табиғатты танитын ғылым әлдеқашан философиядан бөлініп кеткен. Аристотель заманында философия барлық білім қабатын түгел қамтыған болатын.
Негізінен айтқанда, Аристотель философия мен логикалық тұжырымдауды бір нәрсе деп есептеп, философияны ғылыми түсінді. Яғни, ғарыш туралы, не басқа туралы кез келген ойда ғылыми логикалылық болса, онда ол философия есептеледі. Бұл қазіргі ғылымдар философиядан бөлініп кеткен замандағы нақты ғылымдардың түрлі ғылыми әдістеріне ұқсамайды.
Аристотель бойынша, ғылым (логикалық тұжырым) дегеніміз не нақты, не қиялдауға болатын, не теориялық нәрсе. "Нақты" дегеніміз этика, саясаттану секілді қолданылу мағынасы бар екендікті білдірсе, ал "қиялдауға болатын" деген сөз поэтика, эстетика секілді тек елестету арқылы түсінуді көрсетеді. Ал теориялық дегеніміз физика, математика, және метафизика секілді терең зерттеу, толғаныс салаларын көрсетеді.
Метафизика мен философия Аристотельдің анықтамасы бойынша "пішінсіз затты тану", яғни "бірінші философия", "теориялық философия", немесе "ең жоғары дерексіз қабаты тану" деп атады. Ал, логиканы () осынау жоғары деңгейдегі философияны үйренудің алғашқы сатысы деп есептеді.
Аристотель Философияны 3 негізгі пәнге бөлді:
- Теориялық пәндер — математика, жаратылыстану ғылымы, метафизика деп аталған бірінші философия. Кейінгісі болмыс туралы ілім, болмыстың құрамы, себептері және бастауы туралы ілімдерді көрсетеді.
- Тәжірибелік пәндер — адамдардың іс-әрекеті турлы ілімдер, мысалы этика, саясаттану, экономика, стратегия және риторика.
- Поэтикалық пәндер — ақындық шығармашылық, сурет, музика қатарлылар.
Аристотель өз философиясында болмыс туралы ілімге, табиғатқа, яғни барлық заттардың негізі болып табылатын алғашқы материяға көп көңіл бөлді. «Метафизика» кітабында Аристотель табиғатты жан-жақты зерттеумен шұғылданды. Табиғат — бір жағынан заттың пайда болуының, зат құрамының негізі және “әрқайсысындағы алғашқы қозғалыстың көзі” болатын болса, екінші жағынан, табиғат өздігінен өмір сүретін заттардың мәні, “табиғат дегеніміз — форма және мән.
Метафизика
Метафизика сөзі Аристотельден басталады. Яғни, физикалық денелер туралы кітаптарының ар жағына оның материалдық емес білім туралы жазбалары жайғасқан көрінеді. Яғни "физиканың кейіні" (гр. τὰ μετὰ τὰ φυσικὰ βιβλία) деген мағынада болған. "Мета" (гр. μετά) деген сөз "ар жағында", "астарында", "тұңғиығында" дегенді білдіреді екен. Демек, метафизика — физика шеше алмайтын, жоғары деңгейдегі бейфизикалық сырлы, күрделі, шүңет, дерексіз ең жалпылық мәселелер туралы ілімді көрсетеді. Кейін ортағасыр христиан ойшылдары метафизиканы тылсымдандырып, табиғат пен өмірден ажыратып, христиандық дүниетанымды растайтын схоластикалық философия жасап шығарды. Неміс ойшылы Фридрих Ницше метафизиканы деп атады. Бұл Аристотель ілімін бұрмалаудың тамыры қайда жатқанын меңзеу болатын.
Аристотельдің өзі метафизика мен теологияны "Бірінші философия" деп те атаған. Рене Декарт осы мағынада өзінің әйгілі «Бірінші философия толғаныстары» (ағылш. «Meditations on First Philosophy») кітабын жазып, көптеген ойшылдарға бағалатып, "Мен ойлағандықтан менмін" (Cogito ergo sum) деген тұжырымды жақтап шықты.
Төрт себеп ілімі
Аристотель бойынша табиғат себептілік байланысы бойынша өмір сүреді. Бұл себеп байланысы жаңа дәуірде (ХVI-XVIII ғ.) дәріптелген ұқсамайды. Себеп байланысы "не үшін?" деген сұраққа байланысты айтылған. Ал детерминизм болса «салдар», «нәтиже» дегенге салыстырмалы айтылады.
«Метафизика» еңбегінде және басқа да еңбектерінде Аристотель заттарды табиғатын түсінудің төрт себебін көрсетеді. Олар: Материал (құрамы) себебі, Форма (құрылым, пішін) себебі, Қозғатушы (келіп шығуы) себебі, Мақсат (көздеу) себебі.
- 「Материал себебі」 (лат. Material Cause) — заттың неден құралғаны. Яғни, бөлшегі, мүшесі, материалы. Кез келген зат мәлім бөлшектен, құрамнан, алғышарттан, материалдар бірлестігінен құралады. Заттың құрылымы дәл осы құрамдарға қатысты болады. Құрамы қалай болса ол заттың сондай қасиеті болады. Осынау құрамдар арқылы бір бүтіндік (жүйе, құрылым, қалып, бірігу, толықтық, араласу) пайда болады. Мысалы, мүсінге пайдаланылған мәрмәр тас мүсіннің материал себебі есептеледі.
- 「Форма себебі」 (лат. Formal Cause) — заттың құрамдарының ұйымдасып қандай пішін қалыптастырғаны. Затқа қалай анықтама беру оның пішіні, күйі, мәні, бүтіндігі, қалыптасу ережесі, заттың зат болуында негіз болған заң-қағидасына байланысты. Мысалы, мүсіннің жобасы мен дизайны мүсіннің форма себебі есептеледі.
- 「Қозғатушы себеп」 (лат. Efficient Cause) — заттың қайдан пайда болғаны, не әсер еткені, неден жаралғаны, неден өзгеріп келгені. Ол заттар өзгерісінің себебін көрсетеді. "Не өзгертті?", "Қандай себеп оны осы күйге жеткізді" дегендей. Ол барлық затаралық дәнекерді де, органикалық және бейорганикалық заттардың қозғатушы себептерін де қамтиды.
- 「Мақсат себебі」 (лат. Final Cause) — егер зат туралы болса оның қандай керекке жарайтыны, пайдасы, , құны, өнімі; ал егер адам туралы болса ол қандай мақсатпен өмір сүретіні, ертең кім болмақшы екені, оны жетелеп жүрген (қазіргі заман психологиясындағы "мотивация ілімі" секілді) арман, ерік, зерде, , этика, ниет, қалау, талап, , қатарлылар белгілі әрекетке алып барады. Зат атаулының өмір сүру себебі мәлім мақсат бойынша болады. Мысалы бір қашалып біткен мүсін мүсіншінің мақсатын көрсетеді. Дегенмен, Аристтотель де Сократтың ықпалына ұшырап, затта да адам секілді біртұтас мақсат болады және біртұтас мақсатқа талпынады, барша дүние ізгілікке талпынады деп есептеген. Бұл ғылымда телеология (мақсат ілімі) деп аталады.
Бұдан басқа, заттар ортасындағы өзара әсер нәтиженің қалыптасуына әсер етеді. Ешбір зат заттардан оқшау өмір сүре алмайды. Мысалы, тазалық жұмысы арқылы көркем тұрмыс жаратуға болады, болмаса керісінше нәтиже келіп шығады. Мұнда екі істің (тазалық пен көркем тұрмыс) ұқсас барысы және қасиеті болған жоқ, бірақ бірі бүкіл істің басталуы, екіншісі бүкіл істің нәтижесі.
Аристотель алғашқы кезде өзаралық, немесе айналымдық себеп байланысын ортаға қойып, заттар арасындағы өзаралықтың заттарға әсерін түсіндірді. Бірақ ұқсас істің мүлде кері нәтижесі болатынына да назар аударды.
Аристотель екі түрлі себеп байланысы моделін айқындады: дәстүрлі (қалыптасқан) себеп байланысы және кездейсоқ (өзгеретін) себеп байланысы. Мейлі дәстүрлі, мейлі кездейсоқ себеп болсын, бәрі түгел астыртын, не нақты, айырым, не жалпылық қасиетте болады. Бұл Жалпылық себеп, Айырым себеп, Нақты себеп, Астыртын себеп деген секілді маңызды ұғымдарды қалыптастыруға жол ашты. Шынтуайтында, себеп байланысы себеп пен нәтиже арасында "уақытты (уақытқа тән) өзара байланыс" сөзсіз болатынын көрсетпейді.
Себеп байланысын ішкерлей зерделеу арқылы түрлі себептер дәрежеге жіктелді. Мысалы, мақсат, қозғатушы, материал, форма тәртібі (Томас Аквинат осыны жақтады), немесе, барлық себепті байланыстарды материал және қозғатушы себеп арқылы түсіндіру, немесе, тек қозғатушы арқылы түсіндіру (Детерминизм (белгілеу теориясы)), немесе, біржүріс, бірқатар табиғат құбылыстарының өзара әсерлесуі (жаратылыстану ғылымдары заттардың қайдан, қалай пайда болғанын ғана түсіндіреді, ешқашанда не үшін пайда болғанын, пайда болғаннан кейінгі жағдайды түсіндірмейді).
Аристотельдің пікірінше, заттың мәнін түсіндіруде осы аталған себептердің бәрі бірдей қамтылуы қажет дей тұра, әсіресе форма мен материалдың байланысына айырықша мән берді. Жез мүсіннің мәнін түсіну үшін, әрине ең алдымен оның субстратын (құрамы, материалы) алып қарастыру керек. Бірақ, тек жездің өзінен мүсіннің эстетикалық сезімі қалай туатынын түсіну мүмкін емес. Сондықтан зерттеуді әрі қарай жалғастыра білуге тура келеді. Осыдан келіп: «Мүсіннің мүсін болуы неліктен?» — деген сұраққа Аристотель: «Формадан», — деп жауап берді. Аристотель философиясында форма заттың мәні әрі іс-әрекеттің көзі болып табылады. Аристотель материя дәрменсіз, формаға тәуелді деп түсіндірді. Формасыз материя өмір сүріп, тұтастыққа ие бола алмайды. Сонымен Аристотель форманы алуан түрлі мазмұны бар (түр, себеп-мақсат, құдірет) белсенді және жасампаз шығармашыл бастама деп сипаттайды. Аристотель форманы бірден-бір белсенді күш, алғашқы түрткі және материядан бұрынғы нәрсе, құдірет (форманың формасы) деп түсінді.
Аристотель айтуынша: «Табиғат — бұл материядан формаға өтудің бірінен кейін бірі келіп отыратын тізбегі». Аристотель материяда пассивті бастауды көрді. Ал активтілікті тек формаға ғана таңды. Қозғалыс пен мақсат та формадан бастау алады. Қандай қозғалыстың формасы болмасын, қайнар көзі — құдай деп білді. Құдай объективтік сипатта болды.
Субстанция, Әлеует және Нақтылық
Аристотель өзінің «Метафизика» кітабында субстанция, әлеует және нақтылық деген 3 ұғымды талдайды.
Субстанция (гр. Substance)
«Метафизиканың» VІІІ-ші тарауында Аристотель субстанция ұғымын талдайды. Кез келген заттың субстанциясы, Аристотель бойынша, оның материалы мен формасының бірігуінен қалыптасады. Материал — құрайтын құрылым мен бөліктерді көрсетеді (мысалы сарай үшін кірпіш, тас, ағаш секілділер). Ал, форма болса сол сарайдың өз құрылысы, бірбүтіндігі. Материал құрамды көрсетсе, форма құралуды көрсетеді деген.
Заттардың өзгерісі (гр. kinesis) және себептік байланысын Аристотель мынадай түрлерге бөледі:
- өсу және сему, сандық шама өзгерісі;
- қозғалыс, кеңістіктің ауысуы, орын ауыстыру;
- өзгеру, бүкіл сапаның өзгеріске ұшырауы.
Форма мен сапа жорамалы арқылы Аристотель бұл жерде ықтимал әлеует (гр. dynamis, лат. potentiality) және шынайы нақтылық (гр. entelecheia, лат. actuality) деген ұғымдарды ажыратты.
Әлеует, Аристотель бойынша, сыртқы шектеме болмаған жағдайдағы нәрсенің өзіндегі өздігінен өзгере алу қабілеті және қуаты. Мысал үшін, атыздағы бидай тұқымы әлеуетке ие зат болып есептеледі. Егер оған сыртқы күш кедергі келтірмесе, онда ол сәтті түрде егіс дақылына айналып өсе алады. Әлеуетті зат "әрекетті" (гр. poiein) және "әрекеттендірілетін" (гр. paschein) болып бөлінеді. Оның әлеуеті әу-бастан табиғи бар, тума қалыптасқан, немесе кейін үйретілген, жетеленген, жетілген әрекет болуы да мүмкін. Мысалы, көзде заттарды көру әлеуеті (тума, әрекеттендірілу) бар; ал қобыз шалу әлеуетін адам үйрену арқылы (жаттығу, әрекеттену) қалыптастырады.
Нақтылық
Нақтылық — әлеуеттің ықпалында іске асқан, орындалған мақсат есептеледі. Мақсат (гр. telos) барлық нәрсе өзгерісінің негізгі көздеу ережесі. Әлеует белгілі мақсатқа жету үшін қажет болады, сондықтан нақтылық - әлеуеттің жемісі болып есептеледі. Жоғарыдағы мысалға оралсақ, тұқымның дақылға айналып өсуі — нақтылану болып есептеледі.
Сарайдың "материалы" оның "әлеуеті", ал сарайдың "формасы" оның "нақтылығы". Сарайдың жоба нұсқасын ұсынған форма себебі (гр. aitia) мен әлеуеттің нақтыланып сарайға айналуы сарай салушының логосының (гр. λόγος — «ақыл», «жоспар», «ой», «идея»...) нәтижесі. Ал, салынып біткен сарай себеп-салдар байланысындағы мақсат себебі болып есептеледі. Аристотель бұдан нақтылық уақыт пен субстанция тұрғысынан әлеуеттен бұрын өмір сүреді деп қорытынды жасайды.
Субстанцияға (форма мен материалға) анықтама беру арқылы Аристотель зат неге және қалай өмір сүреді мәселесіне жауап қарастырды: не нәрсе адамзатты құрайды? Платон "идея" теориясы бойынша бұл мәселені екі нәрсемен түсіндірген: хайуанилық және екі аяқтың болуы. Бірақ бұлар адамды бірбүтін адам етіп құрауға жеткілікті емес. Аристотель бойынша, астыртын әлеует (материал) және шынайы нақты зат (форма) әрқашан бірге, бір құбылыстың ажырамас екі жағы деп есептеледі .
Жалпылық пен жекелік байланысы туралы
Аристотель жалпы мен жеке, ұғым мен түйсік, мән мен құбылыс диалектикасын ұштастыра түсіндіреді және бұл көбінесе Платонның идеализмін сынауға құрылған.
Аристотель ұстазы Платонның зат сол заттың артында тұрған идеяның көрінісі дегенге келіспей, әрбір затта жалпылық қасиет болады, ол бір болса сол заттың қасиеті, бір болса сол затпен басқа заттың байланысын көрсетеді деп есептеді. Мысалы, біз бір алма арқылы жалпы алманың формасы туралы талдау жасай аламыз. Яғни, әрбір жеке алма және алманың жалпы формасы. Немесе, егер алманы кітаптың қасына қойсақ, онда бұл екеуі жақын деп айтамыз және бұл алманы танудың тағы бір әдісі — басқы затпен байланыстырып тану болады.
Аристотельдің пікірінше, мәлім заттың жеке қасиеті емес жалпылық форма өмір сүрмейді. Мысалы, ешбір адамның қасиеті емес жақсы адам деген қасиет өмір сүрмейді, кез-келген жақсы адам деген қасиет міндетті түрде мәлім адамдікі болады. Демек жақсы адам дегеніміз шынайы жалпылық қасиет ретінде мәлім жеке адамның өмір сүруін алғы шарт етеді. Әрине, бұл пікірлер өте қарапайым көрінгенімен, әйгілі ғұлама Платонның жалпылық идея жеке заттарға тәуелсіз дербес өмір сүреді, заттар сол идея негізінде бар болады деген идеалистік пікіріне қарсы айтылған. Ол жалпылық дегеніміз иә заттың кешегі, бүгінге, не ертеңгі мәлім қасиеті ретінде, иә заттар ортасындағы байланыс ретінде ғана мәнді деп есептеді. Демек жалплықты тану заттардың нақты қасиеті мен өзара байланысын тану арқылы анықталады. Ешқашан ешбір заттың мәлім қасиеті, не байланысы ретінде болмаған жалпылық, ол өтірік жалпылық.
Аристотель сондай-ақ жалпылықтың орыны туралы пікірде де Платонмен келіспеді. Платонның ойынша мәлім бір форма әлемі бар, сол форма әлемінде барлық жалпылық орналасқан деп есептеді. Ал, Аристотель жалпылық мәлім бір форма әлемінде емес, әр нәрсенің ішінде, мысалы алманың жалпылық ерекшелігі сол алманың өз бойында деп есептеді. Бұл заттардың артындағы басқа бір форма әлемі бар дегенді жоққа шығарады.
Аристотельдің пікірінше, философия пәні жалпылықты тану бола тұрса да, ол жекеленген заттардың (құрамды мәндері) —статуя, мемлекет, т. б. түсіндіре білуі керек. Жекеленген заттардың болмыстығын сезім арқылы білсек, жалпының болмыстығы ой арқылы ашылады.
Аристотельдің “аспан әлемдерін еш уақытта толық көрмесек те, дегенмен біз білетіндерден басқа да мәңгі субстанциялар өмір сүретіні анық” деген пікірі сыртқы дүниенің рух пен санаға бағынбас шындығына күмән тудырмайды және әлем бізбен ғана шектелмейтінін айтады.
Жалпыны танудың шарты: Индукциялық қорытындылау. Ол өз ретінде сезімдік қабылдаусыз мүмкін емес.
Орай және тосындық туралы
Орай мен тосындық та заттардың өзгеріс себебін көрсетеді. Орай бір заттың өзгерісінде кездейсоқ, тосын жағдайы туғызушы, (бірақ тосындық орайдан келмейтініне назар аудару керек). Анығырақ айтқанда, Аристотельдің орай дегені "мөрті келу" секілді нәрсе. Бір адам мәлім мақсат үшін кейбір істерді жасайды, сондай-ақ ол бәлкім (ойламаған жерден) басқа нәрселерге де әсер етуі мүмкін. Егер бір іс қайталанбалы, дағдылы күйде болса, әрқашан солай болса онда оны орай деп атамаймыз.
Бірақ, орай тек адамзатта ғана болады және этика саласына тән. Аристотельдің айтуы бойынша, орай адамзаттың талғам қасиетін, шешім ету қабілетін (ойланып-толғану) қамтиды. Тек адам ғана екіойлы болып, ойланып шешім қабылдайды, "өздігінен әрекет ету қабілеті жоқ нәрседе орайға ие болу мүмкіндігі де болмайды"
Өмірдің мақсаты – бақыт
Бақыт шаттыққа, даңққа, байлыққа, беделге, билікке... қатысты. Бірақ олар жеке түрде адамға бақыт бере алмайды. Бақыт адам мақсаты мен қабілетіне Байланысты болады, ал ол оның рухында жатады.
'«Біз бейне өз нысанын көздеген керемет садақшы секілді өз қалағанымызға қол жеткізуге мүмкіндігіміз бар.»' (Аристотель) |
Аристотель: жан дененің қызметі
Барша тірі нәрседе түрлі деңгейде жан бар, өсімдік пен хайуанда да жан бар. Жан денеден бөлінбес, бөлінсе екеуі де өледі. Жан дененің қызметі, ұйымдастыруы, тірі іс көруге жұмылу қабілеті. Жан қолданған барллық білім бақылау мен жорамалдаудан басталады.
Аристотель сана бейне өрнек секілді деді. Суреттегі балауыз бен оның өрнегі бөлінбес. Жан денедегі сыртқы әлем туралы өрнектер ғана.
Жан физикалық дененің ережесі. Егер балтада жан болса, оның жаны шабу болар еді. Адам денесі сезіне алатын, ойлай алатын, түсіне алатын, талпына алатын жанға ие. Дененің, әсіресе мидың функциясе мен қабілеті – жан деп аталады.
Өсімдіктер – азықтанғыш жанға ие. Нәр жианап өсу, тұқым қалдыру, жарық пен суға, қоректікке талпыну.
Хайуандар – сезіну жанына ие. Олар дүниеде көп нәрсені ажырат алады, пайдалығы жақындап, зияндыдан қашады, ауру мен қуанышты ажырата алады.
Адам – ақыл-ойлы жанға ие. Ол түсіне алады, жоспарлай алады, түсіндіре алады.
'Дүниедегі ең қиын іс жан туралы сенімді білімге қол жеткізу.' (Аристотель: «Жан туралы» (De Anima) |
Жаратылыстану
Аритотельдің ғылыми зерттеулері
Афинада тәлім-тәрбие ісімен айналысқан кезінде Аристотель сол заманның көптеген ғылыми зерттеулер ісіне жетекші болады, және бұл оның өмірінің кейінгілерге біршама таныс мезгілі есептеледі. Шынтуайтында, Аристотель бірден философиялық ой-толғанысқа емес, нақты ғылыми зерттеуге (күзету, бақылау, салыстыру, шағын деңгейдегі ғылыми экспримент жасау, анализдеу, қорытындылау...) айырықша мән берген және өмірінің көп бөлігі жаратылыстану салаларында ғылыми зерттеу жасаумен өткен. Оның метафизикалық шығармалырында санның мәні туралы ізденістер болса да, нақты математика саласында тың жаңалық (жаңа есеп, математикалық формула, ереже) қосқаны байқалмайды. Бірақ ол бәрібір ботаника, зоология, физика, химия, метеорология және басқа ғылым салаларында бірегей жаңалықтар ашқан.
Аристотельдің ғылымдағы үлесі математикалық емес, көбінесе теориялық болып келеді. ХІVғ. кейін ғалымдар ғылымды математикаластырған кезде, оның еңбектерінен біраз қателерді де тапты. Оның қателіктері көбінесе масса, жылдамдық, күш, жылу секілді ұғымдарға қатысты. Ол бұл шамаларды математикалық дәлдік пен байланыста тануға сонша мән бермегендіктен, нақты зерттегенде басқаша мән шығатын жалпылық жорамалдық тұжырымдармен шектелген.
Аристотель еңбектерінде көптеген ғылыми бақылау жасау мен естелік қалдырулар бар. Дегенмен онда да кейбір қателерге жол берген. Мысалы, оның «Жануарлар тарихы» кітабында "еркек хайуандарда ұрғашы хайуандарға қарағанда көбірек тіс болады" делінген. Сол секілді, ренессанс дәуіріндегі Италия ғалымы Галилео Галилей Аристотельдің ауыр дененің жерге құлауы мәселесіндегі қателігін ашып берген. Аристотель "ауыр зат пен жеңіл затты бір уақытта биіктен тастаса, олардың ауыры алдымен жерге жетеді" деп айтқан. Галилей бұған келіспеген. Ол, егер бұл екі затты бір-біріне байлап қойса, онда ауыры алдыға сүйреп, жеңілі кері сүйреп, әуелгісінің жартысындай қозғалуға мәжбүр болмай ма деген уәж айтқан. Бірақ ғалымдарда ол кезде "Аристотель айтса бітті, қате болмайды" деген ұстаным басым болып, Галилейді "Аристотельге қарсы шықпақшы!" деп күлкі еткен. Ақыры, Галилей әйгілі Пиза мұнарасынан қалың жұрттың көзінше нақты ғылыми тәжірибе жасаған. Ол салмағы 10 кг және 1 кг екі шар денені алып, мұнара басынан бір сәтте жерге тастаған. Екі шар еш ілгері-кейіндіксіз бір уақытта жерге түскен. Сөйтіп, Галилей Аристотельдің де қателесуі мүмкін екеніне ғалымдардың көзін жеткізген болатын. Бұл кейін тартылыс күштің (гравитация) жер бетінде заттарға біркелкі әсер ететінін анықтау болды.
Физика саласында Аристотель "заттар тек үздіксіз әсер еткен түрткі күш болғанда ғана қозғалыс сақталады" деп қарады. Ол және вакуум өмір сүрмейді, кеңістік қашанда затқа толып тұрады деп есептеді. Галилей болса "зат қозғалысы кедергіге байланысты болады, тоқтап тұрған нәрсе еш күш түспесе мәңгі тоқтап тұра береді, қозғалыстағы зат еш күш түспесе мәңгі қозғала береді" деген үдеудің жаңа тұжырымын жасады. Кейін ағылшын ғалымы Ньютон осы негізде инерция заңын ашты. Ньютон Аристотельдің "қозғалыстың себебі күш" ережесін сынап, "Күш қозғалыстың тіке себебі емес, ол тек қозғалыс шамасын өзгертуші ғана" — деп есептеді. Ньютонның классикалық механика теориясы ғылымға енуден бұрын батыс ғылымы Аристотельдің ғылымымен негізделген болатын.
Бірақ, Аристотельдің бұл секілді қателіктері оның ғылым саласындағы ғаламат үлесін еш кемітпейді. Әсіресе Логика, Биология секілді пәндер әлі де Аристотель салған сара жолды жалғастырып келеді. Ол ғылымның ең негізгі атау, ұғым, термин, түсініктерінің алғашқы жасаушысы есептеледі. Және бір маңызды мәселе, Аристотель ғылымның пайдасына да айырықша мән берді, қолданылмалы ғылымға Аристотельдің зор еңбегі бар. Аристотельдің «Физика» кітабының атын тіке аударса "Табиғат философиясы" болып шығады. Демек, ол зерттеген физика бүгінгі физикаға ұқсамайды. Аталған кітап философиялық кітап есептеледі, бірақ дәл «Метафизика» кітабы секілді таза философиялық емес, табиғат құбылыстары туралы жаратылыстану философиясы. «Физика» кітабы физикалық білімді де, химиялық білімді де, биологиялық білімді де, астрономия, жер туралы ғылым қатарлы салалардың білімдерін де қамтыған. Кітап табиғат әлемінің жалпы ережесі мен материялық әлемнің қозғалыс, өзгеріс жалпы заңдарын тұжырымдайды, сипаттайды. Бұл түрдегі құбылыстардан философиялық биіктікке жеткен тұжырымдар тудыру тәсілі мен идеясы, заттардың ортақ қасиетін тану әдіснамасы адамзат өркениетіне қосылған дәуір бөлгіш жаңалық деуге болады.
Бес элемент ілімі
Аристотель "материядан бөлінген болмайды", "зат ішінде бостық болмайды" деп есептеді. Дүние 5 түрлі элементтен құралады:
- Топырақ: суық және құрғақ. Қазіргі тілде "қатты дене".
- Су: Суық және дымқыл. Қазіргі тілде "".
- От: Ыстық және құрғақ. Қазіргі тілде .
- Ауа: Ыстық және дымқыл. Қазіргі тілде "".
- Эфир: Аспан шары мен аспан денесін (жұлдыз және ғаламшар) қалыптастырған қасиетті материя.
Жер бетіндегі төрт элементтің табиғи қасиеті бар. Жер шары ғарыштың орталығы, сосын су, сосын ауа, сосын от орналасқан. Бұл элементтер өзара ауысып, араласып, табиғи түрде қозғалады, сыртқы күшті қажетсінбейді. Сондықтан адам денесі суға батады, су буланып ауаға айналып, жаңбыр болып жауады, от ауада жанады, сөйтіп бұл элементтер өзара мәңгілік айналыста болады.
Қозғалыс туралы
Аристотель қозғалыстың түрлері мен таным негізін зерттеу ісіне де көп мән береді. Аристотельдің пікірінше, мүмкіншіліктің шындыққа айналуын жете түсіну үшін осы айналудың формасыболып табылатын қозғалыстың жалпы белгілері мен оның нақты түрлеріне талдау жасау керек.
Таным және Логика туралы
Аристотель «Метафизика», «Аналитика» және т.б. еңбектерінде таным туралы ілімді дамытады. Ол объективтік шындықты танып білуге болатындығана күмән келтірмейді. Аристотельде объективтік логика мен субъективтік логика араласып жатады және сонымен қатар, қай жерде болса да логиканың объективтілігіне мән беретінін байқатады.
Аристотель сезімдік танымның сатылары (түйсік, қабылдау, бақылау) мен ойлау, формаларына да (ұғым, пікір, ой тиянағы) терең талдау жасайды. Оның нақты тәжірибеге мән беруі терең философиялық ақылға негізделген.
Таным туралы ілімінде Аристотель шынайы білімді болжамдық білімнен ажыратады. Бірақ тіл арқылы ол екеуі өзара байланыста болады деп есептеді. Тәжірбие Аристотельдің айтуынша болжамдық білімді тексерудің соңғы инстанциясы ғана емес. Себебі ақиқат сезім арқылы ғана емес, ақыл арқылы да танылады және тексеріледі. Білім іс-әрекет арқасында, фактілерді жинау нәтижесінде қалыптасады және ақылдық тұжырым арқылы дұрыс-қатесі айқындалып жүйеге түседі деп есептеді.
Категориялар
Ғылымның мақсаты затты анықтау, ал оның шарты дедукцияны дедукциямен біріктіру. Себебі, Аристотельдің айтуынша, барлық ұғымға предикат (баяндауыш) бола беретін ұғым жоқ. Сондықтан түрлі ұғымдар бір топқа біріге алмайды. Сол себепті Аристотель негіздік категорияларды (ерекше жалпы философиялық ұғымдар) ұсынды. Категориялар шынайы мәндердің басқа топтарын өзіне біріктіретін жалпы ұғымдар есептеледі.
Аристотель философиясының елеулі бір саласы сондай категорияларды зерттеу болып табылады. Категорияларды ол болмыстың негізі болады деп түсіндіреді және олардың мазмұнын, ақиқаттылығын болмыспен байланыстылығына қарап анықтауға тырысады. Жан-жақты маңызы бар ұғымдарға Аристотель 10 категориясы: Мән (субстанция), Сан, Сапа, Байланыс, , Уақыт, Жағдай (күй), Шарт, , Махаббат қатарлылар. Бұл категориялар аристотельдің Органонындаға «Категориялар туралы» кітабында тәптештеп түсіндірілген. Аристотель былай дейді: «Өзара байланыссыз айтыла салған сөздердің әрқайсысы бірде мән (субстанция), бірде сапа, бірде сан, бірде байланыс, бірде орын, бірде жағдай (күй), бірде әрекет, бірде шарт, бірде қайғы-қасірет (азап шегу, жапа шегу) болып келеді.» Категориялардың 9-ы мынандай сұраққа жауап береді: «Заттардың қасиеттері қандай?», ол категориялары. Бір категория: «Болмыс деген не?» сұраққа жауап береді, ол мән (субстанция) категориясы. «Егер де бастапқы мәндер болмаса — онда басқа еш нәрсе де болмаған болар еді», — деп көрсетеді Аристотель.
Аристотельдің категориялар жөнінде ілімінде жүйенің жоқтығы, категориялардың эмпирикалық күйде бейнелегені философия тарихында әлденеше рет атап көрсетілді. Аристотель мен Платонның Эйдосы мен категориялары Стоиктерді қанағаттандырмады. Олар Платон мен Аристотельдің философиясынан өмірдің мәні мен өзгергіштігі туралы жауап таба алмады. Алайда, оның жалпы ұғымдарды тұңғыш рет терең зерттеп, мән категориясын басқа категориялардың негізі ретінде қарағанын ұмытпауымыз керек.
Аристотельден бұрын, шынтуайтында Логика саласында іздегендер жоқтың қасы. Әрине, грамматика және лексика тақырыбы Аристотельден бұрын зерттеле бастаған. Әсіресе Гераклит, Пифагор, Парменид, Зенон, Протагор, Сократ, Платон, Демокриттер диалектикалық ойларымен логикаға еміс-еміс соғып отырған және философияны диалектика арқылы талқылаған. Дегенмен, бәрібір таза ғылыми мағынадағы логика ғылымы қалыптаспады. Тіпті Платонның логика зерттеулері де қайшылықты, кедергілі болды. Ол жалпылама тұрғыда біржүріс дедуктивті тұжырым желісін қалай жасау керектігін қарастырғанымен, бірақ логиканың ұланқайыр дербес аймағына аттап өте алмады. Ол оң және кері дәлелдеулерді, оқсамаған ой-тұжырым айтуларды қолданғанымен, оларды бір жүйеге жинақтап, жаңа ғылым саласы етіп жасай алмады. Платон бойынша, дедуктивті тұжырым тек жорамалдардан туады және соның ішіндегі анық, айқын пікірлер мен долбарларға мән береді, және сонысы арқылы дәлелденеді деді. Кейін Платон дедуктивті тұжырымның дұрыс тұжырым шығарудағы маңызын байқағанымен, оны сәтті түрде ашып көрсетіп бере алмады. Ол өзінің осы саладағы сынақ ойын әйгілі « еңбегінде айтады.
Логика
Аристотель логикасы болмыс туралы іліммен және ақиқат теориясымен тығыз байланысты. Логикалық формалар бойынан ол болмыс формаларын оқуға болады деп есептеді. Яғни, біздің ойлау қисынымызда дүние қисыны жатыр деген рационализм идеясын жақтады.
Ол формальды логиканың заңдарын ашты. Силлогизмді тұжырымдады. Аристотель ашқан логика заңдары:
- Дәлдік заңы;
- Қайшылықсыздық заңы;
- Өз-өзін терістемеу заңы қатарлылар.
«Аристотельдің логикасы» деп атағанымызбен, Аристотельдің өзі оны «Аналитика» деп атаған. Аристотель шығармаларындағы кейбір пікір-атаулар ұзақ тарих барысында өзгертіліп жіберілгені байқалады. Алғашында оның кітабын реттеуші шәкірттері өзгертсе, кейін оны көшірушілер өзгерткен көрінеді. І ғ-да Аристотельдің логикалық білімге қатысты кітаптары реттеліп, алты кітап етіп көшірілген.
Органон
Органон (көне грекше: Ὄργανον — «құрал, әдіс») — Аристотельдің арнайы логикалық еңбектерінің дәстүрлі аталуы. Органон атауын Аристотель емес, (Аристотель жолын қуушы) Андроник Родос (көне грекше: Ανδρόνικος; шамамен, б. з. д. 60 жж.) Аристотель еңбектеріне пікір жазу барысында алғаш қолданған.
Органон Аристотельдің алты логика кітабын қамтиды. Олар:
- « (гр. Κατηγορίαι; лат. Categoriae немесе лат. Praedicamenta) — Аристотельдің 10 категориясы пайымдалған: Мән (субстанция), Сан, Сапа, Байланыс, Орын, Уақыт, Жағдай (күй), Шарт, Қозғалыс, Маһаббат.
- « (гр. Περὶ ἑρμηνείας; лат. De interpretatione) — тірек ұғымдар мен тұжырымдар, растау, терістеу, жалпылық, ұғымара байланыс қатарлы тақырыптар сөз болған.
- «Алғашқы туралы» (гр. Ἀναλυτικὰ πρότερα; лат. Analytica priora) — бұл еңбекте Аристотель силлогизмі, индуктивті тұжырым туралы паймдалған.
- «Кейінгі туралы» (гр. Ἀναλυτικὰ ὕστερα; лат. Analytica posteriora) — бұл бөлімінде үлгі, анықтама және ғылыми білім туралы пайымдалған.
- « (гр. Τοπικά; лат. Topica) – негізгі тақырып мәселесі талқыланып, мәселені талдау мен шешім етуде өнімді де, сенімді дәлел келтіру, тұжырым жасаудың ақылға қонымдылығы туралы пайымдаулар жасалды. Дәл осы еңбегінде предикабил турлы айтты және кейін порфир және схоластик логикашылдардың пікірталасына себеп болды.
- «Софистикалық тойтарыс туралы» (гр. Περὶ τῶν σοφιστικῶν ἐλέγχων; лат. Sophistici elenchi немесе лат. Elenchi) — логикалық сандырақтар, өтіріктер, ой алдамшылықтары туралы талдаулар жасалып, Аристотель риторикасына бағыттайтын маңызды кілт болды.
Алты кітаптың тәртібі және олардың оқытуға қолданылуы туралы нақты мәлімет жоқ. Алғашқыларында Логика білімдері қарастырылып, қарапайым ұғым, категорияларға түсіндірулер жасаса, келесі бөліктерінде зерттеу күрделілесіп, формал логиканың әйгілі заңы — силлогизм («Алғашқы туралы») және софистика («, «Софистикалық тойтарыс туралы») зерттеледі. Бұдан басқа, Аристотельдің логика туралы басқа бір зерттеуі «Метафизиканың» ІV бөлімінде кездеседі, «Органонға» енбеген.
Аристотель логика нұсқаларына (модель) талдау жасау арқылы силлогизмді қорытып шығарады. Нұсқа белгілі бір бүтіндік қалыбы үлгісін көрсетеді, ал логика нұсқасы болса адам тани алатын "ақиқаттың қалыбын" айқындайды. Аристотель пен ұғымының айырмашылығына үңіліп, логика зерттеудің әдіснемасын жасады. Бұл күрделі мәселелерді шешудің логикалық әдіснамасы ретінде құнды есептеледі.
Аристотельдің "алғашқы" және "кейінгі" аналитикасының айырмашылығы айқындалған жоқ. Осылай бөліп атаған сол Андроник Родос өзі болса керек. Ал, «Софистикалық тойтарыс туралы»ны «топиканың» жалғасы деп есептеуге де болады
Органонның көптеген грекше көшірмелері жазылған, сондай-ақ арабша, латынша, және армянша аудармалары бар
ағылшын философы Фрэнсис Бэкон « («Novum organon») (1620) деген кітабында өзінің индуктивті логикасын Аристотельдің қарсы қойып, барлық білімді ақылдық арқылы емес, тәжірибемен айқындап, дәлелдеуді дәріптеді.
Этика
Бақыт этикасы
Аристотельдің көптеген шығармаларында этика талқыланғанымен, бұл саладағы ең сүбелі ойлар оның ұлы еңбегінің бірі «Никомах этикасы» кітабында пайымдалады. Аталған кітаптың аты Аристотельдің әкесі Никомахтың құрметіне осылай аталған.
Аристотель бойынша этикалық білімді рухани білім деуге болмайды, этика да логика мен математикадан өзгеше сипатқа ие. Ол бейне азықтық және іс істеу, спорт білімдері секілді жалпылық білімдер мен ұстанымдарға құрылады. Мысал үшін, жақсы спортшы болу үшін теорияны жеттік білумен шектелмей, алдымен тәжірибеге, нақты жаттығу мен шынығуға мән беру керек.
Аристотель ізгі қасиеттің өлшемін бекітті. Ол алдымен адамның іс-әрекетті мақсатты болады деп есептеп, бұл мақсатты жақсылық деп атады. Ал, оның айтып отырған этиканың ең негізгі категориясы болған Ізгілігінің түп өлшемі — бақыт. (Грек тілінде eudaimonia деген сөзді тіке түрде "жақсы өмір сүру" деп аударуға да болады.)
Аристотельдің ойынша, бақыт сөзсіз түрде шаттықпен тең болмайды, немесе жай ғана атақ-бедел арқылы келе салмайды. "Адамзаттың түрлі арнайы іс-қимылдарын саралаған соң" Аристотель бақыттың қайнарын байқадым деп есептейді. Ал адам көңіліне талдау жасап үш бөлікті жіктейді: "Азықтану көңілі" (астық, жер, адамға тән), "Сезу көңілі" (хайуанда және адамда бар) және "Ақыл көңілі" (тек адамда ғана бар). Сондықтан, адамзаттың қабілет міндеті дегеніміз адам істеуге тиісті іске кірісу, адамға тән қабілетті пайдалану — ақыл қабілетіне жүгіну деп есептеді. Осындай іс істеген адам бақытты, өйткені ол Ақыл көңілінің мақсаты мен мәніне жетті және соны іске асырды. Адамның Ақыл көңіліне талпыну дәрежесіне орай адамзат баласы төрт дәрежеге бөлінеді, олар:
- ізгі;
- тежемді;
- тидаусыз;
- сұрқия.
Аристотельдің сенімі бойынша, күллі ізгілік атаулы "Әсіре" және "Кем" ортасындағы тепе-теңдікті сақтаудан туады. Бірақ, бұл Аристотельдің бейне Протагор секілді этика салыстырмашылдығы (релятивизміне) пікіріне салыну емес. Ол бірнеше көңіл күйді (кек, құрмет, қызғаныш) және бірнеше қимылды (қиянат, ұрлық, кісі өлтіру) түгелдей қатеге шығарып, олар мейлі қандай жағдайда туылса да ақтауға келмейді деп есептеді.
«Никомах этикасында» Аристотель үнемі түрлі салалардан екі ұшқары беталысты тауып шығып, соларды тепе-теңдікте ұстауды дәріптеді. Мысалы, әділет, батылдық, дәулеттілік секілділер сол екі қарама-қайшы ұшқарылықтың кемшілігі жойылған орташа мүмкіндікте тепе-теңдікті сақтау есептеледі. Мысалы, Батылдық қорқу мен өзіне сену ортасындағы тепе-теңдік, осы тепе-теңдікті сақтай отырып іс істеу (ерлік көрсету) есептеледі. Шектеусіз қорқыныш, тым аз өзіне сенімділік әлсіздікке, қорқақтыққа, шегіншектікке алып келеді. Сол секілді, тым аз қорқыныш және тым артық өзіне сеніп кету ақымақтыққа, бейбастақтыққа ұрындырады. Сөйтіп, Аристотель заттар ортасындағы, істер ортасындағы, көңіл күйлер орасындағы тепе-теңдік нүктесін тауып шығу бақыттың көзі, ізгіліктің ең биік нұсқасы есептеледі деп тұжырымдады. Осынау екі ұшқарылықтың арасындағы тепе-теңдік нүктесі әдетте "" (Golden Mean) деп аталады.
Аристотель тағы әділет ұғымына тоқталды. Ол Әділетті екіге бөлді: Толық әділет және Бөлік әділет. Толық әділет Аристотель Аристотель армандаған тек идеал қоғамда ғана болатын әділет. Бөлік әділет болса айырым қылмыс пен әділетсіз істерді жазалау әділеті. Осы тұсқа келгенде Аристотель адамға "тәрбиеленген тұжырым қабілеті" керектігін, сол арқылы істің әділетті, не әділетсіз екенін анық ажырата алатын болуын дәріптеді. Аристотель дамытылған жақсы әдет пен дағды жақсы адамды, жақсы ұлтты, жақсы мемлекетті, жақсы адамзатты қалыптастырады. Ал, "Алтын арқау" ережесіне жаттығу адамды сау, көңілді, белсенді, бақытты етеді.
Софистерден өзгешелігі
Аристотельдің этикасы алғашқы грек этикасын негіз етеді, әсіресе ұстазы Платонның, оның ұстазы Сократтың идеяларына мұрагерлік еткен. Сократ еш кітап қалдырмағаны белгілі. Платон жазған диалогтар жалпы көпшілікке бағытталған. Ал, Аристотель болса аз санды ғұлама-ғалым-оқымыстылар ғана түсінуі мүмкін ғылыми теориялық, логикалық пайымы күшті еңбектер жазды. Платонға ұқсамайтыны, Аристотель өзінің жалпы көзғарастарына қарата кесіп-пішіп айтудан сақтанды, қатып-семіп тұрып алмады, этика мәселесінде де дәл, дұрыс болуға тым күшеп кетпеді. Дегенмен олардың бірбүтін идеясы негізінен өзара сай келеді.
Сократ тұңғыш рет этикаға гректер назарын аударған ойшыл. Бұл оның әсіресе софистермен пікірталасы барысында еріксіз мән берген тақырыбы болса керек. Ол кезде шешендік риторика, моральдық релятивизм (салыстырмалы), дәстүрлі Афина дәстүріндегі Құдайға сенімге қарсы түрлі пікір айту дәстүрі күшейіп кеткен болатын. Софистер өз қоғамдарының қазығын шайқалтарлық көптеген мәселелерді көтерді, бірақ оған тұшымды жауап бере алмады.
Сократ, Платон, Аристотель үштігі ұстанымы айқын этикалық жүйе құрды: адам ізгілікке талпыну арқылы бақытты және баяшат бола алады. Олар ізгілікті үйрету, жетелеу, тәрбиелеу арқылы жетілдіріп, этиканы ақылмен байытуға болады деп есептеді. Өйткені, оларша болғанда Ізгілік ақылды болудың негізгі мақсаты есептеледі. Бұл Протагор, Горгий бастаған ықпалды софистерден өзгешеленді. Софистер болса, ұқсамаған іс, ұқсамаған қоғамға, ұқсамаған адамға байланысты этика да ұқсамайды дегенге мән берді. БҰл екі күштің (ұстанымның) таласы бүгігі заманда да ашық және жасырын жалғасып жатыр.
Сократ, Платон, Аристотельдердің этикасындағы айырмашылық тек түсіндіру мен жетілдіруде ғана жатқаны байқалады. Әсіресе Сократ пен Платон "ізгілікті білген адам ізгі тұрмыс кешіреді, ізгілікті білмеген пасық тұрмыс кешіреді" дегенді дәріптеді. Аристотель болса, (кейінгілердің көбі бұл көзғараспен келісті) көптеген адамдар өз ісінің жаман екенін біледі, бірақ еркі әлсіз болғандықтан ағымға ілесіп, жамандықтан шыға алмай жүре береді деді. Платон өлшемді этиканы: парасатты, батыл, ұқыпты, әділетшіл этиканы тізіп көрсетті және дәріптеді. Ал, Аристотельдің тізіп көрсеткен ізгілік белгілері бұдан әлдеқайда көп, және ауқымды. сондай-ақ оған салсаңыз, Платонның айтып отырған ізгілігі де (тепе-теңдік сақталмаған жағдайда) пасықтықтың бір түрі болуы әбден мүмкін.
Аристотельдің этикалық көзқарасы оның адам жөніндегі ұғымына негізделген. Этикалық идеялар тек қоғамда ғана іске асырылып отырады. Платонның адамды сезімнен тыс Идея әлеміне тәуелді деп санауына қарсы шығып, Аристотель адамға белсенділіктің тән екендігін атап көрсетеді. Стагиралықтың пікірінше, мемлекет азаматы нақты сезімдері басылып, жаншылған жағдайда емес, қайта жер бетіндегі қасиеттіліктер мен “сыртқы игіліктерді” игеруіне сонымен бірге адамгершілік пен ғылымға деген ынта-жігерінің дамуына сай қалыптасады. Аристотель өз ілімінде адамгершілік пен этиканы адамдардың маңызды сипаттымасы деп таниды.
Саясаттану кітабында ол былай деп жазады:
Мейірбандық пен зұлымдық, әділеттілік пен әділетсіздік, т.б. отбасы мен мемлекеттің негізін қалайтын ұғымдарды сезім тұрғысынан қабылдау адамның ғана қолынан келеді |
.
Философ адамгершіліктің көзі енжарлық пен дәрменсіздікте емес, керісінше белсенделік пен жасампаздықта деп дұрыс анықтады. Адамның әділетті, жігерлі болуы оның игілікті ісімен тығыз байланысты екені туралы жүйелі дәлелдер келтірді.
Саясаттану
Аристотельдің энциклопедиялық ілімінде оның қоғамдық-саяси көзқарастары елеулі орын алады. Ол жеке адамның этикасымен шектелмей, өз зерттеуін мемлекетті, қала мемлекетін (полис) және қоғамдық өмірді тануға кеңейтті. Ол этика мен саясаттың ара жігін тұңғыш рет анық ажыратқан адам болып есептеледі. Бұл тұрғыда «Саясаттану», «Никомах этикасы» т. б. шығармаларын айырықша атап көрсеткен жөн.
Мемлекеттің мақсаты
Аристотель гректердің және басқада мемлекеттердің өмірі мен қоғамын суреттейтін көптеген материалдарды жинап, бір жүйеге келтірді және олардан бағалы қорытындылар шығара білді. Аристотель «Саясаттану» кітабында мемлекеттің, отбасының шығу төркініне назар аударады. Оның пікірінше, мемлекет пайда болуына ең алдымен адамдардың бірігіп жұмыс жасауы, ұйымдасып жекелік әлсіздікті жеңу жігері себеп болған. Яғни, Аристотель мемлекеттің шығуын адамзаттық өмірдің табиғи даму талабы туғызды деп түсіндірді. Адамдардың басқа хайуанаттардан айырмашылығы — ой еңбегімен шұғылдануында болғандықтан және ұйымдасудың жаңа әдісін пайдаланғандықтан адам қоғамасып, ел болып өмір сүру деңгейіне міндетті түрде көтеріледі.
«Саясаттану» еңбегінде Аристотель ең алдымен мемлекеттің түпкі мәнін анықтаудан бастайды. Оның түсінуінше басқа қоғамдық ұйымдасу формаларынан мемлекеттің өзгешелігі — ол өз мүшелерінің бақыты үшін, игілікті өмірі үшін құрылады. Шаруашылықтың, басқа да бір істердің пайда әкелуі үшін ұйымдасу, одақтасулар бола береді, олар, бірақ, ұзақ әрі мәңгілік өмір үшін құрылмайды. Мемлекет басқа бір себептерден жоғалып кетуі мүмкін, бірақ құрылу мақсаты жағынан тек бақытты, қуанышты өмір үшін құрылады. Яғни, мемлекеттік тұтастықтың бақыты адамдардың бақыты бола алмайды дейтін Платонның қағидасына Аристотель түбегейлі түрде қарсы.
Мемлекет тек адамдар үшін. Бірақ адамдардың өзі, Аристотельдің ойынша, табиғи туа бітісінен әр түрлі. Біреулер табиғи бітісінен басқаруға қабілетті, екінші біреулер табиғатынан басқалардың билігінде болуға жаралған. Ондайлар тек құлдар. Құлдар пайымдау қабілетіне қатысы бар, бұйрықты түсіне алады, бірақ өз бетінше пайымдай алмайды. Құлдар тірі құралдар. Мемлекетті құрушы адамдарды Аристотель азаматтар деп атайды. Ерте дәуірде азамат ұғымын алғаш өзінше айқын анықтаған Аристотель деп айтуға болады. Құлдар, басқа тайпалардан келіп қоныстанғандар, жасы 18-ге жетпегендер, әйелдер азаматтарға жатпайды. Осы соңғысы, мысалы, Периклдің пікіріне қайшы. Периклден шығармалар қалмағанмен оның Афинада кіргізген заңдары мен тәртіптері хақында көптеген куәліктер бар, және ол тәртіптер Аристотель кезінен екі ғасырдай бұрын енгізілген болатын. Кейбіреулер, мысалы Хуан Гинес Сепулведа (Juan Gines de Sepulveda) Аристотельдің "құлдардың тума құл" идеясын пайдаланып, Еуропалықтардың Үндістерге жасаған зорлығы мен үстемдігін ақтауға тырысқан болатын.
Мемлекеттің басқару формасы
Платон мен Аристотельді жақын ететін тағы бір нәрсе – олар мемлекеттің сол кездегі негізгі төрт формасын көрсеткен: патшалық, аристократиялық, олигархтық, демократиялық. Гректердің сол кездегі әрбір қаласы (полис) жеке мемлекет болып тұрғандықтан осындай ұсақ мемлекеттің азаматтарын түгел шақырып, халық жиналысын өткізуге болатын. Заңдық сипаттағы шешімдерді, басқа да мәселелерді халық жиналысы шешетін (демократиялық құрылымдарда). Бірақ мемлекеттің формалары өзгеріп, ауысып тұрған және өзінің түпкі мәнінен алыстап кетіп отырған. Мысалы, патшалық билік көбіне — тиранияға, аристократиялық — олигархиялыққа және керісінше, демократиялық — олигархиялыққа немесе кейде — тиранияға ауысып кетіп отырған. Платон да, Аристотель де мемлекеттің осы төрт формаларын оның түпкі мәнінен ауытқыған деп есептеген, бірақ сол түпкі мәнді олар әртүрлі түсінді.
Аристотельдің айтуынша мемлекеттің басқару формасы оған кіретін әлеуметтік топтардың сандық т. б. арасалмағына байланысты. Қарапайым кедей топтар көпшілікті құраса, оларда көбінесе демократияға бейімділік басым болады. Ауқатты топтар біршама үлкен топты құраса, көпшілік болмаса да ықпалына сай олигархиялық сипаттағы форма орнайды, т. с. с. Бірақ, басқарудың қандай формасы болмасын ондағы топтардың мүдделері қорғалып, белгілі бір үйлесімдікте болуы тиіс. Онсыз мемлекетте тұрақтылық болмайды. Мемлекет үйлесімдікке құрылатындықтан, онда үстемдік болмауы тиіс. Өмірде үстемдік болып жатады, сондықтан да ондай мемлекетте тұрақтылық жоқ. Орта деңгейдегі ауқаттылар көпшілікті құраса, сондай мемлекет орнықтылау келеді. Аристотель мемлекетінің әртүрлі формаларына айырықша назар аударды. Ол Ұстазы Платон секілді демкратияны жамандаған жоқ. Бірақ тым қолдаған да жоқ. Ол мемлекет басқарудың дұрыс түрлері және бұрыс түрлері дегенді ажыратты және басқаруда дұрыс түрлерді өзара байланыстырып, ұштастыру керек деп есептеді.
Сол кездегі өмірде бар мемлекет формалары оның түпкі мәніне сай болмағандықтан Аристотель өзі полития деп атаған басқару формасын ұсынды. Ол — демократиялық жағы басым демократия мен олигархияның ұштасқан түрі. Біздің түсінуімізше мемлекеттің түпкі мәні де, содан шығатын басқару формалары да жалпы алғанда барлық мәдениеттер мен өркениеттер үшін бірдей. Тек кейбір жергілікті өзгешеліктері болды. Платон, әсіресе Аристотель талдаған формалар, кейінгі дәуірлерде де жалпы алғанда сақталды. Мысалы бүкіл Орта ғасырларда Шығыс болсын, Батыс болсын орнаған автократиялық, тоталитарлық формалардың жалпы түпкі сипаты бірдей, тек көріну формаларында өзгешеліктер бар. Демократиялық жүйелерде де сондай. Әртүрлі тұрғыдан болса да, Платон да, Аристотельде де тираниялық форманы ең жарамсыз түр деп қараған. Өйткені онда тек өзінің өзімшілдігімен ғана билейді. Сол негізгі формалар қазіргі дүниеде де бар деп ойлаймыз.
Адамның саяси сипаты
Аристотель тұңғыш рет жүйелі тәртіпке құрылған "полис" ұғымын еңгізді. Полис табиғи ортақтастық және ол әулеттен, ал әулет жеке адамнан маңызды. Яғни, "қалыптасуы кейін болғандардың маңызы артығырақ болады" (1253a19-24). Оның "Табиғаты бойынша адам саяси жануар" (Men is by nature a political animal) деген әйгілі нақылы бүгінге дейін кең тараған. Аристотель саясатты механикалық емес, биологиялық бүтіндік ретінде елестеткені байқалады және оның әр бөлігі бүтіндік үшін пайдасыз жұмыс жасамауға тиіс.
Аристотель бойынша адамдар "өлтірілуден қорқып", "қиындықтан жалығып" табиғи күйін тастайды, саясиланады. Егер адам саяси өмірден, әлеуметтік тұрмыстан оқшау қалып қалса, онда ол тағы хайуанға айналып кетуі әбден мүмкін.
Аристотель мемлекеттің түпкі метафизикалық негізін бүтіннің өз бөліктеріне үстемдігінен көрді. Аристотель үшін де мемлекеттік құрылым бүтіндік, ал адамдар — соған кіретін азаматтар — бөліктер.
Назар аударуға тиістісі, Аристотель мемлекетті Томас Гоббс айтқандай "қоғамдық келісімнің" емес, немесе, Макиавелли айтқандай "елдік саяси мүдденің" емес, "одақтасу" деп түсінді. Мемлекет әділетсіздік жасамайды деуге болмайды, экономикалық мүдде де бірден-бір маңызды іс болып кетпейді, ең бастысы мемлекет халқына жақсы тұрмыс кешірту үшін, ұлы мақсаттарды іске асыру үшін құрылады деп есептеді.
Саяси одақтастық құрметтелуі керек, ол тек бірігіп өмір сүруі үшін ғана емес, маңыздысы ұлы істерді тындыру үшін болады |
Мемлекет дегеніміз адамдардың пайдалы игіліктер үшін бірігуі |
Орта тап
Аристотель орта тапқа айырықша мән берді. Ұлы ұстаздың пікірінше, ең бай адамдар өз байлығын көбейту мен қорғаудан басқаға артықша назар аудармайды, прогресске алып бармайды. Сондықтан ең бай адамдардан қоғамдық игілік пен бақытқа пайда аз болады. Ал, Ең кедейлердің санасы да, ісі де қара басынан аса алмайды. Олардың мүддесіне айырықша мән беру елдің шегіншектеп тұрып қалуын туғызады. Ендеше, ел үшін ең маңызды топ ол Орта Тап. Орта тап бір мемлекеттің орташа тұрғыны, олар кедей деуге болмайды, өзінідік кірісі, белгілі жұмысы, қоғамдық белсенділігі бар, ізденгіш, түрлі салада жұмыс жасайды. Оларды бай деуге де болмайды, олардың кірісі соншылық керемет жоғары болмайды. Сондықтан олар байлыққа, бақытқа талпынып көп жұмыстар істейді, жаңа идеялар туғызады, жаңа бастамалар жасайды. Мемлекет өз құрылу мақсаты бойынша осы орта таптың мүддесіне айырықша көңіл бөлу керек. Бұл идеясы бүгінгі мемлекеттер үшін де айырықша маңызға ие.
Географиялық детерминизм
Сондай-ақ Аристотель мемлекеттердің географиялық жайласуы, климаты, суы, жемек-ішпегі секілді табиғи алғы шарттар ондағы адамдардың талғамына, мемлекеттік режимнің ерекшелігіне айырықша әсер ететіні туралы бірегей тұжырымдарын түрлі мысалдармен көрсетті. Әсіресе суық өңірдегілер мен ыстық, дымқыл өңірлердегі халықтарды салыстыра келіп, Аристотель қоңырсалқын өңірде даму біршама жақсы болатынын да тілге тиек етті. Аристотель тіпті суық өңір мен ыстық өңірдегі адамдардың психологиясына талдау жасап, олардың жауынгерлігі мен бейбітшілігінің себебін де тапқандай болды.
Ықпалы
Беделі
"Егер әр машина өздерінің бөлшектерін жасап, адамзат бұйырған жобаға сай жұмыс жасаса, ... егер тоқыма ұршығы өздігінен ары-бері ұшып-қонып қозғалса, күй ішектері өздері шертіліп, адамдардың қол еңбегінің қажеті қалмаса, онда жұмыста жұмысшыны басқарудың қажеті қалмайды, құл иесі де құлдарға бұйрық беріп жатпайды." |
Аристотельдің болашақты болжауы |
Аристотель қалдырған шығармашылық мұра ежелгі заманнан жеткен ең толық, ең ықпалды филсофиялық-ғылыми жүйе есептеледі. Оны Ғылымның атасы деуге де, "Бірінші ұстаз" деп атауға да жеткілікті негіз бар. Тіпті ол 2000 жыл бұрын болашақта жер бетінде Өнеркәсіп төңкерісі болатынын болжап кеткендей.
Орта ғасырдағы ағылшын ақыны Geoffrey Chaucer өз студенті туралы:
"Қара және қызыл мұқабасы жалтырап,
Жатады оның төсегінде тығылып,
20 шақты Аристотель кітабы." - деп жырлайды.
Ренессанс дәуіріндегі Италия ақыны Данте Аристотельді тозақтың бірінші қабатына орналастырады:
"Көзім түсті түрлі өнер адамына,
Философия шарбағында,
Құрметім мен таңырқауым асқынды,
Платон мен, сосын тағы Сократ
Бір біріне өте жақын тұр екен."
Немістің әйгілі философы Фридрих Ницше өз идеялары түгелге жуық Аристотельден келген деп есептеген болатын. Тағы бір неміс ойшылы Мартин Хайдеггер өзінің әйгілі «Болмыс және Уақыт» кітабында Аристотельдің төрт себеп ілімін жете талдайды. Аристотельдің этикасы мен мораль ережесі қазіргі заман ойшылдарының (мысалы: Айн Рэнди) назарын қайта аударуда.
Беделінің салқыны
Аристотель беделінің зор болғаны сонша, ғалымдар арасында оған көзсіз сену де белең алған екен. Жоғарыда Галилейдің Аристотельдің қателігін қалай ашып бергені айтылды. Мұнда тағы мынадай әңгіме бар:
Аристотель шығармаларының бірінде шыбынның сегіз аяғы бар деп жазыпты. Екі мың жылға таяу уақыт ғалымдар бұған күмәнсіз сеніп келген. Бірде жалғыз шыбын маза бермеген соң ғалымдардың бірі оны қағып түсіреді де, әзілдеп аяғын санайды. Сөйтсе шыбында не бары алты аяқ бар екен. Осыншама уақыт өткенше мұны тексеру неге ойға келмеген. Біріншіден, оған кінәлі Аристотельдің беделі болса, екіншіден ұлы ғалымның бұл пікірінің тым қарапайымдылығы болса керек.
Ұстазы және шәкірттері
Аристотель 20 жасында Платон академиясында тәлім алады. Ол өте сұңғыла, бірақ басқаларды сөзбен мысқылдағанды ұнататын даукестеу адам болған. Ол біртіндеп Платонның өзіне қарсы шығып, онымен сөз жарыстыра берген соң Платон оны "күшік" деп атапты, гректерде "сүтке тойған күшік иесін қабады" деген мақалына сай, Аристотель білімге тойып алып, мені қауып жатыр деген мағынада. Аристотель бұл қайшылық туралы былай деп жауап қайырған көрінеді:
Мен ұстазым Платонды құрметтеймін. Бірақ ақиқатты одан артық құрметтеймін |
Аристотель Платонды өмірден идеяны жоғары қойғаны, нақты өмір оның көлеңкесі дегені үшін қатты сынға алады. Бірақ, Аристотель түр мен мазмұн арақатынасын зерттеп, алғашқыны түрге берген. Мәселен, кірпіш — түр, ал сол кірпіштің негізі болып, қалыпқа құйылған материал (батпақ) — материя, яғни мазмұн деп қарады.
Ескендір Зұлқарнайын Аристотельдің шәкірті ретінде оған ескерткіш орнатып, былай деп жазыпты: “Бұл ескерткішті Никомахұлы данышпан Аристогтельге құдіретті Ескендір арнайды”. Сондай-ақ Ескендірдің: "егер мен патшаның баласы болмағанымда сөзсіз философ болар едім" дегені Аристотельдің даналығына айырықша тәнті болғанынан болса керек. Ескендір Аристотелге Афинаның Ликейінде сол замандағы зерттеу орталығын құруына көмек етіп, оның қасында сол заманның ғалымдары жұмыла зерттеу жұмыстарын жасауына мүмкіндік жасаған. Ол өзі жаулап алған елдерінде әлдебір ерекше зат болса, хайуанат түрі, жеміс, кез келген мәдени мұра, жазба шығарма болса Аристотельдің зерттеуіне жіберіп беріп отырған.
Аристотельдің ілімін дамытып, шығыс пен батыста қайта дәріптеліп, мән берілуіне ұлы шәкірттерінің бірі (Аристотель жолын қуушыларды деп атайды) Отырардағы түрік-қыпшақ ұлысы әулетінен шыққан ұлы жерлесіміз — Әбу Насыр Әл-Фараби болды. Аристотель қазіргі ғылым деп жүргеніміздің көпшілігінің негізін қалап, олардың нені зерттейтініне дейін жүйелі нұсқау жасап, алғашқы оқулығын жазып кеткендіктен, ғылымның атасы ретінде "І ұстаз" деп қастерленсе, Ғылымдарды екінші рет қайта түрлерге бөліп, көптеген жаңа ғылым түрлерін айқындап, Аристотель қалдырған даналық жолымен жүрген Әл-Фарабиді "ІІ ұстаз" деп атайды.
Аристотельдің философиясы орта ғасыр мен жаңа дәуірде қазіргі батыс философиясында талқылауға түсті, әр кезеңде ойшылдар өзінше түсінуге және өзінше түсіндіруге тырысты. Алайда оның мұралары адамзаттың ақыл-ойына өлмес азық бола береді, тың мағынада үздіксіз қайта оқыла береді.
Кітаптарының сақталуы мен жоғалуы
Аристотель көптеген мақалалар мен диалогтар жазса да (Цицерон оны "Алтын өзен" деп сипаттаған) көбі бүгінге дейін жетпеді, ал жеткендерінің растығы да түрлі күмән туғызады. Аристотель кітаптары бірде жоғалып, бірде табылып отырған көрінеді. Қазіргі бары оның шығармаларының 5 тен 1 бөлігі ғана екен..
Аристотель кітаптарының тағдырын Страбон өзінің «География» және «Плутархтың ғұмырбаяны» еңбектерінде айтады. Оның айтуынша, Аристотель қайтыс болған соң оның еңбектерінің әуелнұсқасы Теофрастқа тапсырылған. Кейін әуелнұсқа оның шәкірті Нелейге (Neleus) тапсырылады. Нелей оны Афинадан алып шығып Скепсиске (Scepsis) апарады. Нелей өлген соң оның ұрпағы әуелнұсқаны жертөлеге қояды. Бірақ, жертөледе Аристотельдің жазбасы шіри бастайды. Әуелнұсқа б. з. д. І-ші ғасырда ғана Теостан (Teos) келген сақтаушы Апелликонға (Apellicon) ұшырап, Апелликон оны сатып алып Афинаға қайта алып барады. Осы айтылымда Апелликонның жертөледе шіріген кейбір жазбаларды қалпына келтіруге, өзгертуге тырысқаны туралы да айтылады. Бірақ әріпте көптеген қате жіберген көрінеді.
Б. з. д. 86-шы жылы Сулла (Lucius Cornelius Sulla) Афинаны басып алады және ол Апелликон сақтаған әуелнұсқаны Римге апарады. Сөйтіп б. з. д 60-шы жылы грамматик, хаткер Амисус (Tyrannion of Amisus) жағынан кітап болып басылады. Кейін перипатетик (Peripatetic) философ Андроник (Andronicus) жағынан да кітап болып басылып шығады.
Аристотель кітаптарының тағдыры туралы бұл әңгіме перипатетиктердің б. з. б. ІІІ-ші ғасырдан бастап тез құлдырағанын түсіндіруге, Аристотель еңбектеріндегі білімдердің Афинада кең таралмауын түсіндіруге, сосын Аристотель ілімінің б. з. б І-ші ғасырда кенет қайта құштарлық туғызуын түсіндіруге жарайды.
Бірақ, зерттеуші Карнес Лорд (Carnes Lord) оқиғалардың дәл осылай өрбігеніне күмән келтіреді. Оның айтуынша, сонша ұзақ ғасыр сақталған қолжазба шіріген болса, оны Апелликон сыртқы техника арқылы қалпына келтіре алмас еді деп есептейді. Оның дәлелдеп көрсетуінше, Аристотель кітаптары жертөлеге қамалудан бұрын да Афинада көптеп таралған. Сосын, Аристотель қолжазбасының жариялану мезгілі мен осы айтылған әңгімедегі Андрониктің басып шығарған мезгілі сай келмейді. Ежелгі кітап түрлері туралы деректердегі Аристотель кітаптарының басылып шығу мезгілі де бұл әңгімедегі уақыттан ерте. Карнес Лорд «Саясаттану» қатарлы кітаптардың мазмұны Аристотель ағымының мүшелері жағынан өзгертілсе де, осы шығармасы салыстырмалы түрде бүгінге толық жеткен нұсқа есептеледі дейді.
Римдік кезең ақырласқан соң, Аристотель кітаптары батыста екінші реткі жоғалу мезгілін бастан кешіреді. Идеологиясы Католик шіркеуі үстемдігіне түгелдей бағынышты болған батыс Еуропа көне Гректердің философиясы мен ғылыми жетістіктеріне, Аристотель секілді ғұламаларға өте суық қарады. Тіпті олардың ізін жалғастырып, даналық пен ғылымға ден қоюшыларды "азғындар", "дін сатқындары", "күнәһарлар" ретінде қатал жазалаудан, тіпті тірідей отқа өртеуден тайынған жоқ. Бірақ, бұл рет шығыстағы Араб, Парсы, Түркі мұсылмандарынан шыққан оқымысты ойшылдар Аристотель шығармаларын сақтап қалды және оны зерттеуді жалғастырды. Әсіресе, Әл-Кинди, Әл-Фараби, Ибн Сина, Ибн Рушд қатарлы ғұламалар Аристотель кітаптарын тіке зерттеп, кейінгі шығыс-батыс мәдениетіне ықпал еткен көптеген трактаттар жазып қалдырды. Аристотель кітаптары негізгі тірек нүктесі болды.
Мұсылмандық философия қозғалысының әсері батысқа жеткенде Кремондық аудармашы Жерар (Gerard of Cremona) Аристотель кітаптарын аудара бастады. Мербекелік Уильям да біраз кітаптарды латын тіліне аударды. Құдайдың бар екеніне әйгілі бес дәлел келтірген әйгілі Томас Аквинат өзінің теологиялық кітаптарын жазған кезде осы Мербекелік Уильямның аудармаларын оқыған екен. Сөйтіп ары қарай Аристотельге деген құштарлық батыста қайта өршіп, Еуропа Аристотель шығармаларымен сусындай бастайды.
Әл-Фарабидің ұстазы Аристотельдің қазақ тілінде кезекте "Менатфизика" кітабының 12 кітабы, «, « деген еңбектері толық аударылып, Мәдени Мұра бағдарламасы бойынша жеке кітап етіп басылып шықты. Сарапшы М.Сәбит, аударғандар Қ. Ә. Әбішев, А. Сағиқызы, Т. Рысқалиев, Ә. Қодар.
Аристотель еңбектері
Еңбектерінің тізімі
Аристотельдің еңбектері «Аристотель жинағында» (лат. Corpus Aristotelicum) бес түрге бөлінген. Төмендегі шығармалар тәртібі Оксфорд университеті аударған нұсқалардағы ережеге сай жасалған. Бұлар арасындағының кейбірінің растығына әлі де таластар көп. Кейбір кітаптарда Аристотельдің бейнесі, кітаптағы ой-пікірлер мен пайдаланатын сөздері ұқсай бермейді. Кей шығармасы, мысалы «Афина саясатын» көп санды зерттеушілер Аристотель ағымындағылар Аристотельдің ұйымдастыруымен жазған деп есептейді. Басқалары, мысалы «Рең туралыны» оның шәкірттері жазған болуы мүмкін. Ал кейде Теофраст жазған деген дерек айтылады. Кей шығармасы, мысалы «Өсімдік туралы» деген еңбегін Аристотель атымен басқа біреу жазған болуы да мүмкін. Бұл тізімде оның атына орта ғасырда қосылған астрология (жұлдызнама), магияға (сиқыр) қатысты кітаптар аластатылды. Өйткені ол шығармалар танымал болу үшін ғана Аристотель атына тіркелген. Төмендегі тізімде * белгісі қойылғандары растығы біршама таласты кітаптар есептеледі.
- Логика еңбектері
- Органон - Аристотельдің алты логика жәйлі кітабын қамтиды. Олар:
- Категория туралы (көне грекше: Κατηγοριῶν / лат. Categoriae)
- Түсіндіру туралы (көне грекше: Περὶ ἑρμηνείας / лат. De interpretatione)
- Алғашқы аналитика туралы ( көне грекше: ἀναλυτικά πρότερα / лат. Analytica priora)
- Кейінгі аналитика туралы (көне грекше: ἀναλυτικά ὑστερα / лат. Analytica posteriora)
- Топика (көне грекше: Τοπικῶν / лат. Topica)
- Софистикалық тойтарыс туралы ( көне грекше: Περὶ τῶν σοφιστικῶν ἐλέγχων / лат. De sophisticis elenchis)
- Физика және ғылыми кітаптары
- Физика ( көне грекше: Φυσικὴ ἀκρόασις / лат. Physica)
- Аспан туралы (көне грекше: Περὶ οὐρανοῦ / лат. De caelo)
- Жаралу мен жойылу туралы (көне грекше: Περὶ γενέσεως καὶ φθορᾶς / лат. De generatione et corruptione)
- Метеорологика (немесе, Ауа райы туралы) (көне грекше: Τα μετεωρολογικά / лат. Meteorologica)
- Ғарыш туралы* (лат. De Mundo*)
- Рух туралы ( көне грекше: Περὶ ψυχῆς / лат. De anima)
- Табиғат туралы шағын шығармалар ( лат. Parva Naturalia) —,7 шағын шығарма
- Түйсік және түйсіну (көне грекше: Περὶ αἰσθήσεως καὶ αἰσθητῶν / лат. De sensu et sensibilibus)
- Жады туралы (көне грекше: Περὶ μνήμης καὶ ἀναμνήσεως / лат. De memoria et reminiscentia)
- Ұйқы туралы (көне грекше: Περὶ ὗπνου καὶ ὶγρηγορήσεως / лат. De somno et vigilia)
- Түс туралы (көне грекше: Περὶ ἐνυπνίου / лат. De insomniis)
- Ұйқы сиқыры туралы (көне грекше: Περὶ τῆς καθ΄ ὕπνον μαντικῆς / лат. De divinatione per somnum)
- Ғұмырдың ұзын-қысқалығы туралы ( көне грекше: Περὶ μακροβιότητος καὶ βραχυβιότητος / лат. De longitudine et brevitate vitae)
- Сәби, қария, тіршілік, өлім және тыныс алу туралы (көне грекше: Περὶ νεότητος καὶ γήρως καὶ ζωῆς καὶ θανάτου / лат. De juventute et senectute, de vita et morte et de respiratione)
- Тыныс алу (көне грекше: Περὶ πνεύματος / лат. De spiritu *)
- Фауна (хайуанат шежіресі) (көне грекше: Περὶ τὰ ζὼα ἱστορίαι / лат. Historia animalium)
- Хайуандардың бөліктері (көне грекше: Περὶ ζῴων μορίων / лат. De partibus animalium)
- Хайуанаттар қозғалысы ( көне грекше: Περὶ ζῴων κινήσεως / лат. De motu animalium)
- Хайуанаттар дамуы (көне грекше: Περὶ ζῴων πορείας / лат. De incessu animalium)
- Хайуанат тарихы (көне грекше: Περὶ ζῴων γενέσεως / лат. De generatione animalium)
- Рең туралы ( көне грекше: Περὶ χρωμάτων / лат. De coloribus *)
- Есту сезімі туралы (көне грекше: Περὶ ἀκουστῶν / лат. De audibilibus *)
- Физиогномика немесе Келбетін тану (көне грекше: Φυσιογνωμικά / лат. Physiognomonica *)
- Өсімдік туралы (көне грекше: Περὶ φυτών / лат. De plantis *)
- Ғажайып есту мүшесі (Περὶ θαυμάσιων ἀκουσμάτων / лат. De mirabilibus auscultationibus *)
- Механика туралы ( Μηχανικά / лат. Mechanica *)
- Мәселе туралы (Προβλήματα / лат. Problemata *)
- Метафизикалық еңбектері
- Метафизика ( көне грекше: Μετὰ τὰ φυσικά / лат. Metaphysica)
- Этика
- Никомах этикасы (көне грекше: Ἠθικὰ Νικομάχεια / лат. Ethica Nicomachea)
- Ұлы этика ( көне грекше: Ἠθικὰ μεγάλα / лат. Magna moralia *)
- Еудемия этикасы (көне грекше: Ἠθικὰ Εὐδήμεια / лат. Ethica Eudemia)
- Ізгілік пен сұрқиялық ( көне грекше: Περὶ ἀρετῶν καὶ κακιῶν / лат. De virtutibus et vitiis libellus *)
- Саясат (көне грекше: Πολιτικά /лат. Politica)
- Афина саясаты ( көне грекше: Ἀθηναίων πολιτεία / лат. Athenaion Politeia *)
- Экономика ( көне грекше: Οἰκονομικά / лат. Oeconomica *)
- Эстетика
- Риторика (көне грекше: Ῥητορικὴ τέχνη / лат. Ars rhetorica)
- Ескендір риторикасы (көне грекше: Ῥητορικὴ πρὸς Ἀλέξανδρον / лат. Rhetorica ad Alexandrum *)
- Поэтика (көне грекше: Περὶ ποιητικῆς / лат. Ars poetica)
Еңбектерінің жинақтары
- Massachusetts Institute of Technology Мұрағатталған 6 қаңтардың 2011 жылы. — Аристотель шығармалары, көбінесе ағылшын тілінде
- P. Remacle’s collection — Аристотель шығармалары, көбінесе түпнұсқа грек тілінде
- Project Gutenberg — Аристотель шығармалары, ағылшын тілінде
- Tufts University — Аристотель шығармалары, ағылшын тілінде
Дереккөздер
- That these undisputed dates (the first half of the Olympiad year 384/383 BC, and in 322 shortly before the death of Demosthenes) are correct was shown already by (Kleine Schriften VI 195); for further discussion, see on 244 F 38. Ingemar Düring, Aristotle in the Ancient Biographical Tradition, Göteborg, 1957,
- Guardian on Time Magazine's 100 personalities of all time.
- Ranker.com - The most influential people of all time.
- Биоморфология терминдерінің түсіндірме сөздігі/ - Алматы: "Сөздік-Словарь", 2009. ISBN 9965-822-54-9
- Emily Kearns, "Animals, knowledge about," in , 3rd ed., 1996, p. 92
- Cicero, Marcus Tullius Academica Priora (106–43 BC). — «veniet flumen orationis aureum fundens Aristoteles» Тексерілді, 25 қаңтар 2007.
- , "Life and Work" in The Cambridge Companion to Aristotle (1995), .
- Campbell, Michael Behind the Name: Meaning, Origin and History of the Name "Aristotle". Behind the Name: The Etymology and History of First Names. www.behindthename.com. Тексерілді, 6 сәуір 2012.
- McLeisch, Kenneth Cole Aristotle: The Great Philosophers — Routledge, 1999. — P. 5. — ISBN 0-415-92392-1.
- Anagnostopoulos, G., "Aristotle's Life" in A Companion to Aristotle (Blackwell Publishing, 2009), .
- Biography of Aristotle. Biography.com. Тексерілді, 12 наурыз 2014.
- Carnes Lord, introduction to The Politics by Aristotle (Chicago: University of Chicago Press, 1984).
- See Shields, C., "Aristotle's Philosophical Life and Writings" in The Oxford Handbook of Aristotle (, 2012), . Düring, I., Aristotle in the Ancient Biographical Tradition (Göteborg, 1957) is a collection of [an overview of?] ancient biographies of Aristotle.
- Peter Green, Alexander of Macedon, University of California Press Ltd. (Oxford, England) 1991,
- Bertrand Russell, A History of Western Philosophy, Simon & Schuster, 1972.
- Encyclopædia Britannica The Britannica Guide to the 100 Most Influential Scientists — Running Press, 2008. — P. 12. — ISBN 9780762434213.
- Neill Alex The Philosophy of Art: Readings Ancient and Modern — McGraw Hill. — P. 488.
- Peter Green, Alexander of Macedon, University of California Press Ltd. (Oxford, England), 1991, and 459.
- Jones W. T. The Classical Mind: A History of Western Philosophy — Harcourt Brace Jovanovich, 1980. — P. 216. — ISBN 0155383124.
- Vita Marciana 41, cf. Varia historica 3.36, Ingemar Düring, Aristotle in the Ancient Biographical Tradition, Göteborg, 1957, T44a-e.
- Aristotle's Will, Aufstieg und Niedergang der römischen Welt by Hildegard Temporini, Wolfgang Haase.
- Aufstieg und Niedergang der römischen Welt by Hildegard Temporini, Wolfgang Haase Aristotle’s Will
- Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
- Мұхтар Әуезов энциклопедиясы — Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011 жыл. ISBN 978-601-282-175-8
- Аристотель және себептілік
- Rose Lynn E. Aristotle's Syllogistic — Springfield: Charles C Thomas Publisher, 1968.
- Bocheński I. M. Ancient Formal Logic — Amsterdam: North-Holland Publishing Company, 1951.
- Aristotle, Metaphysics VIII 1043a 10–30
- Metaphysics VIII 1045a-b
- Jori Alberto Aristotele — Milano: Bruno Mondadori Editore, 2003.
- Physics , 2.6
- Sachs, Joe (2005), "Aristotle: Motion and its Place in Nature", Internet Encyclopedia of Philosophy, http://www.iep.utm.edu/aris-mot/
- “Философия” Есіркепова Г.К., Шымкент, 2008.
- Боченски, 1951
- Rose, 1968
- Rutherford Donald The Cambridge Companion to Early Modern Philosophy — Cambridge University Press, 2006. — P. 170ff. — ISBN 9780521822428.
- Ebenstein Alan Introduction to Political Thinkers — Wadsworth Group. — P. 59.
- Ebenstein Alan Introduction to Political Thinkers — Wadsworth Group, 2002. — P. 59.
- For a different reading of social and economic processes in the Nicomachean Ethics and Politics see Polanyi, K. (1957) "Aristotle Discovers the Economy" in Primitive, Archaic and Modern Economies: Essays of Karl Polanyi ed. G. Dalton, Boston 1971, 78–115
- МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ОНЫҢ БАСҚАРУ ФОРМАЛАРЫНЫҢ ДАМУ ПРОБЛЕМАСЫ ЖАЙЫНДА, Қажымұрат Әбішев, http://e-history.kz/media/upload/72/2013/09/05/f936d22c8af5e1698ab33ea470fb8c48.pdf
- Durant Will The Story of Philosophy — United States: Simon & Schuster, Inc., 1926 (2006). — P. 82. — ISBN 9780671739164.
- Durant Will The Story of Philosophy — United States: Simon & Schuster, Inc., 1926 (2006). — P. 92. — ISBN 9780671739164.
- Geoffrey Chaucer, , Prologue, lines 295–295
- vidi 'l maestro di color che sanno
seder tra filosofica famiglia.
Tutti lo miran, tutti onor li fanno:
quivi vid'ïo Socrate e Platone
che 'nnanzi a li altri più presso li stanno;
Dante, L'Inferno (Hell), Canto IV. Lines 131–135 - Durant Will The Story of Philosophy — United States: Simon & Schuster, Inc., 1926 (2006). — P. 86 fn. — ISBN 9780671739164.
- Cicero, Marcus Tullius "flumen orationis aureum fundens Aristoteles". Acadmeica (106BC-43BC). Тексерілді, 25 қаңтар 2007.
- Ammonius On Aristotle's Categories — Ithaca, NY: Cornell University Press, 1991. — ISBN 0-8014-2688-X. p. 15
- Ancient Rome: from the early Republic to the assassination of Julius Caesar – Page 513, Matthew Dillon, Lynda Garland
- The Encyclopedia Americana, Volume 22 – Page 131, Grolier Incorporated – Juvenile Nonfiction
- Lord Carnes Introduction to the Politics, by Aristotle — Chicago: , 1984. — P. 11.
- Anagnostopoulos, G., "Aristotle's Works and Thoughts", A Companion to Aristotle (Blackwell Publishing, 2009), p. 16. See also, Barnes, J., "Life and Work", The Cambridge Companion to Aristotle (Cambridge University Press, 1995), pp. 10–15.
- Әлемдік философиялық мұра: Аристотель филсофиясы, Жиырма томдық. 3-том. Алматы, Жазушы, 2005. 568 бет. Құрастырғандар: Қ.Ә.Әбішев, Т.Ы.Әбжанов, Сарапшы М.Сәбит, Аударғандар: Қ.Ә.Әбішев, А.Сағиқызы, Т.Ырысқалиев, Ә.Қодар
- The Complete Works of Aristotle, edited by Jonathan Barnes, 2 vols., Princeton University Press, 1984.
- Magee Bryan The Story of Philosophy — Dorling Kindersley, 2010. — P. 34.
- , "Life and Work" in The Cambridge Companion to Aristotle (1995), p. 12; Aristotle himself: Nicomachean Ethics 1102a26–27. Aristotle himself never uses the term "esoteric" or "acroamatic". For other passages where Aristotle speaks of exōterikoi logoi, see , Aristotle's Metaphysics (1953), vol. 2, pp. 408–410. Ross defends an interpretation according to which the phrase, at least in Aristotle's own works, usually refers generally to "discussions not peculiar to the ", rather than to specific works of Aristotle's own.
- Aristotle (Greek philosopher) – Britannica Online Encyclopedia. Britannica.com. Басты дереккөзінен мұрағатталған 22 сәуір 2009. Тексерілді, 26 сәуір 2009.
- Durant Will — United States: Simon & Schuster, Inc., 2006. — P. 92. — ISBN 978-0-671-73916-4.
- Lynn Thorndike, "Chiromancy in Medieval Latin Manuscripts," Speculum 40 (1965), pp. 674–706; Roger A. Pack, "Pseudo-Arisoteles: Chiromantia," Archives d'histoire doctrinale et littéraire du Moyen Âge 39 (1972), pp. 289–320; Pack, "A Pseudo-Aristotelian Chiromancy," Archives d'histoire doctrinale et littéraire du Moyen Âge 36 (1969), pp. 189–241.
Сыртқы сілтемелер
Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Аристотель |
- Аристотель нақыл сөздерінен бірнешеу (қаз.)
- Аристотель — Биология (Стенфорд университеті) Мұрағатталған 18 сәуірдің 2015 жылы. (ағыл.)
- Аристотель — төрт себеп (Стэнфорд университеті) Мұрағатталған 4 мамырдың 2013 жылы. (ағыл.)
- Аристотель — Этика (Стэнфорд университеті) Мұрағатталған 4 шілденің 2013 жылы. (ағыл.)
- Аристотель — Логика (Стенфорд университеті) Мұрағатталған 4 мамырдың 2013 жылы. (ағыл.)
- Аристотель — Математика (Стэнфорд университеті) Мұрағатталған 4 мамырдың 2013 жылы. (ағыл.)
- Аристотель — Метафизика (Стенфорд университеті) Мұрағатталған 15 мамырдың 2013 жылы. (ағыл.)
- Аристотель — Табиғат философиясы (Стенфорд университеті) Мұрағатталған 24 мамырдың 2013 жылы. (ағыл.)
- Аристотель — Саясаттану (Стенфорд университеті) Мұрағатталған 4 мамырдың 2013 жылы. (ағыл.)
- Аристотель — Психология (Стенфорд университеті) Мұрағатталған 15 мамырдың 2013 жылы. (ағыл.)
- Аристотель — Риторика (Стенфорд университеті) Мұрағатталған 29 мамырдың 2013 жылы. (ағыл.)
- Аристотель — Интернет Енциклопедиясы (ағыл.)
- Көне грек ойшылдарының шығармалар жинағы (ағыл.) Мұрағатталған 10 ақпанның 2007 жылы.
- Аристотель шығармаларының грекше нұсқасы
- Аристотель — (видео) (орыс.)
- Аристотель — Енциклопедия (видео) (орыс.)
Бұл мақала қазақша Уикипедияның жақсы мақалалар тізіміне енеді. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Aristotel kone grekshe Ἀristotelhs b z b 384 zhyl Stagira Ortalyk Makedoniya tүbegi b z b 322 zhyl 7 nauryz Halkida Evbeya araly ezhelgi grek filosofy Platonnyn shәkirti Eskendir Zulkarnajynnyn Ұly Eskendir ustazy adamzattyn birinshi ustazy degen kurmetti atakka ie Aristotelkone grekshe ἈristotelhsAristotel b z d 300zh tүpnuskanyn koshirmesi mәrmәr zamanaui kuraldarmen ondelgenZhalpy maglumatTugan kүniB z d 384Tugan zheriStagir Ortalyk Makedoniya Halkidiki zhartyaralyҚajtys bolgan kүniB z d 322Қajtys bolgan zheriHalkida Evbeya aralyShygarmashylygyMektep dәstүrmektebin bastap negizin kaladyBagytyBatys pәlsapaKezenAntikalyk pәlsapaNegizgi kyzygushylygySayasat Metafizika Ғylym Logika Negizgi pikirikatarsis sebep sillogistika Ykpal etkenderParmenid Sokrat Platon Geraklit Ol gylym men parasattyn koptegen takyryptaryn zhүjeli әri zhan zhaktyly zerttep zharatylys pen omirdin tүrli kubylystaryna gylymi zertteuler zhasap artyna sүbeli enbekter zhazyp kaldyrdy Aristotel gylymnyn koptegen salasynyn algashky negizin kalady olardyn arasynda fizika metafizika poetika teatr muzyka logika ritorika sheshendik oneri sayasat etika estetika biologiya zoologiya zhәne ekonomika katarlylar ajryksha atalady Ol kaldyrgan pәlsapalyk pajym zhүjesi men gylymi zertteu dәstүri kejingi dini mәdenietterge shygys batys orkenietine ajryksha ykpal etti Қazaktyn uly ojshyly Abaj Қunanbajuly ozinin poemasynda Eskendirdin koz tojmastygyna salystyrmaly Aristoteldin gazhajyp danalygyn ajkyn sipattajdy Sokrat Platon Aristotel үshtigi ezhelgi Grek filosofiyasynyn shyny retinde ajyryksha kurmetpen atalady Aristotel en algash etika estetika logika gylym sayasat zhәne metafizika siyakty mәselelerdi tolyk kamtityn zhan zhakty pәlsapalyk zhүjeni kurdy Aristoteldin tүrli fizikalyk kozkarastary ortagasyrlyk gylymnyn kalyptasuyna teren әser etip renessans dәuirine dejin sozyldy Birak kejin ol oryn berdi Onyn alty kitaptan turatyn Organony ojlau әdisin karastyratyn logikany tungysh ret pәlsapalyk dengejge koterdi Onyn enbekterinde en algashky logikalyk zertteuler zhasalgan sonyn negizinde HIH gasyrda gylymy kalyptasty Aristoteldin metafizikalyk ilimi iudaizmge zhәne Tүrkiler filosofiyasyna zor ykpal etti Al onyn mәsihshilik pәlsapaga әseri әsirese pәlsapasyna zhәne sholastika mektebine ykpaly kazirge dejin zhalgasyp kele zhatyr Aristotel etikasy Nikomah etikasy dep te atalady kazirgi zamanga dejin ajtarlyktaj manyzga ie Degenmen uly ojshyldyn barlyk murasy tүgel ajkyndaldy deuge bolmajdy Aristotel pәlsapasynyn tүrli kyrlary әli de teren zerttelu үstinde Biologiya gylymdarynda ol zhasagan kejbir zertteulerdin durystygy tek HIH gasyr gana rastaldy Aristotel Gippokrattyn shәkirti pәlsapa iliminin birinshi ustazy retinde sol kezdegi baska da ojshyl galymdarmen katar barlyk gylymdardyn onyn ishinde morfologiyanyn damuyna da zor үles kosty Aristotel salystyru әdisnamasyn pajdalana otyryp zhanuarlardyn 500 den asa tүrlerinin dene kurylysyn zertteu zhasap morfologiyalyk gylymi tuzhyrymdar tugyzdy Aristotel zhanuarlar denesinin erkin kozgalysyn midyn baskaratynyn sүjekkaptyn manyzyn zhүrek pen kan tamyrlar bajlanysyn durys tүsinip zhүjkeni baska mүshelerden azhyrata bildi Aristotel ozinin gylymi enbekterimen salystyrmaly anatomiyanyn zoologiyanyn zhәne embriologiyanyn negizin kalagan bolatyn Aristotel Tүrki Parsy galymdaryna da zhete tanys boldy Koptegen shygarmalary orta gasyrda arab tiline audaryldy Tүrki parsydan shykkan Shygys ojshyldary Әl Kindi Әl Farabi katarly Aristotel tanushy Aristotel ilimin zhalgastyrushy ojshyldar shygys peripatetikteri Aristoteldi zertteu men galamdy pәlsapalyk zhәne gylymi tanudy katar zhalgastyrdy Aristotel kurmettelip Birinshi Ұstaz The First Teacher المعلم الأول dep dәripteldi Al ekinshi ustaz tүrki kypshak ojshyly Әl Farabi bolatyn Aristotel kezinde koptegen ote korkem shygarmalar men dialogtar Ciceron onyn әdebi stilin altyn ozen dep atagan zhazsa da onyn zhazbalarynyn kopshiligi bizge dejin zhetpegen Onyn kejbir enbekteri birese tabylyp birese kajta zhogalyp otyrdy Kejbir pajymdaular bojynsha onyn zhazbalarynyn tek besten biri gana saktalgan Қazirgi olshem bojynsha Aristoteldin shamamen 3000 bettej enbegi saktalgan olar әlemnin koptegen tilderine audaryldy Қazak tilinde Mәdeni mura bagdarlamasy bojynsha onyn Metafizika Etika sekildi enbekteri audaryldy Өmirbayany zhәne shygarmashylygyAristotel sozinin grekshe magynasy Ұly maksat degendi bildiredi Esimi Ұly maksat degendi bildiretin Aristotel Soltүstik Makedoniyaga karasty Stagira kalasynda b z d 384 zhyly tugan Stagira kalasynyn oryny bul kүnderi Salonikiden 55 km kashyktykta zhatyr Onyn әkesi Soltүstik Makedoniya patshasy Amintastyn zheke dәrigeri bolgan Aristotel de ote zhas kezinde monarh ordasynda bolypty Әkesi Nikomah Aristoteldin zhas kezinde kajtys bolady Birak Aristotel aksүjekterge lajykty tәrbie zhәne bilim aldy 18 zhasynda Aristotel Afina kalasyna baryp Platon Akademiyasynda shamamen zhiyrma zhyl bojy b z d 347 zhyly Platon kajtys bolganga dejin akademiyalyk bilim alady Platon Aristoteldi ote unatty deu kiyn Aristotel de Platonnyn negizgi kozkarastaryna karata ozgeshe pikirde bolgan zhәne Platonmen daulasyp kalyp otyrgan Әrine ol bүkil omirinde Platonga degen kurmetinen ajnygan zhok Aristotel men Eskendir Aristotel sabak berude Britan kitaphanasy musylman halyktary dәstүrinde Platon kajtys bolgan son Akademiyadagy zhana basshy matematikaga kobirek nazar burgandygyna Aristotel toze almaj Afinadan ketedi Akademiyanyn zhana basshylarynyn ideyasyn zhaktamasa da ol akademiyamen bajlanysyn үzbegen Kejin ol birge Kishi Aziyadagy Bүgingi Tүrkiyadagy patshanyn ielikterine sapar shegedi Aziyada bolgan kezinde ol birge sapar shegip ekeui araldyn osimdik zhәne zhanuar әlemin zerttedi Aristotel Germiastyn kyzy ne karyndasy Pitiyaga үjlendi Odan tugan kyzdy da Pitiya dep atady Germias bir retki bүlikte kezdejsok oltirilgen son Aristotel otbasymen Kishi Aziyadan ketuge mәzhbүr bolady Sol kezde Aristoteldi ozinin 13 zhasar uly Eskendirge Makedondyk aty Aleksandr tәlimger boluga shakyrady Bul kezde ol tek Eskendirge gana emes baska eki bolashak patshaga yagni I Ptolemej Soterge zhәne Kassandrga da sabak bergen Ol Eskendirdi Grekterge zhetekshi boluga varvarlarga katal boluga sharualarga dosy men tuysyna komekteskendej komektesuge baskaruda әri katal әri zhumsak boluga үjretedi Plutarhtyn zhazuynsha Aristotel Eskendirge etika sayasattanu zhәne filosofiya үjretken Aristotel oz kabiletinen pajdalanyp Eskendirdin dүnietanymyna үlken әser etkeni anyk Dәl Aristoteldin әserinde Eskendir gylym bilimge kurmet etti Ol memleket kazynasynan komakty karazhat bolip kyzmetshilerdi zhumyldyryp Aristoteldin koptegen gylymi zertteu zhumystaryn sәtti zhүrgizuine septesti Degenmen Aristotel Eskendir kurgan imperiyany da Eskendirdin sayasi kozkarasyn da zhaktamagany kitaptarynan bajkalady Aristoteldin sayasi kozkarasy tүrli baskaru tәsilderinin ozyk үlgilerin ozara togystyru әsirese aristokratiya men demokratiyany birlestiru bolgandyktan Eskendirdin ortalyktandyrylgan imperiyasy zhabajylykka kajtu eseptegen Eskendirge birneshe zhyl tәlim bergennen kejin Aristotel Afinaga kajtyp oraldy Afinada onyn әjeli Pitiya kajtys bolyp ol Stagiralyk atty bir әjeldi kezdestiredi Ol ul tuyp onyn atyn Aristotel oz әkesinin kurmetine Nikomah dep koyady Aristotelden bir gasyr buryngy Afina imperiyasy kartasy b z d 431zh karsany B z d 335 zhyly ol Afinanyn Likej degen zherinde oz mektebin lat Lyceum ashty Likejde Aristotel sabak beru men shygarmashylykty katar kolga alady Onyn sabak otu ereksheligi ozgeshe boldy Ol әdette zhүzim barandary men bau bakshada seruendep zhүrip shәkirtterimen tүrli gylym salalary turaly pikirlesken Sondyktan onyn mektebin seruen filosofiyasy dep te atajdy zhәne Aristotelge ilesushini seruenshi Peripatetik dep atajdy Shygys ojshyldar Әl Kindi Әl Farabi Ibn Sina katarly Aristotel tanushy Aristotel ilimin zhalgastyrushy ojshyldar dep atalady Aristotel koptegen enbekterin omirinin osy kezeninde zhazgan boluy mүmkin Onyn tabigat zhәne fizika turaly zharatylystanulyk zhәne filosofiyalyk enbekteri Platon dialogtaryna karaganda kүrdeli bolyp keledi Kejbir dialogtar zhazgany belgili birak ol dialogtarynyn az boligi gana saktalgan Bizge kelip zhetken enbekterinin kobi traktat tүrinde ozinin shәkirtterine arnalgan oku kuraly retinde zhazylgandyktan kopshiligi zhalpy taratuga arnalmagan Ғylym shynajy magynada Aristotelden bastaldy sol sebepti kejingi galymdardyn bәri Aristotelge karyzdar dep esepteledi Aristotel tungysh gylymdardy tүrge bolushi әrbir gylymnyn neni zerttejtinin ajkyndaushy boldy Aristotel sol kezdegi gylymnyn barlyk salasy turaly izdenip әrbir gylym salasynda bagaly enbekter kaldyrdy Ғylym salasynda ol anatomiya astronomiya ekonomika embriologiya geografiya geologiya meteorologiya fizika zoologiya salalaryn zerttedi filosofiya salasynda estetika etika sayasat үkimettanu metafizika psihologiya zhәne teologiyany zerttedi mәdeniet salasynda bilim beru әdebiet poetika zerttedi Onyn osynau gylym men filosofiya salasyndagy kitaptary ezhelgi zaman gylymyn negizinen tүgel kamtygan bilimnin enciklopediyasy boldy Bul enbekterdin arasynda ote manyzdy bajlanystar men үndestikter bolsa da olardyn stili men takyryptary zhagynan әrtүrli bolyp keledi Өz zamanynda belgili bolgan gylymi mәlimetterdin bәrin bilgen adamdardyn en songysy Aristotel bolgan degen zhoramal zhasalgan Eskendir kajtys bolgannan kejinAfinada makedondyktarga karsylyk үdedi Өzderin baskalardan mәdenietti orkenietti sezingen grekter zhabajy makedondyktardyn otary boluga onsyz da tozimsizdik tanytu kүjinde edi Aristotel otarshyldardyn ojshyly ult satkyny retinde grekterdin ozine tym unaj kojgan zhok Bileushi Aristotelge kudajlardy kasterlemejsin degen ajyp takty Aristotel Afinalyktarga filosoftarga karsy ekinshi ret kiyanat Sokrattyn ajyptaluy men olimge kesilui zhasatpajmyn dep Likejdi peripatetik Teofrastka gr 8eofrastos kaldyryp anasynyn lat Chalcis ieligine bas saugalap bardy Bundagy onyn kiyanat dep otyrgany afinalyktardyn Sokratka shygargan әdiletsiz sot үkimi yagni demokratiyaly Afina zhagynan zhastardy azdyrdy zhalgan Қudajga sendi dep ajyptalyp u iship olu zhazasyna kesilui bolatyn Birak bir zhyl otpej b z d 323 zhyly ol auyryp kajtys boldy Aristotel songy osietinde ozin әjelinin zhanynda zherleudi surady Aristotel omirinin sonynda kansha zerttese de zerdelese de teniz suynyn tegi ne үshin tolkitynyn tүsine almaj uajymga batyp ujkysy kashyp sodan kajtys bolypty degen anyz bar Ol zamanda ajdyn zhәne kүnnin grvitaciyasy teniz suyn belgili merzimde turakty tolkytatynyn biludin tarihi orajy pysyp zhetilgen zhok bolatyn Muny tek kejin 2200 zhyldan kejin agylshyn galymy Isaak Nyuton algash anyktady Aristotel terminologiyasy kejbiri account logos negiz art techne oner artisan technites sheber cause aitia aition sebep difficulty aporia tygyryk paradoks essence to ti en einai bolmys form eidos tүr ejdos forma ideya generation genesis tүpnegiz goal telos maksat knowledge episteme bilim necessity ananke kazhettilik principle arche erezhe substance ousia substanciya әuelzat why dia ti dioti nelikten wisdom sophia danalyk FilosofiyaTolyk makalasy Aristotel filosofiyasy Aristotel ozinin Metafizika enbeginde tungysh sozdi Adam tabigaty biluge kushtar degennen bastajdy Bul akyl parasat pen gylymi bilimnin adamzat үshin manyzyn da galamat kudiretin de ajyryksha salmagyn da angartsa kerek Aristoteldin ojynsha adam gylym men filosofiyaga tek tabigi kazheti kanagattanyp kogamnyn materialdyk dengeji tolysyp bos kalgan kezde bos uakyty bolgan kezde bastalady zhәne ol kobinese tanyrkaudy algashky sebep etedi Aristotel ozine dejingi filosofiya men gylym zhetistikterin korytyp zhana zhүjege keltirip tүrli gylym salasynan koptegen kundy enbekter zhazyp kaldyrdy Kejbir derekter bojynsha onyn enbekterinin sany tort zhүzge ekinshi bir derekter bojynsha mynga zhetken Filosofiya turaly Afina mektebi Rafael Үlken surettin ortalyk boligi Surette kezekti pikirtalas sәti bejnelengen Platon sol zhakta zhәne Aristotel on zhakta Ұstazy Platon bir kolynda Timej kitabyn ustap sausagymen aspandy nuskap bәrinen biik Ideyany barlygynyn artynda turgan ideal ruhty dәriptejdi Al shәkirti Aristotel bir kolyna Nikomah etikasyn ustap alakanymen zher әlemdi nuskap osynau nakty shyndyktardy zattardyn mәni men kasietin tәzhiribeli zerdemen tanudy ajtady Bul Platon men Aristoteldin en negizgi kozgaras ajyrmashylgy bolatyn Aristoteldin filosofiyalyk kozkarasy Metafizika zhәne degen shygarmalarynda zhete pajymdalgan Aristotel filosofiyany shynajy garyshtyn sebepterin zerttejtin ilim dep bagalady Bul Platonnyn filosofiyany Ideyany tanu ilimi degenine karsy ajtylgan Ұstaz da shәkirt te filosofiyany garyshty tanu dep tүsingen Birak garyshty kalaj tanu zhәne garyshtyn negizgi mәni ne degen mәselede ekeui eki bagyt ustandy Platonnyn ajtuynsha ideya barlyk nәrseni somdagan arytky sebep Aldymen garyshtyk ideya omir sүredi ol turakty bayandy biregej mәndi al kubylys ideyanyn korinisi bolyp uakyttyk auyspaly otkinshi nәrse Aristotel bugan kelispedi Ol әrbir nakty nәrseni negiz etip garyshty zertteudin gana bolashagy bar ekenin eger nakty osy zattar bolmasa ideya da omir sүrmejtinin uәzh etti Platonda nakty nәrse men ideya ortasyndagy bajlanys kүngirt bolyp ideya garyshtyn bir kalyby үlgisi degennen ary uzamady Platon nakty nәrse turaly bilim mәndi bilim emes shynajy bilim birtutas ideyany bilu dep eseptedi Aristotel tek nakty bilim gana shynajy bilim beredi biz oz tәzhiribemiz ben zerdemiz arkyly nakty nәrselerdi zerttegende baryp dүnienin mәnin tүsine alamyz dep eseptedi Aristotel bojynsha filosofiyany zertteu zheke zattardyn kasietine bojlau arkyly zattardyn ortak kasietin igeru dep eseptese Platon bojynsha filosofiya barshaga ortak zhalpylyk ideyany tanu kerek dedi Platon apriori tuma biludi negiz etse Үjrenu degenimiz umytyp kalgan tuma bilimindi eske tүsiru dese Aristotel deduktivti zhalpydan zhekege otu zerdelep bilu zhәne induktivti zhekeden zhalpyga otu tәzhiribege saj bilu logikany negiz etip logikalyk akyl men tәzhiribelik bakylaudy basty nazarga aldy Aristotel eskertkishi Frajburg universiteti A Bermann tuyndysy Aristotel gylym klassifikaciyasynda ontologiyalyk filosofiyany en zhogary orynga koyady Baska gylymdar bolmystyn kejbir zhaktaryn gana zertteumen shugyldansa ontologiyalyk filosofiya bolmystyn zhalpy tabigatyn zerttejdi dep eseptedi Filosofiyanyn baska gylymdardan artykshylygyn Aristotel bylaj dep tүsindirdi Shyndygynda danalyk bүtindej үstemdik kurushy zhetekshi gylym bolgandyktan baska gylymdar ogan karsy soz ajtuga dәrmensiz Sondyktan maksat pen igilikti zerttejtin gylym birinshi orynga kojylady Metafizika M 1934 s 45 Aristotel ajtkan Tabigat filosofiyasy sozi tabigat dүniesindegi zharyk fizika zandary katarlyly kubylystardy zertteuge karatylady Bul araga bәlen gasyr salyp kazirgi zamannyn gylymyna gylymi zertteu metodikasyna arkau boldy zhәne arnajy pәnder bolyp filosofiyadan bolindi Қazir filosofiya dese kobinese metafizika salasy kozde tutylady birak tabigat dүniesin gylymi zertteu ajtylmajdy Өjtkeni tabigatty tanityn gylym әldekashan filosofiyadan bolinip ketken Aristotel zamanynda filosofiya barlyk bilim kabatyn tүgel kamtygan bolatyn Negizinen ajtkanda Aristotel filosofiya men logikalyk tuzhyrymdaudy bir nәrse dep eseptep filosofiyany gylymi tүsindi Yagni garysh turaly ne baska turaly kez kelgen ojda gylymi logikalylyk bolsa onda ol filosofiya esepteledi Bul kazirgi gylymdar filosofiyadan bolinip ketken zamandagy nakty gylymdardyn tүrli gylymi әdisterine uksamajdy Aristotel bojynsha gylym logikalyk tuzhyrym degenimiz ne nakty ne kiyaldauga bolatyn ne teoriyalyk nәrse Nakty degenimiz etika sayasattanu sekildi koldanylu magynasy bar ekendikti bildirse al kiyaldauga bolatyn degen soz poetika estetika sekildi tek elestetu arkyly tүsinudi korsetedi Al teoriyalyk degenimiz fizika matematika zhәne metafizika sekildi teren zertteu tolganys salalaryn korsetedi Metafizika men filosofiya Aristoteldin anyktamasy bojynsha pishinsiz zatty tanu yagni birinshi filosofiya teoriyalyk filosofiya nemese en zhogary dereksiz kabaty tanu dep atady Al logikany osynau zhogary dengejdegi filosofiyany үjrenudin algashky satysy dep eseptedi Aristotel Filosofiyany 3 negizgi pәnge boldi Teoriyalyk pәnder matematika zharatylystanu gylymy metafizika dep atalgan birinshi filosofiya Kejingisi bolmys turaly ilim bolmystyn kuramy sebepteri zhәne bastauy turaly ilimderdi korsetedi Tәzhiribelik pәnder adamdardyn is әreketi turly ilimder mysaly etika sayasattanu ekonomika strategiya zhәne ritorika Poetikalyk pәnder akyndyk shygarmashylyk suret muzika katarlylar Aristotel oz filosofiyasynda bolmys turaly ilimge tabigatka yagni barlyk zattardyn negizi bolyp tabylatyn algashky materiyaga kop konil boldi Metafizika kitabynda Aristotel tabigatty zhan zhakty zertteumen shugyldandy Tabigat bir zhagynan zattyn pajda boluynyn zat kuramynyn negizi zhәne әrkajsysyndagy algashky kozgalystyn kozi bolatyn bolsa ekinshi zhagynan tabigat ozdiginen omir sүretin zattardyn mәni tabigat degenimiz forma zhәne mәn MetafizikaӘl Farabidin kitaby Kitab Al majmu Book of compilation Bibliotheca Alexandrina 222 bet Metafizika sozi Aristotelden bastalady Yagni fizikalyk deneler turaly kitaptarynyn ar zhagyna onyn materialdyk emes bilim turaly zhazbalary zhajgaskan korinedi Yagni fizikanyn kejini gr tὰ metὰ tὰ fysikὰ biblia degen magynada bolgan Meta gr meta degen soz ar zhagynda astarynda tungiygynda degendi bildiredi eken Demek metafizika fizika sheshe almajtyn zhogary dengejdegi bejfizikalyk syrly kүrdeli shүnet dereksiz en zhalpylyk mәseleler turaly ilimdi korsetedi Kejin ortagasyr hristian ojshyldary metafizikany tylsymdandyryp tabigat pen omirden azhyratyp hristiandyk dүnietanymdy rastajtyn sholastikalyk filosofiya zhasap shygardy Nemis ojshyly Fridrih Nicshe metafizikany dep atady Bul Aristotel ilimin burmalaudyn tamyry kajda zhatkanyn menzeu bolatyn Aristoteldin ozi metafizika men teologiyany Birinshi filosofiya dep te atagan Rene Dekart osy magynada ozinin әjgili Birinshi filosofiya tolganystary agylsh Meditations on First Philosophy kitabyn zhazyp koptegen ojshyldarga bagalatyp Men ojlagandyktan menmin Cogito ergo sum degen tuzhyrymdy zhaktap shykty Tort sebep ilimi Aristotel bojynsha tabigat sebeptilik bajlanysy bojynsha omir sүredi Bul sebep bajlanysy zhana dәuirde HVI XVIII g dәriptelgen uksamajdy Sebep bajlanysy ne үshin degen surakka bajlanysty ajtylgan Al determinizm bolsa saldar nәtizhe degenge salystyrmaly ajtylady Metafizika enbeginde zhәne baska da enbekterinde Aristotel zattardy tabigatyn tүsinudin tort sebebin korsetedi Olar Material kuramy sebebi Forma kurylym pishin sebebi Қozgatushy kelip shyguy sebebi Maksat kozdeu sebebi Material sebebi lat Material Cause zattyn neden kuralgany Yagni bolshegi mүshesi materialy Kez kelgen zat mәlim bolshekten kuramnan algysharttan materialdar birlestiginen kuralady Zattyn kurylymy dәl osy kuramdarga katysty bolady Қuramy kalaj bolsa ol zattyn sondaj kasieti bolady Osynau kuramdar arkyly bir bүtindik zhүje kurylym kalyp birigu tolyktyk aralasu pajda bolady Mysaly mүsinge pajdalanylgan mәrmәr tas mүsinnin material sebebi esepteledi Forma sebebi lat Formal Cause zattyn kuramdarynyn ujymdasyp kandaj pishin kalyptastyrgany Zatka kalaj anyktama beru onyn pishini kүji mәni bүtindigi kalyptasu erezhesi zattyn zat boluynda negiz bolgan zan kagidasyna bajlanysty Mysaly mүsinnin zhobasy men dizajny mүsinnin forma sebebi esepteledi Қozgatushy sebep lat Efficient Cause zattyn kajdan pajda bolgany ne әser etkeni neden zharalgany neden ozgerip kelgeni Ol zattar ozgerisinin sebebin korsetedi Ne ozgertti Қandaj sebep ony osy kүjge zhetkizdi degendej Ol barlyk zataralyk dәnekerdi de organikalyk zhәne bejorganikalyk zattardyn kozgatushy sebepterin de kamtidy Maksat sebebi lat Final Cause eger zat turaly bolsa onyn kandaj kerekke zharajtyny pajdasy kuny onimi al eger adam turaly bolsa ol kandaj maksatpen omir sүretini erten kim bolmakshy ekeni ony zhetelep zhүrgen kazirgi zaman psihologiyasyndagy motivaciya ilimi sekildi arman erik zerde etika niet kalau talap katarlylar belgili әreketke alyp barady Zat ataulynyn omir sүru sebebi mәlim maksat bojynsha bolady Mysaly bir kashalyp bitken mүsin mүsinshinin maksatyn korsetedi Degenmen Aristtotel de Sokrattyn ykpalyna ushyrap zatta da adam sekildi birtutas maksat bolady zhәne birtutas maksatka talpynady barsha dүnie izgilikke talpynady dep eseptegen Bul gylymda teleologiya maksat ilimi dep atalady Budan baska zattar ortasyndagy ozara әser nәtizhenin kalyptasuyna әser etedi Eshbir zat zattardan okshau omir sүre almajdy Mysaly tazalyk zhumysy arkyly korkem turmys zharatuga bolady bolmasa kerisinshe nәtizhe kelip shygady Munda eki istin tazalyk pen korkem turmys uksas barysy zhәne kasieti bolgan zhok birak biri bүkil istin bastaluy ekinshisi bүkil istin nәtizhesi Aristotel algashky kezde ozaralyk nemese ajnalymdyk sebep bajlanysyn ortaga kojyp zattar arasyndagy ozaralyktyn zattarga әserin tүsindirdi Birak uksas istin mүlde keri nәtizhesi bolatynyna da nazar audardy Aristotel zhәne Gomer byusti Rembrandt 1653 zh Aristotel eki tүrli sebep bajlanysy modelin ajkyndady dәstүrli kalyptaskan sebep bajlanysy zhәne kezdejsok ozgeretin sebep bajlanysy Mejli dәstүrli mejli kezdejsok sebep bolsyn bәri tүgel astyrtyn ne nakty ajyrym ne zhalpylyk kasiette bolady Bul Zhalpylyk sebep Ajyrym sebep Nakty sebep Astyrtyn sebep degen sekildi manyzdy ugymdardy kalyptastyruga zhol ashty Shyntuajtynda sebep bajlanysy sebep pen nәtizhe arasynda uakytty uakytka tәn ozara bajlanys sozsiz bolatynyn korsetpejdi Sebep bajlanysyn ishkerlej zerdeleu arkyly tүrli sebepter dәrezhege zhikteldi Mysaly maksat kozgatushy material forma tәrtibi Tomas Akvinat osyny zhaktady nemese barlyk sebepti bajlanystardy material zhәne kozgatushy sebep arkyly tүsindiru nemese tek kozgatushy arkyly tүsindiru Determinizm belgileu teoriyasy nemese birzhүris birkatar tabigat kubylystarynyn ozara әserlesui zharatylystanu gylymdary zattardyn kajdan kalaj pajda bolganyn gana tүsindiredi eshkashanda ne үshin pajda bolganyn pajda bolgannan kejingi zhagdajdy tүsindirmejdi Aristoteldin pikirinshe zattyn mәnin tүsindirude osy atalgan sebepterdin bәri birdej kamtyluy kazhet dej tura әsirese forma men materialdyn bajlanysyna ajyryksha mәn berdi Zhez mүsinnin mәnin tүsinu үshin әrine en aldymen onyn substratyn kuramy materialy alyp karastyru kerek Birak tek zhezdin ozinen mүsinnin estetikalyk sezimi kalaj tuatynyn tүsinu mүmkin emes Sondyktan zertteudi әri karaj zhalgastyra biluge tura keledi Osydan kelip Mүsinnin mүsin boluy nelikten degen surakka Aristotel Formadan dep zhauap berdi Aristotel filosofiyasynda forma zattyn mәni әri is әrekettin kozi bolyp tabylady Aristotel materiya dәrmensiz formaga tәueldi dep tүsindirdi Formasyz materiya omir sүrip tutastykka ie bola almajdy Sonymen Aristotel formany aluan tүrli mazmuny bar tүr sebep maksat kudiret belsendi zhәne zhasampaz shygarmashyl bastama dep sipattajdy Aristotel formany birden bir belsendi kүsh algashky tүrtki zhәne materiyadan buryngy nәrse kudiret formanyn formasy dep tүsindi Aristotel ajtuynsha Tabigat bul materiyadan formaga otudin birinen kejin biri kelip otyratyn tizbegi Aristotel materiyada passivti bastaudy kordi Al aktivtilikti tek formaga gana tandy Қozgalys pen maksat ta formadan bastau alady Қandaj kozgalystyn formasy bolmasyn kajnar kozi kudaj dep bildi Қudaj obektivtik sipatta boldy Substanciya Әleuet zhәne Naktylyk Mүsin kashauga arnalgan karrara mәrmәr tasy Қazirdin ozinde munda kashalatyn mүsin әleuet retinde bar bolgany ma Aristotel bul surakka iә dep zhauap beredi Әri bul tabigattagy sebep saldar bajlanysynyn gylym ylgi umytyp kalatyn shyndygy dep eseptegen Aristotel ozinin Metafizika kitabynda substanciya әleuet zhәne naktylyk degen 3 ugymdy taldajdy Substanciya gr Substance Metafizikanyn VIII shi tarauynda Aristotel substanciya ugymyn taldajdy Kez kelgen zattyn substanciyasy Aristotel bojynsha onyn materialy men formasynyn biriguinen kalyptasady Material kurajtyn kurylym men bolikterdi korsetedi mysaly saraj үshin kirpish tas agash sekildiler Al forma bolsa sol sarajdyn oz kurylysy birbүtindigi Material kuramdy korsetse forma kuraludy korsetedi degen Zattardyn ozgerisi gr kinesis zhәne sebeptik bajlanysyn Aristotel mynadaj tүrlerge boledi osu zhәne semu sandyk shama ozgerisi kozgalys kenistiktin auysuy oryn auystyru ozgeru bүkil sapanyn ozgeriske ushyrauy Forma men sapa zhoramaly arkyly Aristotel bul zherde yktimal әleuet gr dynamis lat potentiality zhәne shynajy naktylyk gr entelecheia lat actuality degen ugymdardy azhyratty Әleuet gr dynamis lat potentiality Әleuet Aristotel bojynsha syrtky shekteme bolmagan zhagdajdagy nәrsenin ozindegi ozdiginen ozgere alu kabileti zhәne kuaty Mysal үshin atyzdagy bidaj tukymy әleuetke ie zat bolyp esepteledi Eger ogan syrtky kүsh kedergi keltirmese onda ol sәtti tүrde egis dakylyna ajnalyp ose alady Әleuetti zat әreketti gr poiein zhәne әrekettendiriletin gr paschein bolyp bolinedi Onyn әleueti әu bastan tabigi bar tuma kalyptaskan nemese kejin үjretilgen zhetelengen zhetilgen әreket boluy da mүmkin Mysaly kozde zattardy koru әleueti tuma әrekettendirilu bar al kobyz shalu әleuetin adam үjrenu arkyly zhattygu әrekettenu kalyptastyrady Naktylyk Naktylyk әleuettin ykpalynda iske askan oryndalgan maksat esepteledi Maksat gr telos barlyk nәrse ozgerisinin negizgi kozdeu erezhesi Әleuet belgili maksatka zhetu үshin kazhet bolady sondyktan naktylyk әleuettin zhemisi bolyp esepteledi Zhogarydagy mysalga oralsak tukymnyn dakylga ajnalyp osui naktylanu bolyp esepteledi Sarajdyn materialy onyn әleueti al sarajdyn formasy onyn naktylygy Sarajdyn zhoba nuskasyn usyngan forma sebebi gr aitia men әleuettin naktylanyp sarajga ajnaluy saraj salushynyn logosynyn gr logos akyl zhospar oj ideya nәtizhesi Al salynyp bitken saraj sebep saldar bajlanysyndagy maksat sebebi bolyp esepteledi Aristotel budan naktylyk uakyt pen substanciya turgysynan әleuetten buryn omir sүredi dep korytyndy zhasajdy Substanciyaga forma men materialga anyktama beru arkyly Aristotel zat nege zhәne kalaj omir sүredi mәselesine zhauap karastyrdy ne nәrse adamzatty kurajdy Platon ideya teoriyasy bojynsha bul mәseleni eki nәrsemen tүsindirgen hajuanilyk zhәne eki ayaktyn boluy Birak bular adamdy birbүtin adam etip kurauga zhetkilikti emes Aristotel bojynsha astyrtyn әleuet material zhәne shynajy nakty zat forma әrkashan birge bir kubylystyn azhyramas eki zhagy dep esepteledi Zhalpylyk pen zhekelik bajlanysy turaly Eskendirdin үjretui Aristotel zhalpy men zheke ugym men tүjsik mәn men kubylys dialektikasyn ushtastyra tүsindiredi zhәne bul kobinese Platonnyn idealizmin synauga kurylgan Aristotel ustazy Platonnyn zat sol zattyn artynda turgan ideyanyn korinisi degenge kelispej әrbir zatta zhalpylyk kasiet bolady ol bir bolsa sol zattyn kasieti bir bolsa sol zatpen baska zattyn bajlanysyn korsetedi dep eseptedi Mysaly biz bir alma arkyly zhalpy almanyn formasy turaly taldau zhasaj alamyz Yagni әrbir zheke alma zhәne almanyn zhalpy formasy Nemese eger almany kitaptyn kasyna kojsak onda bul ekeui zhakyn dep ajtamyz zhәne bul almany tanudyn tagy bir әdisi basky zatpen bajlanystyryp tanu bolady Aristoteldin pikirinshe mәlim zattyn zheke kasieti emes zhalpylyk forma omir sүrmejdi Mysaly eshbir adamnyn kasieti emes zhaksy adam degen kasiet omir sүrmejdi kez kelgen zhaksy adam degen kasiet mindetti tүrde mәlim adamdiki bolady Demek zhaksy adam degenimiz shynajy zhalpylyk kasiet retinde mәlim zheke adamnyn omir sүruin algy shart etedi Әrine bul pikirler ote karapajym koringenimen әjgili gulama Platonnyn zhalpylyk ideya zheke zattarga tәuelsiz derbes omir sүredi zattar sol ideya negizinde bar bolady degen idealistik pikirine karsy ajtylgan Ol zhalpylyk degenimiz iә zattyn keshegi bүginge ne ertengi mәlim kasieti retinde iә zattar ortasyndagy bajlanys retinde gana mәndi dep eseptedi Demek zhalplykty tanu zattardyn nakty kasieti men ozara bajlanysyn tanu arkyly anyktalady Eshkashan eshbir zattyn mәlim kasieti ne bajlanysy retinde bolmagan zhalpylyk ol otirik zhalpylyk Aristotel sondaj ak zhalpylyktyn oryny turaly pikirde de Platonmen kelispedi Platonnyn ojynsha mәlim bir forma әlemi bar sol forma әleminde barlyk zhalpylyk ornalaskan dep eseptedi Al Aristotel zhalpylyk mәlim bir forma әleminde emes әr nәrsenin ishinde mysaly almanyn zhalpylyk ereksheligi sol almanyn oz bojynda dep eseptedi Bul zattardyn artyndagy baska bir forma әlemi bar degendi zhokka shygarady Aristoteldin pikirinshe filosofiya pәni zhalpylykty tanu bola tursa da ol zhekelengen zattardyn kuramdy mәnderi statuya memleket t b tүsindire bilui kerek Zhekelengen zattardyn bolmystygyn sezim arkyly bilsek zhalpynyn bolmystygy oj arkyly ashylady Platon akademiyasynyn mozaikasy Pompej I shi gasyr Aristoteldin aspan әlemderin esh uakytta tolyk kormesek te degenmen biz biletinderden baska da mәngi substanciyalar omir sүretini anyk degen pikiri syrtky dүnienin ruh pen sanaga bagynbas shyndygyna kүmәn tudyrmajdy zhәne әlem bizben gana shektelmejtinin ajtady Zhalpyny tanudyn sharty Indukciyalyk korytyndylau Ol oz retinde sezimdik kabyldausyz mүmkin emes Oraj zhәne tosyndyk turaly Oraj men tosyndyk ta zattardyn ozgeris sebebin korsetedi Oraj bir zattyn ozgerisinde kezdejsok tosyn zhagdajy tugyzushy birak tosyndyk orajdan kelmejtinine nazar audaru kerek Anygyrak ajtkanda Aristoteldin oraj degeni morti kelu sekildi nәrse Bir adam mәlim maksat үshin kejbir isterdi zhasajdy sondaj ak ol bәlkim ojlamagan zherden baska nәrselerge de әser etui mүmkin Eger bir is kajtalanbaly dagdyly kүjde bolsa әrkashan solaj bolsa onda ony oraj dep atamajmyz Birak oraj tek adamzatta gana bolady zhәne etika salasyna tәn Aristoteldin ajtuy bojynsha oraj adamzattyn talgam kasietin sheshim etu kabiletin ojlanyp tolganu kamtidy Tek adam gana ekiojly bolyp ojlanyp sheshim kabyldajdy ozdiginen әreket etu kabileti zhok nәrsede orajga ie bolu mүmkindigi de bolmajdy Өmirdin maksaty bakytBakyt shattykka dankka bajlykka bedelge bilikke katysty Birak olar zheke tүrde adamga bakyt bere almajdy Bakyt adam maksaty men kabiletine Bajlanysty bolady al ol onyn ruhynda zhatady Biz bejne oz nysanyn kozdegen keremet sadakshy sekildi oz kalaganymyzga kol zhetkizuge mүmkindigimiz bar Aristotel Aristotel zhan denenin kyzmetiBarsha tiri nәrsede tүrli dengejde zhan bar osimdik pen hajuanda da zhan bar Zhan deneden bolinbes bolinse ekeui de oledi Zhan denenin kyzmeti ujymdastyruy tiri is koruge zhumylu kabileti Zhan koldangan barllyk bilim bakylau men zhoramaldaudan bastalady Aristotel sana bejne ornek sekildi dedi Surettegi balauyz ben onyn ornegi bolinbes Zhan denedegi syrtky әlem turaly ornekter gana Zhan fizikalyk denenin erezhesi Eger baltada zhan bolsa onyn zhany shabu bolar edi Adam denesi sezine alatyn ojlaj alatyn tүsine alatyn talpyna alatyn zhanga ie Denenin әsirese midyn funkciyase men kabileti zhan dep atalady Өsimdikter azyktangysh zhanga ie Nәr zhianap osu tukym kaldyru zharyk pen suga korektikke talpynu Hajuandar sezinu zhanyna ie Olar dүniede kop nәrseni azhyrat alady pajdalygy zhakyndap ziyandydan kashady auru men kuanyshty azhyrata alady Adam akyl ojly zhanga ie Ol tүsine alady zhosparlaj alady tүsindire alady Dүniedegi en kiyn is zhan turaly senimdi bilimge kol zhetkizu Aristotel Zhan turaly De Anima ZharatylystanuAritoteldin gylymi zertteuleri Aristotel byusti Afinada tәlim tәrbie isimen ajnalyskan kezinde Aristotel sol zamannyn koptegen gylymi zertteuler isine zhetekshi bolady zhәne bul onyn omirinin kejingilerge birshama tanys mezgili esepteledi Shyntuajtynda Aristotel birden filosofiyalyk oj tolganyska emes nakty gylymi zertteuge kүzetu bakylau salystyru shagyn dengejdegi gylymi ekspriment zhasau analizdeu korytyndylau ajyryksha mәn bergen zhәne omirinin kop boligi zharatylystanu salalarynda gylymi zertteu zhasaumen otken Onyn metafizikalyk shygarmalyrynda sannyn mәni turaly izdenister bolsa da nakty matematika salasynda tyn zhanalyk zhana esep matematikalyk formula erezhe koskany bajkalmajdy Birak ol bәribir botanika zoologiya fizika himiya meteorologiya zhәne baska gylym salalarynda biregej zhanalyktar ashkan Aristoteldin gylymdagy үlesi matematikalyk emes kobinese teoriyalyk bolyp keledi HIVg kejin galymdar gylymdy matematikalastyrgan kezde onyn enbekterinen biraz katelerdi de tapty Onyn katelikteri kobinese massa zhyldamdyk kүsh zhylu sekildi ugymdarga katysty Ol bul shamalardy matematikalyk dәldik pen bajlanysta tanuga sonsha mәn bermegendikten nakty zerttegende baskasha mәn shygatyn zhalpylyk zhoramaldyk tuzhyrymdarmen shektelgen Aristotel enbekterinde koptegen gylymi bakylau zhasau men estelik kaldyrular bar Degenmen onda da kejbir katelerge zhol bergen Mysaly onyn Zhanuarlar tarihy kitabynda erkek hajuandarda urgashy hajuandarga karaganda kobirek tis bolady delingen Sol sekildi renessans dәuirindegi Italiya galymy Galileo Galilej Aristoteldin auyr denenin zherge kulauy mәselesindegi kateligin ashyp bergen Aristotel auyr zat pen zhenil zatty bir uakytta biikten tastasa olardyn auyry aldymen zherge zhetedi dep ajtkan Galilej bugan kelispegen Ol eger bul eki zatty bir birine bajlap kojsa onda auyry aldyga sүjrep zhenili keri sүjrep әuelgisinin zhartysyndaj kozgaluga mәzhbүr bolmaj ma degen uәzh ajtkan Birak galymdarda ol kezde Aristotel ajtsa bitti kate bolmajdy degen ustanym basym bolyp Galilejdi Aristotelge karsy shykpakshy dep kүlki etken Akyry Galilej әjgili Piza munarasynan kalyn zhurttyn kozinshe nakty gylymi tәzhiribe zhasagan Ol salmagy 10 kg zhәne 1 kg eki shar deneni alyp munara basynan bir sәtte zherge tastagan Eki shar esh ilgeri kejindiksiz bir uakytta zherge tүsken Sojtip Galilej Aristoteldin de katelesui mүmkin ekenine galymdardyn kozin zhetkizgen bolatyn Bul kejin tartylys kүshtin gravitaciya zher betinde zattarga birkelki әser etetinin anyktau boldy Fizika salasynda Aristotel zattar tek үzdiksiz әser etken tүrtki kүsh bolganda gana kozgalys saktalady dep karady Ol zhәne vakuum omir sүrmejdi kenistik kashanda zatka tolyp turady dep eseptedi Galilej bolsa zat kozgalysy kedergige bajlanysty bolady toktap turgan nәrse esh kүsh tүspese mәngi toktap tura beredi kozgalystagy zat esh kүsh tүspese mәngi kozgala beredi degen үdeudin zhana tuzhyrymyn zhasady Kejin agylshyn galymy Nyuton osy negizde inerciya zanyn ashty Nyuton Aristoteldin kozgalystyn sebebi kүsh erezhesin synap Kүsh kozgalystyn tike sebebi emes ol tek kozgalys shamasyn ozgertushi gana dep eseptedi Nyutonnyn klassikalyk mehanika teoriyasy gylymga enuden buryn batys gylymy Aristoteldin gylymymen negizdelgen bolatyn Birak Aristoteldin bul sekildi katelikteri onyn gylym salasyndagy galamat үlesin esh kemitpejdi Әsirese Logika Biologiya sekildi pәnder әli de Aristotel salgan sara zholdy zhalgastyryp keledi Ol gylymnyn en negizgi atau ugym termin tүsinikterinin algashky zhasaushysy esepteledi Zhәne bir manyzdy mәsele Aristotel gylymnyn pajdasyna da ajyryksha mәn berdi koldanylmaly gylymga Aristoteldin zor enbegi bar Aristoteldin Fizika kitabynyn atyn tike audarsa Tabigat filosofiyasy bolyp shygady Demek ol zerttegen fizika bүgingi fizikaga uksamajdy Atalgan kitap filosofiyalyk kitap esepteledi birak dәl Metafizika kitaby sekildi taza filosofiyalyk emes tabigat kubylystary turaly zharatylystanu filosofiyasy Fizika kitaby fizikalyk bilimdi de himiyalyk bilimdi de biologiyalyk bilimdi de astronomiya zher turaly gylym katarly salalardyn bilimderin de kamtygan Kitap tabigat әleminin zhalpy erezhesi men materiyalyk әlemnin kozgalys ozgeris zhalpy zandaryn tuzhyrymdajdy sipattajdy Bul tүrdegi kubylystardan filosofiyalyk biiktikke zhetken tuzhyrymdar tudyru tәsili men ideyasy zattardyn ortak kasietin tanu әdisnamasy adamzat orkenietine kosylgan dәuir bolgish zhanalyk deuge bolady Bes element ilimi Tort element ot fire aua air su water topyrak earth Tort kүj ystyk hot suyk cold kurgak dry dymkyl wet Aristotel materiyadan bolingen bolmajdy zat ishinde bostyk bolmajdy dep eseptedi Dүnie 5 tүrli elementten kuralady Topyrak suyk zhәne kurgak Қazirgi tilde katty dene Su Suyk zhәne dymkyl Қazirgi tilde Ot Ystyk zhәne kurgak Қazirgi tilde Aua Ystyk zhәne dymkyl Қazirgi tilde Efir Aspan shary men aspan denesin zhuldyz zhәne galamshar kalyptastyrgan kasietti materiya Zher betindegi tort elementtin tabigi kasieti bar Zher shary garyshtyn ortalygy sosyn su sosyn aua sosyn ot ornalaskan Bul elementter ozara auysyp aralasyp tabigi tүrde kozgalady syrtky kүshti kazhetsinbejdi Sondyktan adam denesi suga batady su bulanyp auaga ajnalyp zhanbyr bolyp zhauady ot auada zhanady sojtip bul elementter ozara mәngilik ajnalysta bolady Қozgalys turaly Aristoteldin ortagasyrlyk sipattamasy Rim 1457 Aristotel kozgalystyn tүrleri men tanym negizin zertteu isine de kop mәn beredi Aristoteldin pikirinshe mүmkinshiliktin shyndykka ajnaluyn zhete tүsinu үshin osy ajnaludyn formasybolyp tabylatyn kozgalystyn zhalpy belgileri men onyn nakty tүrlerine taldau zhasau kerek Tanym zhәne Logika turalyAristotel Metafizika Analitika zhәne t b enbekterinde tanym turaly ilimdi damytady Ol obektivtik shyndykty tanyp biluge bolatyndygana kүmәn keltirmejdi Aristotelde obektivtik logika men subektivtik logika aralasyp zhatady zhәne sonymen katar kaj zherde bolsa da logikanyn obektivtiligine mәn beretinin bajkatady Aristotel sezimdik tanymnyn satylary tүjsik kabyldau bakylau men ojlau formalaryna da ugym pikir oj tiyanagy teren taldau zhasajdy Onyn nakty tәzhiribege mәn berui teren filosofiyalyk akylga negizdelgen Tanym turaly iliminde Aristotel shynajy bilimdi bolzhamdyk bilimnen azhyratady Birak til arkyly ol ekeui ozara bajlanysta bolady dep eseptedi Tәzhirbie Aristoteldin ajtuynsha bolzhamdyk bilimdi tekserudin songy instanciyasy gana emes Sebebi akikat sezim arkyly gana emes akyl arkyly da tanylady zhәne tekseriledi Bilim is әreket arkasynda faktilerdi zhinau nәtizhesinde kalyptasady zhәne akyldyk tuzhyrym arkyly durys katesi ajkyndalyp zhүjege tүsedi dep eseptedi Kategoriyalar Gustav Adolf Shpangenberg Aristotel mektebi Likej Fresko 1883 1888 Ғylymnyn maksaty zatty anyktau al onyn sharty dedukciyany dedukciyamen biriktiru Sebebi Aristoteldin ajtuynsha barlyk ugymga predikat bayandauysh bola beretin ugym zhok Sondyktan tүrli ugymdar bir topka birige almajdy Sol sebepti Aristotel negizdik kategoriyalardy erekshe zhalpy filosofiyalyk ugymdar usyndy Kategoriyalar shynajy mәnderdin baska toptaryn ozine biriktiretin zhalpy ugymdar esepteledi Aristotel filosofiyasynyn eleuli bir salasy sondaj kategoriyalardy zertteu bolyp tabylady Kategoriyalardy ol bolmystyn negizi bolady dep tүsindiredi zhәne olardyn mazmunyn akikattylygyn bolmyspen bajlanystylygyna karap anyktauga tyrysady Zhan zhakty manyzy bar ugymdarga Aristotel 10 kategoriyasy Mәn substanciya San Sapa Bajlanys Uakyt Zhagdaj kүj Shart Mahabbat katarlylar Bul kategoriyalar aristoteldin Organonyndaga Kategoriyalar turaly kitabynda tәpteshtep tүsindirilgen Aristotel bylaj dejdi Өzara bajlanyssyz ajtyla salgan sozderdin әrkajsysy birde mәn substanciya birde sapa birde san birde bajlanys birde oryn birde zhagdaj kүj birde әreket birde shart birde kajgy kasiret azap shegu zhapa shegu bolyp keledi Kategoriyalardyn 9 y mynandaj surakka zhauap beredi Zattardyn kasietteri kandaj ol kategoriyalary Bir kategoriya Bolmys degen ne surakka zhauap beredi ol mәn substanciya kategoriyasy Eger de bastapky mәnder bolmasa onda baska esh nәrse de bolmagan bolar edi dep korsetedi Aristotel Aristoteldin kategoriyalar zhoninde iliminde zhүjenin zhoktygy kategoriyalardyn empirikalyk kүjde bejnelegeni filosofiya tarihynda әldeneshe ret atap korsetildi Aristotel men Platonnyn Ejdosy men kategoriyalary Stoikterdi kanagattandyrmady Olar Platon men Aristoteldin filosofiyasynan omirdin mәni men ozgergishtigi turaly zhauap taba almady Alajda onyn zhalpy ugymdardy tungysh ret teren zerttep mәn kategoriyasyn baska kategoriyalardyn negizi retinde karaganyn umytpauymyz kerek Aristotelden buryn shyntuajtynda Logika salasynda izdegender zhoktyn kasy Әrine grammatika zhәne leksika takyryby Aristotelden buryn zerttele bastagan Әsirese Geraklit Pifagor Parmenid Zenon Protagor Sokrat Platon Demokritter dialektikalyk ojlarymen logikaga emis emis sogyp otyrgan zhәne filosofiyany dialektika arkyly talkylagan Degenmen bәribir taza gylymi magynadagy logika gylymy kalyptaspady Tipti Platonnyn logika zertteuleri de kajshylykty kedergili boldy Ol zhalpylama turgyda birzhүris deduktivti tuzhyrym zhelisin kalaj zhasau kerektigin karastyrganymen birak logikanyn ulankajyr derbes ajmagyna attap ote almady Ol on zhәne keri dәleldeulerdi oksamagan oj tuzhyrym ajtulardy koldanganymen olardy bir zhүjege zhinaktap zhana gylym salasy etip zhasaj almady Platon bojynsha deduktivti tuzhyrym tek zhoramaldardan tuady zhәne sonyn ishindegi anyk ajkyn pikirler men dolbarlarga mәn beredi zhәne sonysy arkyly dәleldenedi dedi Kejin Platon deduktivti tuzhyrymnyn durys tuzhyrym shygarudagy manyzyn bajkaganymen ony sәtti tүrde ashyp korsetip bere almady Ol ozinin osy saladagy synak ojyn әjgili enbeginde ajtady Logika Aristotel logikasy bolmys turaly ilimmen zhәne akikat teoriyasymen tygyz bajlanysty Logikalyk formalar bojynan ol bolmys formalaryn okuga bolady dep eseptedi Yagni bizdin ojlau kisynymyzda dүnie kisyny zhatyr degen racionalizm ideyasyn zhaktady Ol formaldy logikanyn zandaryn ashty Sillogizmdi tuzhyrymdady Aristotel ashkan logika zandary Dәldik zany Қajshylyksyzdyk zany Өz ozin teristemeu zany katarlylar Aristoteldin logikasy dep ataganymyzben Aristoteldin ozi ony Analitika dep atagan Aristotel shygarmalaryndagy kejbir pikir ataular uzak tarih barysynda ozgertilip zhiberilgeni bajkalady Algashynda onyn kitabyn retteushi shәkirtteri ozgertse kejin ony koshirushiler ozgertken korinedi I g da Aristoteldin logikalyk bilimge katysty kitaptary rettelip alty kitap etip koshirilgen Organon Organon kone grekshe Ὄrganon kural әdis Aristoteldin arnajy logikalyk enbekterinin dәstүrli ataluy Organon atauyn Aristotel emes Aristotel zholyn kuushy Andronik Rodos kone grekshe Andronikos shamamen b z d 60 zhzh Aristotel enbekterine pikir zhazu barysynda algash koldangan Platon men Aristotel pikirtalasy Florenciya Italiya Museo dell Opera del Duomo murazhajy Organon Aristoteldin alty logika kitabyn kamtidy Olar gr Kathgoriai lat Categoriae nemese lat Praedicamenta Aristoteldin 10 kategoriyasy pajymdalgan Mәn substanciya San Sapa Bajlanys Oryn Uakyt Zhagdaj kүj Shart Қozgalys Maһabbat gr Perὶ ἑrmhneias lat De interpretatione tirek ugymdar men tuzhyrymdar rastau teristeu zhalpylyk ugymara bajlanys katarly takyryptar soz bolgan Algashky turaly gr Ἀnalytikὰ protera lat Analytica priora bul enbekte Aristotel sillogizmi induktivti tuzhyrym turaly pajmdalgan Kejingi turaly gr Ἀnalytikὰ ὕstera lat Analytica posteriora bul boliminde үlgi anyktama zhәne gylymi bilim turaly pajymdalgan gr Topika lat Topica negizgi takyryp mәselesi talkylanyp mәseleni taldau men sheshim etude onimdi de senimdi dәlel keltiru tuzhyrym zhasaudyn akylga konymdylygy turaly pajymdaular zhasaldy Dәl osy enbeginde predikabil turly ajtty zhәne kejin porfir zhәne sholastik logikashyldardyn pikirtalasyna sebep boldy Sofistikalyk tojtarys turaly gr Perὶ tῶn sofistikῶn ἐlegxwn lat Sophistici elenchi nemese lat Elenchi logikalyk sandyraktar otirikter oj aldamshylyktary turaly taldaular zhasalyp Aristotel ritorikasyna bagyttajtyn manyzdy kilt boldy Alty kitaptyn tәrtibi zhәne olardyn okytuga koldanyluy turaly nakty mәlimet zhok Algashkylarynda Logika bilimderi karastyrylyp karapajym ugym kategoriyalarga tүsindiruler zhasasa kelesi bolikterinde zertteu kүrdelilesip formal logikanyn әjgili zany sillogizm Algashky turaly zhәne sofistika Sofistikalyk tojtarys turaly zertteledi Budan baska Aristoteldin logika turaly baska bir zertteui Metafizikanyn IV boliminde kezdesedi Organonga enbegen Aristotel logika nuskalaryna model taldau zhasau arkyly sillogizmdi korytyp shygarady Nuska belgili bir bүtindik kalyby үlgisin korsetedi al logika nuskasy bolsa adam tani alatyn akikattyn kalybyn ajkyndajdy Aristotel pen ugymynyn ajyrmashylygyna үnilip logika zertteudin әdisnemasyn zhasady Bul kүrdeli mәselelerdi sheshudin logikalyk әdisnamasy retinde kundy esepteledi Aristoteldin algashky zhәne kejingi analitikasynyn ajyrmashylygy ajkyndalgan zhok Osylaj bolip atagan sol Andronik Rodos ozi bolsa kerek Al Sofistikalyk tojtarys turaly ny topikanyn zhalgasy dep esepteuge de bolady Organonnyn koptegen grekshe koshirmeleri zhazylgan sondaj ak arabsha latynsha zhәne armyansha audarmalary bar agylshyn filosofy Frensis Bekon Novum organon 1620 degen kitabynda ozinin induktivti logikasyn Aristoteldin karsy kojyp barlyk bilimdi akyldyk arkyly emes tәzhiribemen ajkyndap dәleldeudi dәriptedi EtikaBakyt etikasy Nikomah etikasynyn grek zhәne latyn tilderindegi tungysh basylymy 1566zh Aristoteldin koptegen shygarmalarynda etika talkylanganymen bul saladagy en sүbeli ojlar onyn uly enbeginin biri Nikomah etikasy kitabynda pajymdalady Atalgan kitaptyn aty Aristoteldin әkesi Nikomahtyn kurmetine osylaj atalgan Aristotel bojynsha etikalyk bilimdi ruhani bilim deuge bolmajdy etika da logika men matematikadan ozgeshe sipatka ie Ol bejne azyktyk zhәne is isteu sport bilimderi sekildi zhalpylyk bilimder men ustanymdarga kurylady Mysal үshin zhaksy sportshy bolu үshin teoriyany zhettik bilumen shektelmej aldymen tәzhiribege nakty zhattygu men shynyguga mәn beru kerek Aristotel izgi kasiettin olshemin bekitti Ol aldymen adamnyn is әreketti maksatty bolady dep eseptep bul maksatty zhaksylyk dep atady Al onyn ajtyp otyrgan etikanyn en negizgi kategoriyasy bolgan Izgiliginin tүp olshemi bakyt Grek tilinde eudaimonia degen sozdi tike tүrde zhaksy omir sүru dep audaruga da bolady Aristoteldin ojynsha bakyt sozsiz tүrde shattykpen ten bolmajdy nemese zhaj gana atak bedel arkyly kele salmajdy Adamzattyn tүrli arnajy is kimyldaryn saralagan son Aristotel bakyttyn kajnaryn bajkadym dep eseptejdi Al adam koniline taldau zhasap үsh bolikti zhiktejdi Azyktanu konili astyk zher adamga tәn Sezu konili hajuanda zhәne adamda bar zhәne Akyl konili tek adamda gana bar Sondyktan adamzattyn kabilet mindeti degenimiz adam isteuge tiisti iske kirisu adamga tәn kabiletti pajdalanu akyl kabiletine zhүginu dep eseptedi Osyndaj is istegen adam bakytty ojtkeni ol Akyl konilinin maksaty men mәnine zhetti zhәne sony iske asyrdy Adamnyn Akyl koniline talpynu dәrezhesine oraj adamzat balasy tort dәrezhege bolinedi olar izgi tezhemdi tidausyz surkiya Aristoteldin senimi bojynsha kүlli izgilik atauly Әsire zhәne Kem ortasyndagy tepe tendikti saktaudan tuady Birak bul Aristoteldin bejne Protagor sekildi etika salystyrmashyldygy relyativizmine pikirine salynu emes Ol birneshe konil kүjdi kek kurmet kyzganysh zhәne birneshe kimyldy kiyanat urlyk kisi oltiru tүgeldej katege shygaryp olar mejli kandaj zhagdajda tuylsa da aktauga kelmejdi dep eseptedi Nikomah etikasynda Aristotel үnemi tүrli salalardan eki ushkary betalysty tauyp shygyp solardy tepe tendikte ustaudy dәriptedi Mysaly әdilet batyldyk dәulettilik sekildiler sol eki karama kajshy ushkarylyktyn kemshiligi zhojylgan ortasha mүmkindikte tepe tendikti saktau esepteledi Mysaly Batyldyk korku men ozine senu ortasyndagy tepe tendik osy tepe tendikti saktaj otyryp is isteu erlik korsetu esepteledi Shekteusiz korkynysh tym az ozine senimdilik әlsizdikke korkaktykka sheginshektikke alyp keledi Sol sekildi tym az korkynysh zhәne tym artyk ozine senip ketu akymaktykka bejbastaktykka uryndyrady Sojtip Aristotel zattar ortasyndagy ister ortasyndagy konil kүjler orasyndagy tepe tendik nүktesin tauyp shygu bakyttyn kozi izgiliktin en biik nuskasy esepteledi dep tuzhyrymdady Osynau eki ushkarylyktyn arasyndagy tepe tendik nүktesi әdette Golden Mean dep atalady Aristotel tagy әdilet ugymyna toktaldy Ol Әdiletti ekige boldi Tolyk әdilet zhәne Bolik әdilet Tolyk әdilet Aristotel Aristotel armandagan tek ideal kogamda gana bolatyn әdilet Bolik әdilet bolsa ajyrym kylmys pen әdiletsiz isterdi zhazalau әdileti Osy tuska kelgende Aristotel adamga tәrbielengen tuzhyrym kabileti kerektigin sol arkyly istin әdiletti ne әdiletsiz ekenin anyk azhyrata alatyn boluyn dәriptedi Aristotel damytylgan zhaksy әdet pen dagdy zhaksy adamdy zhaksy ultty zhaksy memleketti zhaksy adamzatty kalyptastyrady Al Altyn arkau erezhesine zhattygu adamdy sau konildi belsendi bakytty etedi Sofisterden ozgesheligi Aristoteldin etikasy algashky grek etikasyn negiz etedi әsirese ustazy Platonnyn onyn ustazy Sokrattyn ideyalaryna muragerlik etken Sokrat esh kitap kaldyrmagany belgili Platon zhazgan dialogtar zhalpy kopshilikke bagyttalgan Al Aristotel bolsa az sandy gulama galym okymystylar gana tүsinui mүmkin gylymi teoriyalyk logikalyk pajymy kүshti enbekter zhazdy Platonga uksamajtyny Aristotel ozinin zhalpy kozgarastaryna karata kesip piship ajtudan saktandy katyp semip turyp almady etika mәselesinde de dәl durys boluga tym kүshep ketpedi Degenmen olardyn birbүtin ideyasy negizinen ozara saj keledi Sokrat tungysh ret etikaga grekter nazaryn audargan ojshyl Bul onyn әsirese sofistermen pikirtalasy barysynda eriksiz mәn bergen takyryby bolsa kerek Ol kezde sheshendik ritorika moraldyk relyativizm salystyrmaly dәstүrli Afina dәstүrindegi Қudajga senimge karsy tүrli pikir ajtu dәstүri kүshejip ketken bolatyn Sofister oz kogamdarynyn kazygyn shajkaltarlyk koptegen mәselelerdi koterdi birak ogan tushymdy zhauap bere almady Aristotel mektebi Mieze Soltүstik Makedoniya Sokrat Platon Aristotel үshtigi ustanymy ajkyn etikalyk zhүje kurdy adam izgilikke talpynu arkyly bakytty zhәne bayashat bola alady Olar izgilikti үjretu zheteleu tәrbieleu arkyly zhetildirip etikany akylmen bajytuga bolady dep eseptedi Өjtkeni olarsha bolganda Izgilik akyldy boludyn negizgi maksaty esepteledi Bul Protagor Gorgij bastagan ykpaldy sofisterden ozgeshelendi Sofister bolsa uksamagan is uksamagan kogamga uksamagan adamga bajlanysty etika da uksamajdy degenge mәn berdi BҰl eki kүshtin ustanymnyn talasy bүgigi zamanda da ashyk zhәne zhasyryn zhalgasyp zhatyr Sokrat Platon Aristotelderdin etikasyndagy ajyrmashylyk tek tүsindiru men zhetildirude gana zhatkany bajkalady Әsirese Sokrat pen Platon izgilikti bilgen adam izgi turmys keshiredi izgilikti bilmegen pasyk turmys keshiredi degendi dәriptedi Aristotel bolsa kejingilerdin kobi bul kozgaraspen kelisti koptegen adamdar oz isinin zhaman ekenin biledi birak erki әlsiz bolgandyktan agymga ilesip zhamandyktan shyga almaj zhүre beredi dedi Platon olshemdi etikany parasatty batyl ukypty әdiletshil etikany tizip korsetti zhәne dәriptedi Al Aristoteldin tizip korsetken izgilik belgileri budan әldekajda kop zhәne aukymdy sondaj ak ogan salsanyz Platonnyn ajtyp otyrgan izgiligi de tepe tendik saktalmagan zhagdajda pasyktyktyn bir tүri boluy әbden mүmkin Aristoteldin etikalyk kozkarasy onyn adam zhonindegi ugymyna negizdelgen Etikalyk ideyalar tek kogamda gana iske asyrylyp otyrady Platonnyn adamdy sezimnen tys Ideya әlemine tәueldi dep sanauyna karsy shygyp Aristotel adamga belsendiliktin tәn ekendigin atap korsetedi Stagiralyktyn pikirinshe memleket azamaty nakty sezimderi basylyp zhanshylgan zhagdajda emes kajta zher betindegi kasiettilikter men syrtky igilikterdi igeruine sonymen birge adamgershilik pen gylymga degen ynta zhigerinin damuyna saj kalyptasady Aristotel oz iliminde adamgershilik pen etikany adamdardyn manyzdy sipattymasy dep tanidy Sayasattanu kitabynda ol bylaj dep zhazady Mejirbandyk pen zulymdyk әdilettilik pen әdiletsizdik t b otbasy men memlekettin negizin kalajtyn ugymdardy sezim turgysynan kabyldau adamnyn gana kolynan keledi Filosof adamgershiliktin kozi enzharlyk pen dәrmensizdikte emes kerisinshe belsendelik pen zhasampazdykta dep durys anyktady Adamnyn әdiletti zhigerli boluy onyn igilikti isimen tygyz bajlanysty ekeni turaly zhүjeli dәlelder keltirdi SayasattanuAristoteldin enciklopediyalyk iliminde onyn kogamdyk sayasi kozkarastary eleuli oryn alady Ol zheke adamnyn etikasymen shektelmej oz zertteuin memleketti kala memleketin polis zhәne kogamdyk omirdi tanuga kenejtti Ol etika men sayasattyn ara zhigin tungysh ret anyk azhyratkan adam bolyp esepteledi Bul turgyda Sayasattanu Nikomah etikasy t b shygarmalaryn ajyryksha atap korsetken zhon Memlekettin maksaty Aristotel grekterdin zhәne baskada memleketterdin omiri men kogamyn surettejtin koptegen materialdardy zhinap bir zhүjege keltirdi zhәne olardan bagaly korytyndylar shygara bildi Aristotel Sayasattanu kitabynda memlekettin otbasynyn shygu torkinine nazar audarady Onyn pikirinshe memleket pajda boluyna en aldymen adamdardyn birigip zhumys zhasauy ujymdasyp zhekelik әlsizdikti zhenu zhigeri sebep bolgan Yagni Aristotel memlekettin shyguyn adamzattyk omirdin tabigi damu talaby tugyzdy dep tүsindirdi Adamdardyn baska hajuanattardan ajyrmashylygy oj enbegimen shugyldanuynda bolgandyktan zhәne ujymdasudyn zhana әdisin pajdalangandyktan adam kogamasyp el bolyp omir sүru dengejine mindetti tүrde koteriledi Aristotel Teofrast zhәne Lampkastyk Straton Afina univresiteti National and Kapodistrian University of Athens Sayasattanu enbeginde Aristotel en aldymen memlekettin tүpki mәnin anyktaudan bastajdy Onyn tүsinuinshe baska kogamdyk ujymdasu formalarynan memlekettin ozgesheligi ol oz mүshelerinin bakyty үshin igilikti omiri үshin kurylady Sharuashylyktyn baska da bir isterdin pajda әkelui үshin ujymdasu odaktasular bola beredi olar birak uzak әri mәngilik omir үshin kurylmajdy Memleket baska bir sebepterden zhogalyp ketui mүmkin birak kurylu maksaty zhagynan tek bakytty kuanyshty omir үshin kurylady Yagni memlekettik tutastyktyn bakyty adamdardyn bakyty bola almajdy dejtin Platonnyn kagidasyna Aristotel tүbegejli tүrde karsy Memleket tek adamdar үshin Birak adamdardyn ozi Aristoteldin ojynsha tabigi tua bitisinen әr tүrli Bireuler tabigi bitisinen baskaruga kabiletti ekinshi bireuler tabigatynan baskalardyn biliginde boluga zharalgan Ondajlar tek kuldar Қuldar pajymdau kabiletine katysy bar bujrykty tүsine alady birak oz betinshe pajymdaj almajdy Қuldar tiri kuraldar Memleketti kurushy adamdardy Aristotel azamattar dep atajdy Erte dәuirde azamat ugymyn algash ozinshe ajkyn anyktagan Aristotel dep ajtuga bolady Қuldar baska tajpalardan kelip konystangandar zhasy 18 ge zhetpegender әjelder azamattarga zhatpajdy Osy songysy mysaly Perikldin pikirine kajshy Periklden shygarmalar kalmaganmen onyn Afinada kirgizgen zandary men tәrtipteri hakynda koptegen kuәlikter bar zhәne ol tәrtipter Aristotel kezinen eki gasyrdaj buryn engizilgen bolatyn Kejbireuler mysaly Huan Gines Sepulveda Juan Gines de Sepulveda Aristoteldin kuldardyn tuma kul ideyasyn pajdalanyp Europalyktardyn Үndisterge zhasagan zorlygy men үstemdigin aktauga tyryskan bolatyn Memlekettin baskaru formasy Aristotel memlekettik baskaru formasy agylshynsha Platon men Aristoteldi zhakyn etetin tagy bir nәrse olar memlekettin sol kezdegi negizgi tort formasyn korsetken patshalyk aristokratiyalyk oligarhtyk demokratiyalyk Grekterdin sol kezdegi әrbir kalasy polis zheke memleket bolyp turgandyktan osyndaj usak memlekettin azamattaryn tүgel shakyryp halyk zhinalysyn otkizuge bolatyn Zandyk sipattagy sheshimderdi baska da mәselelerdi halyk zhinalysy sheshetin demokratiyalyk kurylymdarda Birak memlekettin formalary ozgerip auysyp turgan zhәne ozinin tүpki mәninen alystap ketip otyrgan Mysaly patshalyk bilik kobine tiraniyaga aristokratiyalyk oligarhiyalykka zhәne kerisinshe demokratiyalyk oligarhiyalykka nemese kejde tiraniyaga auysyp ketip otyrgan Platon da Aristotel de memlekettin osy tort formalaryn onyn tүpki mәninen auytkygan dep eseptegen birak sol tүpki mәndi olar әrtүrli tүsindi Aristoteldin ajtuynsha memlekettin baskaru formasy ogan kiretin әleumettik toptardyn sandyk t b arasalmagyna bajlanysty Қarapajym kedej toptar kopshilikti kurasa olarda kobinese demokratiyaga bejimdilik basym bolady Aukatty toptar birshama үlken topty kurasa kopshilik bolmasa da ykpalyna saj oligarhiyalyk sipattagy forma ornajdy t s s Birak baskarudyn kandaj formasy bolmasyn ondagy toptardyn mүddeleri korgalyp belgili bir үjlesimdikte boluy tiis Onsyz memlekette turaktylyk bolmajdy Memleket үjlesimdikke kurylatyndyktan onda үstemdik bolmauy tiis Өmirde үstemdik bolyp zhatady sondyktan da ondaj memlekette turaktylyk zhok Orta dengejdegi aukattylar kopshilikti kurasa sondaj memleket ornyktylau keledi Aristotel memleketinin әrtүrli formalaryna ajyryksha nazar audardy Ol Ұstazy Platon sekildi demkratiyany zhamandagan zhok Birak tym koldagan da zhok Ol memleket baskarudyn durys tүrleri zhәne burys tүrleri degendi azhyratty zhәne baskaruda durys tүrlerdi ozara bajlanystyryp ushtastyru kerek dep eseptedi Sol kezdegi omirde bar memleket formalary onyn tүpki mәnine saj bolmagandyktan Aristotel ozi politiya dep atagan baskaru formasyn usyndy Ol demokratiyalyk zhagy basym demokratiya men oligarhiyanyn ushtaskan tүri Bizdin tүsinuimizshe memlekettin tүpki mәni de sodan shygatyn baskaru formalary da zhalpy alganda barlyk mәdenietter men orkenietter үshin birdej Tek kejbir zhergilikti ozgeshelikteri boldy Platon әsirese Aristotel taldagan formalar kejingi dәuirlerde de zhalpy alganda saktaldy Mysaly bүkil Orta gasyrlarda Shygys bolsyn Batys bolsyn ornagan avtokratiyalyk totalitarlyk formalardyn zhalpy tүpki sipaty birdej tek korinu formalarynda ozgeshelikter bar Demokratiyalyk zhүjelerde de sondaj Әrtүrli turgydan bolsa da Platon da Aristotelde de tiraniyalyk formany en zharamsyz tүr dep karagan Өjtkeni onda tek ozinin ozimshildigimen gana bilejdi Sol negizgi formalar kazirgi dүniede de bar dep ojlajmyz XIVgasyr universitetterindegi Aristotel ilimi turaly dәrishanaAdamnyn sayasi sipaty Aristotel tungysh ret zhүjeli tәrtipke kurylgan polis ugymyn engizdi Polis tabigi ortaktastyk zhәne ol әuletten al әulet zheke adamnan manyzdy Yagni kalyptasuy kejin bolgandardyn manyzy artygyrak bolady 1253a19 24 Onyn Tabigaty bojynsha adam sayasi zhanuar Men is by nature a political animal degen әjgili nakyly bүginge dejin ken taragan Aristotel sayasatty mehanikalyk emes biologiyalyk bүtindik retinde elestetkeni bajkalady zhәne onyn әr boligi bүtindik үshin pajdasyz zhumys zhasamauga tiis Aristotel bojynsha adamdar oltiriluden korkyp kiyndyktan zhalygyp tabigi kүjin tastajdy sayasilanady Eger adam sayasi omirden әleumettik turmystan okshau kalyp kalsa onda ol tagy hajuanga ajnalyp ketui әbden mүmkin Aristotel memlekettin tүpki metafizikalyk negizin bүtinnin oz bolikterine үstemdiginen kordi Aristotel үshin de memlekettik kurylym bүtindik al adamdar sogan kiretin azamattar bolikter Nazar audaruga tiistisi Aristotel memleketti Tomas Gobbs ajtkandaj kogamdyk kelisimnin emes nemese Makiavelli ajtkandaj eldik sayasi mүddenin emes odaktasu dep tүsindi Memleket әdiletsizdik zhasamajdy deuge bolmajdy ekonomikalyk mүdde de birden bir manyzdy is bolyp ketpejdi en bastysy memleket halkyna zhaksy turmys keshirtu үshin uly maksattardy iske asyru үshin kurylady dep eseptedi Sayasi odaktastyk kurmettelui kerek ol tek birigip omir sүrui үshin gana emes manyzdysy uly isterdi tyndyru үshin boladyMemleket degenimiz adamdardyn pajdaly igilikter үshin biriguiOrta tap Aristotel orta tapka ajyryksha mәn berdi Ұly ustazdyn pikirinshe en baj adamdar oz bajlygyn kobejtu men korgaudan baskaga artyksha nazar audarmajdy progresske alyp barmajdy Sondyktan en baj adamdardan kogamdyk igilik pen bakytka pajda az bolady Al En kedejlerdin sanasy da isi de kara basynan asa almajdy Olardyn mүddesine ajyryksha mәn beru eldin sheginshektep turyp kaluyn tugyzady Endeshe el үshin en manyzdy top ol Orta Tap Orta tap bir memlekettin ortasha turgyny olar kedej deuge bolmajdy ozinidik kirisi belgili zhumysy kogamdyk belsendiligi bar izdengish tүrli salada zhumys zhasajdy Olardy baj deuge de bolmajdy olardyn kirisi sonshylyk keremet zhogary bolmajdy Sondyktan olar bajlykka bakytka talpynyp kop zhumystar istejdi zhana ideyalar tugyzady zhana bastamalar zhasajdy Memleket oz kurylu maksaty bojynsha osy orta taptyn mүddesine ajyryksha konil bolu kerek Bul ideyasy bүgingi memleketter үshin de ajyryksha manyzga ie Geografiyalyk determinizm Sondaj ak Aristotel memleketterdin geografiyalyk zhajlasuy klimaty suy zhemek ishpegi sekildi tabigi algy sharttar ondagy adamdardyn talgamyna memlekettik rezhimnin ereksheligine ajyryksha әser etetini turaly biregej tuzhyrymdaryn tүrli mysaldarmen korsetti Әsirese suyk onirdegiler men ystyk dymkyl onirlerdegi halyktardy salystyra kelip Aristotel konyrsalkyn onirde damu birshama zhaksy bolatynyn da tilge tiek etti Aristotel tipti suyk onir men ystyk onirdegi adamdardyn psihologiyasyna taldau zhasap olardyn zhauyngerligi men bejbitshiliginin sebebin de tapkandaj boldy YkpalyBedeli Eger әr mashina ozderinin bolshekterin zhasap adamzat bujyrgan zhobaga saj zhumys zhasasa eger tokyma urshygy ozdiginen ary beri ushyp konyp kozgalsa kүj ishekteri ozderi shertilip adamdardyn kol enbeginin kazheti kalmasa onda zhumysta zhumysshyny baskarudyn kazheti kalmajdy kul iesi de kuldarga bujryk berip zhatpajdy Aristoteldin bolashakty bolzhauy Aristotel kaldyrgan shygarmashylyk mura ezhelgi zamannan zhetken en tolyk en ykpaldy filsofiyalyk gylymi zhүje esepteledi Ony Ғylymnyn atasy deuge de Birinshi ustaz dep atauga da zhetkilikti negiz bar Tipti ol 2000 zhyl buryn bolashakta zher betinde Өnerkәsip tonkerisi bolatynyn bolzhap ketkendej Orta gasyrdagy agylshyn akyny Geoffrey Chaucer oz studenti turaly Қara zhәne kyzyl mukabasy zhaltyrap Zhatady onyn toseginde tygylyp 20 shakty Aristotel kitaby dep zhyrlajdy Renessans dәuirindegi Italiya akyny Dante Aristoteldi tozaktyn birinshi kabatyna ornalastyrady Kozim tүsti tүrli oner adamyna Filosofiya sharbagynda Қurmetim men tanyrkauym askyndy Platon men sosyn tagy Sokrat Bir birine ote zhakyn tur eken Nemistin әjgili filosofy Fridrih Nicshe oz ideyalary tүgelge zhuyk Aristotelden kelgen dep eseptegen bolatyn Tagy bir nemis ojshyly Martin Hajdegger ozinin әjgili Bolmys zhәne Uakyt kitabynda Aristoteldin tort sebep ilimin zhete taldajdy Aristoteldin etikasy men moral erezhesi kazirgi zaman ojshyldarynyn mysaly Ajn Rendi nazaryn kajta audaruda Bedelinin salkyny Aristotel bedelinin zor bolgany sonsha galymdar arasynda ogan kozsiz senu de belen algan eken Zhogaryda Galilejdin Aristoteldin kateligin kalaj ashyp bergeni ajtyldy Munda tagy mynadaj әngime bar Aristotel shygarmalarynyn birinde shybynnyn segiz ayagy bar dep zhazypty Eki myn zhylga tayau uakyt galymdar bugan kүmәnsiz senip kelgen Birde zhalgyz shybyn maza bermegen son galymdardyn biri ony kagyp tүsiredi de әzildep ayagyn sanajdy Sojtse shybynda ne bary alty ayak bar eken Osynshama uakyt otkenshe muny tekseru nege ojga kelmegen Birinshiden ogan kinәli Aristoteldin bedeli bolsa ekinshiden uly galymnyn bul pikirinin tym karapajymdylygy bolsa kerek Ұstazy zhәne shәkirtteriAristotel 20 zhasynda Platon akademiyasynda tәlim alady Ol ote sungyla birak baskalardy sozben myskyldagandy unatatyn daukesteu adam bolgan Ol birtindep Platonnyn ozine karsy shygyp onymen soz zharystyra bergen son Platon ony kүshik dep atapty grekterde sүtke tojgan kүshik iesin kabady degen makalyna saj Aristotel bilimge tojyp alyp meni kauyp zhatyr degen magynada Aristotel bul kajshylyk turaly bylaj dep zhauap kajyrgan korinedi Men ustazym Platondy kurmettejmin Birak akikatty odan artyk kurmettejminCharles Laplante Aristotel bala Eskendirge sabak berude 1866 Charlz Laplante Aristotel Platondy omirden ideyany zhogary kojgany nakty omir onyn kolenkesi degeni үshin katty synga alady Birak Aristotel tүr men mazmun arakatynasyn zerttep algashkyny tүrge bergen Mәselen kirpish tүr al sol kirpishtin negizi bolyp kalypka kujylgan material batpak materiya yagni mazmun dep karady Eskendir Zulkarnajyn Aristoteldin shәkirti retinde ogan eskertkish ornatyp bylaj dep zhazypty Bul eskertkishti Nikomahuly danyshpan Aristogtelge kudiretti Eskendir arnajdy Sondaj ak Eskendirdin eger men patshanyn balasy bolmaganymda sozsiz filosof bolar edim degeni Aristoteldin danalygyna ajyryksha tәnti bolganynan bolsa kerek Eskendir Aristotelge Afinanyn Likejinde sol zamandagy zertteu ortalygyn kuruyna komek etip onyn kasynda sol zamannyn galymdary zhumyla zertteu zhumystaryn zhasauyna mүmkindik zhasagan Ol ozi zhaulap algan elderinde әldebir erekshe zat bolsa hajuanat tүri zhemis kez kelgen mәdeni mura zhazba shygarma bolsa Aristoteldin zertteuine zhiberip berip otyrgan Filosofiyalyk tolganys Rembrandt syzgan Aristoteldin ilimin damytyp shygys pen batysta kajta dәriptelip mәn beriluine uly shәkirtterinin biri Aristotel zholyn kuushylardy dep atajdy Otyrardagy tүrik kypshak ulysy әuletinen shykkan uly zherlesimiz Әbu Nasyr Әl Farabi boldy Aristotel kazirgi gylym dep zhүrgenimizdin kopshiliginin negizin kalap olardyn neni zerttejtinine dejin zhүjeli nuskau zhasap algashky okulygyn zhazyp ketkendikten gylymnyn atasy retinde I ustaz dep kasterlense Ғylymdardy ekinshi ret kajta tүrlerge bolip koptegen zhana gylym tүrlerin ajkyndap Aristotel kaldyrgan danalyk zholymen zhүrgen Әl Farabidi II ustaz dep atajdy Aristoteldin filosofiyasy orta gasyr men zhana dәuirde kazirgi batys filosofiyasynda talkylauga tүsti әr kezende ojshyldar ozinshe tүsinuge zhәne ozinshe tүsindiruge tyrysty Alajda onyn muralary adamzattyn akyl ojyna olmes azyk bola beredi tyn magynada үzdiksiz kajta okyla beredi Kitaptarynyn saktaluy men zhogaluyAristotel Aristotel koptegen makalalar men dialogtar zhazsa da Ciceron ony Altyn ozen dep sipattagan kobi bүginge dejin zhetpedi al zhetkenderinin rastygy da tүrli kүmәn tugyzady Aristotel kitaptary birde zhogalyp birde tabylyp otyrgan korinedi Қazirgi bary onyn shygarmalarynyn 5 ten 1 boligi gana eken Aristotel kitaptarynyn tagdyryn Strabon ozinin Geografiya zhәne Plutarhtyn gumyrbayany enbekterinde ajtady Onyn ajtuynsha Aristotel kajtys bolgan son onyn enbekterinin әuelnuskasy Teofrastka tapsyrylgan Kejin әuelnuska onyn shәkirti Nelejge Neleus tapsyrylady Nelej ony Afinadan alyp shygyp Skepsiske Scepsis aparady Nelej olgen son onyn urpagy әuelnuskany zhertolege koyady Birak zhertolede Aristoteldin zhazbasy shiri bastajdy Әuelnuska b z d I shi gasyrda gana Teostan Teos kelgen saktaushy Apellikonga Apellicon ushyrap Apellikon ony satyp alyp Afinaga kajta alyp barady Osy ajtylymda Apellikonnyn zhertolede shirigen kejbir zhazbalardy kalpyna keltiruge ozgertuge tyryskany turaly da ajtylady Birak әripte koptegen kate zhibergen korinedi Sulla B z d 86 shy zhyly Sulla Lucius Cornelius Sulla Afinany basyp alady zhәne ol Apellikon saktagan әuelnuskany Rimge aparady Sojtip b z d 60 shy zhyly grammatik hatker Amisus Tyrannion of Amisus zhagynan kitap bolyp basylady Kejin peripatetik Peripatetic filosof Andronik Andronicus zhagynan da kitap bolyp basylyp shygady Aritotel byusti Aristotel kitaptarynyn tagdyry turaly bul әngime peripatetikterdin b z b III shi gasyrdan bastap tez kuldyraganyn tүsindiruge Aristotel enbekterindegi bilimderdin Afinada ken taralmauyn tүsindiruge sosyn Aristotel iliminin b z b I shi gasyrda kenet kajta kushtarlyk tugyzuyn tүsindiruge zharajdy Birak zertteushi Karnes Lord Carnes Lord okigalardyn dәl osylaj orbigenine kүmәn keltiredi Onyn ajtuynsha sonsha uzak gasyr saktalgan kolzhazba shirigen bolsa ony Apellikon syrtky tehnika arkyly kalpyna keltire almas edi dep eseptejdi Onyn dәleldep korsetuinshe Aristotel kitaptary zhertolege kamaludan buryn da Afinada koptep taralgan Sosyn Aristotel kolzhazbasynyn zhariyalanu mezgili men osy ajtylgan әngimedegi Androniktin basyp shygargan mezgili saj kelmejdi Ezhelgi kitap tүrleri turaly derekterdegi Aristotel kitaptarynyn basylyp shygu mezgili de bul әngimedegi uakyttan erte Karnes Lord Sayasattanu katarly kitaptardyn mazmuny Aristotel agymynyn mүsheleri zhagynan ozgertilse de osy shygarmasy salystyrmaly tүrde bүginge tolyk zhetken nuska esepteledi dejdi Ekinshi ustaz Әl Farabi Rimdik kezen akyrlaskan son Aristotel kitaptary batysta ekinshi retki zhogalu mezgilin bastan keshiredi Ideologiyasy Katolik shirkeui үstemdigine tүgeldej bagynyshty bolgan batys Europa kone Grekterdin filosofiyasy men gylymi zhetistikterine Aristotel sekildi gulamalarga ote suyk karady Tipti olardyn izin zhalgastyryp danalyk pen gylymga den koyushylardy azgyndar din satkyndary kүnәһarlar retinde katal zhazalaudan tipti tiridej otka orteuden tajyngan zhok Birak bul ret shygystagy Arab Parsy Tүrki musylmandarynan shykkan okymysty ojshyldar Aristotel shygarmalaryn saktap kaldy zhәne ony zertteudi zhalgastyrdy Әsirese Әl Kindi Әl Farabi Ibn Sina Ibn Rushd katarly gulamalar Aristotel kitaptaryn tike zerttep kejingi shygys batys mәdenietine ykpal etken koptegen traktattar zhazyp kaldyrdy Aristotel kitaptary negizgi tirek nүktesi boldy Musylmandyk filosofiya kozgalysynyn әseri batyska zhetkende Kremondyk audarmashy Zherar Gerard of Cremona Aristotel kitaptaryn audara bastady Merbekelik Uilyam da biraz kitaptardy latyn tiline audardy Қudajdyn bar ekenine әjgili bes dәlel keltirgen әjgili Tomas Akvinat ozinin teologiyalyk kitaptaryn zhazgan kezde osy Merbekelik Uilyamnyn audarmalaryn okygan eken Sojtip ary karaj Aristotelge degen kushtarlyk batysta kajta orship Europa Aristotel shygarmalarymen susyndaj bastajdy Әl Farabidin ustazy Aristoteldin kazak tilinde kezekte Menatfizika kitabynyn 12 kitaby degen enbekteri tolyk audarylyp Mәdeni Mura bagdarlamasy bojynsha zheke kitap etip basylyp shykty Sarapshy M Sәbit audargandar Қ Ә Әbishev A Sagikyzy T Ryskaliev Ә Қodar Aristotel enbekteriEnbekterinin tizimi Aristoteldin enbekteri Aristotel zhinagynda lat Corpus Aristotelicum bes tүrge bolingen Tomendegi shygarmalar tәrtibi Oksford universiteti audargan nuskalardagy erezhege saj zhasalgan Bular arasyndagynyn kejbirinin rastygyna әli de talastar kop Kejbir kitaptarda Aristoteldin bejnesi kitaptagy oj pikirler men pajdalanatyn sozderi uksaj bermejdi Kej shygarmasy mysaly Afina sayasatyn kop sandy zertteushiler Aristotel agymyndagylar Aristoteldin ujymdastyruymen zhazgan dep eseptejdi Baskalary mysaly Ren turalyny onyn shәkirtteri zhazgan boluy mүmkin Al kejde Teofrast zhazgan degen derek ajtylady Kej shygarmasy mysaly Өsimdik turaly degen enbegin Aristotel atymen baska bireu zhazgan boluy da mүmkin Bul tizimde onyn atyna orta gasyrda kosylgan astrologiya zhuldyznama magiyaga sikyr katysty kitaptar alastatyldy Өjtkeni ol shygarmalar tanymal bolu үshin gana Aristotel atyna tirkelgen Tomendegi tizimde belgisi kojylgandary rastygy birshama talasty kitaptar esepteledi Logika enbekteriTolyk makalasy Organon Organon Aristoteldin alty logika zhәjli kitabyn kamtidy Olar Kategoriya turaly kone grekshe Kathgoriῶn lat Categoriae Tүsindiru turaly kone grekshe Perὶ ἑrmhneias lat De interpretatione Algashky analitika turaly kone grekshe ἀnalytika protera lat Analytica priora Kejingi analitika turaly kone grekshe ἀnalytika ὑstera lat Analytica posteriora Topika kone grekshe Topikῶn lat Topica Sofistikalyk tojtarys turaly kone grekshe Perὶ tῶn sofistikῶn ἐlegxwn lat De sophisticis elenchis Fizika zhәne gylymi kitaptaryFizika kone grekshe Fysikὴ ἀkroasis lat Physica Aspan turaly kone grekshe Perὶ oὐranoῦ lat De caelo Zharalu men zhojylu turaly kone grekshe Perὶ genesews kaὶ f8orᾶs lat De generatione et corruptione Meteorologika nemese Aua rajy turaly kone grekshe Ta metewrologika lat Meteorologica Ғarysh turaly lat De Mundo Ruh turaly kone grekshe Perὶ psyxῆs lat De anima Tabigat turaly shagyn shygarmalar lat Parva Naturalia 7 shagyn shygarmaTүjsik zhәne tүjsinu kone grekshe Perὶ aἰs8hsews kaὶ aἰs8htῶn lat De sensu et sensibilibus Zhady turaly kone grekshe Perὶ mnhmhs kaὶ ἀnamnhsews lat De memoria et reminiscentia Ұjky turaly kone grekshe Perὶ ὗpnoy kaὶ ὶgrhgorhsews lat De somno et vigilia Tүs turaly kone grekshe Perὶ ἐnypnioy lat De insomniis Ұjky sikyry turaly kone grekshe Perὶ tῆs ka8 ὕpnon mantikῆs lat De divinatione per somnum Ғumyrdyn uzyn kyskalygy turaly kone grekshe Perὶ makrobiothtos kaὶ braxybiothtos lat De longitudine et brevitate vitae Sәbi kariya tirshilik olim zhәne tynys alu turaly kone grekshe Perὶ neothtos kaὶ ghrws kaὶ zwῆs kaὶ 8anatoy lat De juventute et senectute de vita et morte et de respiratione Tynys alu kone grekshe Perὶ pneymatos lat De spiritu Fauna hajuanat shezhiresi kone grekshe Perὶ tὰ zὼa ἱstoriai lat Historia animalium Hajuandardyn bolikteri kone grekshe Perὶ zῴwn moriwn lat De partibus animalium Hajuanattar kozgalysy kone grekshe Perὶ zῴwn kinhsews lat De motu animalium Hajuanattar damuy kone grekshe Perὶ zῴwn poreias lat De incessu animalium Hajuanat tarihy kone grekshe Perὶ zῴwn genesews lat De generatione animalium Ren turaly kone grekshe Perὶ xrwmatwn lat De coloribus Estu sezimi turaly kone grekshe Perὶ ἀkoystῶn lat De audibilibus Fiziognomika nemese Kelbetin tanu kone grekshe Fysiognwmika lat Physiognomonica Өsimdik turaly kone grekshe Perὶ fytwn lat De plantis Ғazhajyp estu mүshesi Perὶ 8aymasiwn ἀkoysmatwn lat De mirabilibus auscultationibus Mehanika turaly Mhxanika lat Mechanica Mәsele turaly Problhmata lat Problemata Metafizikalyk enbekteriMetafizika kone grekshe Metὰ tὰ fysika lat Metaphysica EtikaNikomah etikasy kone grekshe Ἠ8ikὰ Nikomaxeia lat Ethica Nicomachea Ұly etika kone grekshe Ἠ8ikὰ megala lat Magna moralia Eudemiya etikasy kone grekshe Ἠ8ikὰ Eὐdhmeia lat Ethica Eudemia Izgilik pen surkiyalyk kone grekshe Perὶ ἀretῶn kaὶ kakiῶn lat De virtutibus et vitiis libellus Sayasat kone grekshe Politika lat Politica Afina sayasaty kone grekshe Ἀ8hnaiwn politeia lat Athenaion Politeia Ekonomika kone grekshe Oἰkonomika lat Oeconomica EstetikaRitorika kone grekshe Ῥhtorikὴ texnh lat Ars rhetorica Eskendir ritorikasy kone grekshe Ῥhtorikὴ prὸs Ἀle3andron lat Rhetorica ad Alexandrum Poetika kone grekshe Perὶ poihtikῆs lat Ars poetica Enbekterinin zhinaktary Massachusetts Institute of Technology Muragattalgan 6 kantardyn 2011 zhyly Aristotel shygarmalary kobinese agylshyn tilinde P Remacle s collection Aristotel shygarmalary kobinese tүpnuska grek tilinde Project Gutenberg Aristotel shygarmalary agylshyn tilinde Tufts University Aristotel shygarmalary agylshyn tilindeDerekkozderThat these undisputed dates the first half of the Olympiad year 384 383 BC and in 322 shortly before the death of Demosthenes are correct was shown already by Kleine Schriften VI 195 for further discussion see on 244 F 38 Ingemar During Aristotle in the Ancient Biographical Tradition Goteborg 1957 Guardian on Time Magazine s 100 personalities of all time Ranker com The most influential people of all time Biomorfologiya terminderinin tүsindirme sozdigi Almaty Sozdik Slovar 2009 ISBN 9965 822 54 9 Emily Kearns Animals knowledge about in 3rd ed 1996 p 92 Cicero Marcus Tullius Academica Priora 106 43 BC veniet flumen orationis aureum fundens Aristoteles Tekserildi 25 kantar 2007 Life and Work in The Cambridge Companion to Aristotle 1995 Campbell Michael Behind the Name Meaning Origin and History of the Name Aristotle Behind the Name The Etymology and History of First Names www behindthename com Tekserildi 6 sәuir 2012 McLeisch Kenneth Cole Aristotle The Great Philosophers Routledge 1999 P 5 ISBN 0 415 92392 1 Anagnostopoulos G Aristotle s Life in A Companion to Aristotle Blackwell Publishing 2009 Biography of Aristotle Biography com Tekserildi 12 nauryz 2014 Carnes Lord introduction to The Politics by Aristotle Chicago University of Chicago Press 1984 See Shields C Aristotle s Philosophical Life and Writings in The Oxford Handbook of Aristotle 2012 During I Aristotle in the Ancient Biographical Tradition Goteborg 1957 is a collection of an overview of ancient biographies of Aristotle Peter Green Alexander of Macedon University of California Press Ltd Oxford England 1991 Bertrand Russell A History of Western Philosophy Simon amp Schuster 1972 Encyclopaedia Britannica The Britannica Guide to the 100 Most Influential Scientists Running Press 2008 P 12 ISBN 9780762434213 Neill Alex The Philosophy of Art Readings Ancient and Modern McGraw Hill P 488 Peter Green Alexander of Macedon University of California Press Ltd Oxford England 1991 and 459 Jones W T The Classical Mind A History of Western Philosophy Harcourt Brace Jovanovich 1980 P 216 ISBN 0155383124 Vita Marciana 41 cf Varia historica 3 36 Ingemar During Aristotle in the Ancient Biographical Tradition Goteborg 1957 T44a e Aristotle s Will Aufstieg und Niedergang der romischen Welt by Hildegard Temporini Wolfgang Haase Aufstieg und Niedergang der romischen Welt by Hildegard Temporini Wolfgang Haase Aristotle s Will Sayasi tүsindirme sozdik Almaty 2007 ISBN 9965 32 491 3 Muhtar Әuezov enciklopediyasy Almaty Atamura baspasy 2011 zhyl ISBN 978 601 282 175 8 Aristotel zhәne sebeptilik Rose Lynn E Aristotle s Syllogistic Springfield Charles C Thomas Publisher 1968 Bochenski I M Ancient Formal Logic Amsterdam North Holland Publishing Company 1951 Aristotle Metaphysics VIII 1043a 10 30 Metaphysics VIII 1045a b Jori Alberto Aristotele Milano Bruno Mondadori Editore 2003 Physics 2 6 Sachs Joe 2005 Aristotle Motion and its Place in Nature Internet Encyclopedia of Philosophy http www iep utm edu aris mot Filosofiya Esirkepova G K Shymkent 2008 Bochenski 1951 Rose 1968 Rutherford Donald The Cambridge Companion to Early Modern Philosophy Cambridge University Press 2006 P 170ff ISBN 9780521822428 Ebenstein Alan Introduction to Political Thinkers Wadsworth Group P 59 Ebenstein Alan Introduction to Political Thinkers Wadsworth Group 2002 P 59 For a different reading of social and economic processes in the Nicomachean Ethics and Politics see Polanyi K 1957 Aristotle Discovers the Economy in Primitive Archaic and Modern Economies Essays of Karl Polanyi ed G Dalton Boston 1971 78 115 MEMLEKET ZhӘNE ONYҢ BASҚARU FORMALARYNYҢ DAMU PROBLEMASY ZhAJYNDA Қazhymurat Әbishev http e history kz media upload 72 2013 09 05 f936d22c8af5e1698ab33ea470fb8c48 pdf Durant Will The Story of Philosophy United States Simon amp Schuster Inc 1926 2006 P 82 ISBN 9780671739164 Durant Will The Story of Philosophy United States Simon amp Schuster Inc 1926 2006 P 92 ISBN 9780671739164 Geoffrey Chaucer Prologue lines 295 295 vidi l maestro di color che sanno seder tra filosofica famiglia Tutti lo miran tutti onor li fanno quivi vid io Socrate e Platone che nnanzi a li altri piu presso li stanno Dante L Inferno Hell Canto IV Lines 131 135 Durant Will The Story of Philosophy United States Simon amp Schuster Inc 1926 2006 P 86 fn ISBN 9780671739164 Cicero Marcus Tullius flumen orationis aureum fundens Aristoteles Acadmeica 106BC 43BC Tekserildi 25 kantar 2007 Ammonius On Aristotle s Categories Ithaca NY Cornell University Press 1991 ISBN 0 8014 2688 X p 15 Ancient Rome from the early Republic to the assassination of Julius Caesar Page 513 Matthew Dillon Lynda Garland The Encyclopedia Americana Volume 22 Page 131 Grolier Incorporated Juvenile Nonfiction Lord Carnes Introduction to the Politics by Aristotle Chicago 1984 P 11 Anagnostopoulos G Aristotle s Works and Thoughts A Companion to Aristotle Blackwell Publishing 2009 p 16 See also Barnes J Life and Work The Cambridge Companion to Aristotle Cambridge University Press 1995 pp 10 15 Әlemdik filosofiyalyk mura Aristotel filsofiyasy Zhiyrma tomdyk 3 tom Almaty Zhazushy 2005 568 bet Қurastyrgandar Қ Ә Әbishev T Y Әbzhanov Sarapshy M Sәbit Audargandar Қ Ә Әbishev A Sagikyzy T Yryskaliev Ә Қodar The Complete Works of Aristotle edited by Jonathan Barnes 2 vols Princeton University Press 1984 Magee Bryan The Story of Philosophy Dorling Kindersley 2010 P 34 Life and Work in The Cambridge Companion to Aristotle 1995 p 12 Aristotle himself Nicomachean Ethics 1102a26 27 Aristotle himself never uses the term esoteric or acroamatic For other passages where Aristotle speaks of exōterikoi logoi see Aristotle s Metaphysics 1953 vol 2 pp 408 410 Ross defends an interpretation according to which the phrase at least in Aristotle s own works usually refers generally to discussions not peculiar to the rather than to specific works of Aristotle s own Aristotle Greek philosopher Britannica Online Encyclopedia Britannica com Basty derekkozinen muragattalgan 22 sәuir 2009 Tekserildi 26 sәuir 2009 Durant Will United States Simon amp Schuster Inc 2006 P 92 ISBN 978 0 671 73916 4 Lynn Thorndike Chiromancy in Medieval Latin Manuscripts Speculum 40 1965 pp 674 706 Roger A Pack Pseudo Arisoteles Chiromantia Archives d histoire doctrinale et litteraire du Moyen Age 39 1972 pp 289 320 Pack A Pseudo Aristotelian Chiromancy Archives d histoire doctrinale et litteraire du Moyen Age 36 1969 pp 189 241 Syrtky siltemelerbugan katysty dәjeksoz zhiyntygy bar Aristotel Ortakkorda bugan katysty media fajldar bar AristotelAristotel nakyl sozderinen birnesheu kaz Aristotel Biologiya Stenford universiteti Muragattalgan 18 sәuirdin 2015 zhyly agyl Aristotel tort sebep Stenford universiteti Muragattalgan 4 mamyrdyn 2013 zhyly agyl Aristotel Etika Stenford universiteti Muragattalgan 4 shildenin 2013 zhyly agyl Aristotel Logika Stenford universiteti Muragattalgan 4 mamyrdyn 2013 zhyly agyl Aristotel Matematika Stenford universiteti Muragattalgan 4 mamyrdyn 2013 zhyly agyl Aristotel Metafizika Stenford universiteti Muragattalgan 15 mamyrdyn 2013 zhyly agyl Aristotel Tabigat filosofiyasy Stenford universiteti Muragattalgan 24 mamyrdyn 2013 zhyly agyl Aristotel Sayasattanu Stenford universiteti Muragattalgan 4 mamyrdyn 2013 zhyly agyl Aristotel Psihologiya Stenford universiteti Muragattalgan 15 mamyrdyn 2013 zhyly agyl Aristotel Ritorika Stenford universiteti Muragattalgan 29 mamyrdyn 2013 zhyly agyl Aristotel Internet Enciklopediyasy agyl Kone grek ojshyldarynyn shygarmalar zhinagy agyl Muragattalgan 10 akpannyn 2007 zhyly Aristotel shygarmalarynyn grekshe nuskasy Aristotel video orys Aristotel Enciklopediya video orys Bul makala kazaksha Uikipediyanyn zhaksy makalalar tizimine enedi