ҚАЙШЫЛЫҚ – 1) диалектиканың басты категориясы ретінде – өзара бірлік және өзара сіңісу ахуалында тұрған нысан немесе жүйенің бірін-бірі жоққа шығаратын, бір-біріне қарама-қарсы келетін жақтарының өзара әрекеттесуі. Қайшылық жалпыға бірдей сипатта, табиғатта да, ойлау жүйесінде де, санада да кездеседі. Белгілі бір мағынада қайшылық қарама-қарсылықтардың бір-бірін жоққа шығаруы (күресі) мен бірлігін, тұтастығын білдіреді. Болмыстың Қайшылыққа құрылғандығын алғаш байқаған грек ойшылы Гераклит дүниені үздіксіз қалыптасу деп қарағандықтан, оның әрбір кезеңін, қалпын екі жақта көрді: дүниенің негізі – от, ол бірде жанып, бірде өшіп тұрады. Оның пікірінше табиғат, бүкіл ғарыш – ұдайы өзгеріп, дамып отырады. Дүниедегі әрбір зат (құбылыс, қасиет) өзгеру арқылы өзінің қарама-қарсылығына айналады. Қайшылықты қозғалыстың табиғатын тұңғыш ашқан – мектебінің көрнекті өкілі Зенон. Ол қозғалыстың Қайшылықтар арқылы жүзеге асатынын көрсете білді. Оның қозғалысты түсінуде сезім мүшелерінің көрсеткіштері жеткіліксіз екендігін, негізгі мақсат – қозғалысты теория жүзінде бейнелеу болып табылатынын және бұл мақсатқа жету жолы қиын екендігін дәлелдеді. Бұл бағыттағылар болмыс өзгермейді, ал қозғалыс жоқ, оның үстіне Қайшылық та болуға тиіс емес, Қайшылықты ой – қателікке ұшыраған ой деген көзқараста болды. Жаңа дәуірдің 17 – 18 ғ-лардағы өкілдері (ағылшын философтары: Ф.Бэкон, Дж.Локк, Д.Юм) Қайшылықтың болмыста бар екендігін теріске шығарған, оларды арнайы зерттемеген. Ал егер адам ойында Қайшылықтар туындаса, оны ойдың кемістігі деп санаған. Неміс философы И.Кант таным барысындағы, пайым мен зерденің ішкі Қайшылықтарына көп көңіл бөлді. Оның антиномиялары (антиномия екеуі бірдей қисынды түрде дәлелдене алатын екі пайым арасындағы қайшылық) Зенонның апорияларына ұқсас. Кант бір жағынан, антиномиялардың пайда болуын қажетті де заңды деп есептейді және олардың пайда болуына санадан тыс жатқан дүниенің, “өзіндік заттың” әсері болатынын көрсетеді. Екінші жағынан, ол антиномиялардың пайда болуы танымның өзіндік затты тануға орынсыз ұмтылуынан орын алады деп санап, егер таным осы ниетінен бас тартса, онда ол ешқандай Қайшылыққа тап болмайды деген қорытындыға келеді. Кант бұл арада Қайшылықты субъективтік құбылыс, тек ойлауға ғана тән нәрсе ретінде көрсетпек болады. Кант ашқан антиномиялар танымның, ойлаудың Қайшылыққа толы табиғатын түсіндіруге, олардың диалектикасын ашуға көмектесті. Қайшылық өз алдына жеке ойлау түрі ретінде Гегельдің субъектерінде зерттелді. Ол Қайшылықтың диалектік түсінігін бірінші болып қалыптастырды. Қайшылықсыз ештеме жоқ, болуы да мүмкін еместігін дәлелдеп: “Заттардың бәрі өз ішінде қайшылықты келеді, “қайшылық – заттардың ақиқаты мен мәнін білдіреді”, – деді. Оның пікірінше, Қайшылық – заттардың өзіне тән қарама-қарсы қасиеттердің, үрдістердің, анықтамалардың бірлігі мен күресі. Заттар даму үстінде бара-барлықпен бірге, айырмашылыққа, қарама-қарсылықтарға, Қайшылыққа ие болады және бара-барлық пен айырмашылық немесе қарама-қарсылықтар – қатар тұрған екі түрлі нәрселер емес, тегінде, олар бір нәрсе: олар біріне-бірі өтіп отырады. Гегель Қайшылыққа тек зиянды құбылыс ретінде қарауға, оны кездейсоқ өткінші нәрсе деп түсінуге қарсы шықты. Ол Қайшылықты таным принципі ретінде қолданып, оның ақиқатқа жету жолындағы және ақиқатты бейнелеудегі эвристик. қызметін, методол. рөлін көрсете білді. Қайшылық пайда болып қана қоймайды, Қайшылық туралы ілімнің басты бір сәті оның шешілуінде жатыр. Қайшылықтың шешілуі оның мүлдем жоқ болуы емес, оның орнын жаңа Қайшылық басады. Қайшылықтың пайда болуы, шешілуі, жаңа Қайшылықтың туындауы даму барысында жаңа нәрсенің, заттың пайда болуын бейнелейді, сөйтіп дамудың мәңгілігін, шексіз-шетсіздігін білдіреді. 2) – пайымда, мәтінде, теорияда бірін екіншісі теріске шығаратын екі түрлі пікірдің болуы. Осындай қос пікірдің әлдебір ғыл. теория немесе ойлау барысында пайда болуының өзі Қайшылық деп аталады. Қайшы пікірлердің конъюнкциясының, яғни “және” жалғаулығына теңгерілетін байланысының дәлелденілетіндігі, әр түрлілігі алдын ала белгілі нысандардың ұқсастығы туралы мақұлдау да Қайшылыққа жатады. Ал қайшылықсыздық – қабылдауға болатын ғыл. теорияларға қойылатын негізгі талаптардың бірі; қ. Қайшылықсыздық.
Дереккөздер
Әдеб.: Диалектическая логика. Категории сферы сущности и целостности, А.-А., 1987; Абдильдин Ж.М., Абишев К.А., Формирование логического строя мышления в процессе практической деятельности, А.-А., 1981; Әбішев Қ., Философия, А., 2001.
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
ҚAJShYLYҚ 1 dialektikanyn basty kategoriyasy retinde ozara birlik zhәne ozara sinisu ahualynda turgan nysan nemese zhүjenin birin biri zhokka shygaratyn bir birine karama karsy keletin zhaktarynyn ozara әrekettesui Қajshylyk zhalpyga birdej sipatta tabigatta da ojlau zhүjesinde de sanada da kezdesedi Belgili bir magynada kajshylyk karama karsylyktardyn bir birin zhokka shygaruy kүresi men birligin tutastygyn bildiredi Bolmystyn Қajshylykka kurylgandygyn algash bajkagan grek ojshyly Geraklit dүnieni үzdiksiz kalyptasu dep karagandyktan onyn әrbir kezenin kalpyn eki zhakta kordi dүnienin negizi ot ol birde zhanyp birde oship turady Onyn pikirinshe tabigat bүkil garysh udajy ozgerip damyp otyrady Dүniedegi әrbir zat kubylys kasiet ozgeru arkyly ozinin karama karsylygyna ajnalady Қajshylykty kozgalystyn tabigatyn tungysh ashkan mektebinin kornekti okili Zenon Ol kozgalystyn Қajshylyktar arkyly zhүzege asatynyn korsete bildi Onyn kozgalysty tүsinude sezim mүshelerinin korsetkishteri zhetkiliksiz ekendigin negizgi maksat kozgalysty teoriya zhүzinde bejneleu bolyp tabylatynyn zhәne bul maksatka zhetu zholy kiyn ekendigin dәleldedi Bul bagyttagylar bolmys ozgermejdi al kozgalys zhok onyn үstine Қajshylyk ta boluga tiis emes Қajshylykty oj katelikke ushyragan oj degen kozkarasta boldy Zhana dәuirdin 17 18 g lardagy okilderi agylshyn filosoftary F Bekon Dzh Lokk D Yum Қajshylyktyn bolmysta bar ekendigin teriske shygargan olardy arnajy zerttemegen Al eger adam ojynda Қajshylyktar tuyndasa ony ojdyn kemistigi dep sanagan Nemis filosofy I Kant tanym barysyndagy pajym men zerdenin ishki Қajshylyktaryna kop konil boldi Onyn antinomiyalary antinomiya ekeui birdej kisyndy tүrde dәleldene alatyn eki pajym arasyndagy kajshylyk Zenonnyn aporiyalaryna uksas Kant bir zhagynan antinomiyalardyn pajda boluyn kazhetti de zandy dep eseptejdi zhәne olardyn pajda boluyna sanadan tys zhatkan dүnienin ozindik zattyn әseri bolatynyn korsetedi Ekinshi zhagynan ol antinomiyalardyn pajda boluy tanymnyn ozindik zatty tanuga orynsyz umtyluynan oryn alady dep sanap eger tanym osy nietinen bas tartsa onda ol eshkandaj Қajshylykka tap bolmajdy degen korytyndyga keledi Kant bul arada Қajshylykty subektivtik kubylys tek ojlauga gana tәn nәrse retinde korsetpek bolady Kant ashkan antinomiyalar tanymnyn ojlaudyn Қajshylykka toly tabigatyn tүsindiruge olardyn dialektikasyn ashuga komektesti Қajshylyk oz aldyna zheke ojlau tүri retinde Gegeldin subekterinde zertteldi Ol Қajshylyktyn dialektik tүsinigin birinshi bolyp kalyptastyrdy Қajshylyksyz eshteme zhok boluy da mүmkin emestigin dәleldep Zattardyn bәri oz ishinde kajshylykty keledi kajshylyk zattardyn akikaty men mәnin bildiredi dedi Onyn pikirinshe Қajshylyk zattardyn ozine tәn karama karsy kasietterdin үrdisterdin anyktamalardyn birligi men kүresi Zattar damu үstinde bara barlykpen birge ajyrmashylykka karama karsylyktarga Қajshylykka ie bolady zhәne bara barlyk pen ajyrmashylyk nemese karama karsylyktar katar turgan eki tүrli nәrseler emes teginde olar bir nәrse olar birine biri otip otyrady Gegel Қajshylykka tek ziyandy kubylys retinde karauga ony kezdejsok otkinshi nәrse dep tүsinuge karsy shykty Ol Қajshylykty tanym principi retinde koldanyp onyn akikatka zhetu zholyndagy zhәne akikatty bejneleudegi evristik kyzmetin metodol rolin korsete bildi Қajshylyk pajda bolyp kana kojmajdy Қajshylyk turaly ilimnin basty bir sәti onyn sheshiluinde zhatyr Қajshylyktyn sheshilui onyn mүldem zhok boluy emes onyn ornyn zhana Қajshylyk basady Қajshylyktyn pajda boluy sheshilui zhana Қajshylyktyn tuyndauy damu barysynda zhana nәrsenin zattyn pajda boluyn bejnelejdi sojtip damudyn mәngiligin sheksiz shetsizdigin bildiredi 2 pajymda mәtinde teoriyada birin ekinshisi teriske shygaratyn eki tүrli pikirdin boluy Osyndaj kos pikirdin әldebir gyl teoriya nemese ojlau barysynda pajda boluynyn ozi Қajshylyk dep atalady Қajshy pikirlerdin konyunkciyasynyn yagni zhәne zhalgaulygyna tengeriletin bajlanysynyn dәleldeniletindigi әr tүrliligi aldyn ala belgili nysandardyn uksastygy turaly makuldau da Қajshylykka zhatady Al kajshylyksyzdyk kabyldauga bolatyn gyl teoriyalarga kojylatyn negizgi talaptardyn biri k Қajshylyksyzdyk DerekkozderӘdeb Dialekticheskaya logika Kategorii sfery sushnosti i celostnosti A A 1987 Abdildin Zh M Abishev K A Formirovanie logicheskogo stroya myshleniya v processe prakticheskoj deyatelnosti A A 1981 Әbishev Қ Filosofiya A 2001 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet