Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ботаника (гр. botn — шөп, өсімдік) — өсімдіктер туралы ғылымдар жиынтығы, биологияның бір саласы; өсімдіктер туралы ғылым. Ботаника жеке өсімдіктер мен олардың бірлестігінің өзара және қоршаған ортамен байланысын, жер бетіне таралуын, шығу тегі мен эволюциясын, салалану заңдылығын (жіктелімін) зерттейді.
макроқұрылысын және сыртқы пішінін зерттейді);
- өсімдіктер физиологиясы (өсімдіктің өмір сүру процесін зерттейді);
- палеоботаника (қазбадағы өсімдіктерді зерттейді);
- өсімдіктер селекциясы;
- өсімдіктер генетикасы;
- өсімдіктер биохимиясы;окевия
Ботаниканың негізгі салалары
Зерттеу мақсатына байланысты, ботаника әртүрлі салаларға бөлінеді. Әр саланың бағыты мен зерттеу методикасы болады. Қазіргі таңдағы ботаника көп салалы ғылым. Ботаниканың басты салалары мыналар:
- Морфология (грек. морфе - пішін, бейне; логос - оқу, ілім) - өсімдіктердің сыртқы пішіні мен ішкі құрылысын жай көзбен, арнаулы оптикалық қүралдармен (лупа және микроскоппен) зерттейтін сала. Бұл саланы структуралық ботаника деп те атайды. Өз кезегінде өсімдіктер морфологиясы негізі морфологиялық, бірқатар бөлімдерді қамтиды.
- Цитология (грек. цитос - клетка, түтік; логос - ілім) - клетка құрылысы мен тіршілігін зерттейді.
- Гистология (грек. гистос - ұлпа) - өсімдіктер ұлпасының құрылысы мен олардың өсімдік мүшелеріндегі орналасуын зерттейді.
- Анатомия (грек. анатомео - кесемін, тілгілеймін) - микроскоп көмегімен өсімдік құрылысын зертгейді.
- Эмбриология (грек. эмбрион - ұрық) -ұрықтың пайда болуын және оның бастапқы даму кезендерін зерттейді.
- Өсімдіктер физиологиясы (грек. физис - табиғат) - олардың өздеріне төн тіршілік құбылыстарын (зат алмасу, өсу, даму жөне басқа да заңдылықтарын) зерттейді.
- Өсімдіктер систематикасы (грек. система - қосу) - бір-біріне өзара тығыз байланысты екі мақсатты қамтиды:
1. Өсімдіктерді туыстық топтарға жіктеу (классификациялау);
2. Өсімдіктердің эволюциялық дамуының тарихи тізбегін анықтау.
- IV. Палеоботаника (грек. палайос - ертедегі) - өсімдіктердің геологиялық кезеңдердегі өзгеруінің жалпы заңдылықтарын зерттейді.
- V. Фитоценология (грек. фитон - өсімдік, койнос - жалпы) - өсімдіктер қауымының қалыптасуын жэне даму заңдылықтарын зерттейді. Фитоценоз табиғатта белгілі құрылымы бар, біршама тұрақты және заңды түрде қайталанатын, орман, дала, шөл, батпақ, тундра, тау өсімдіктерін құрайды.
- VI. Өсімдіктер географиясы (грек. ге - жер, графо жазу) - өсімдік түрлері мен фитоценоздардың, жер шарыңдағы таралуының ауа райына, топыраққа және геологиялық тарихына байланысын зерттейді.
- VII. Өсімдіктер экологиясы (грек. ойкос - үй) - өсімдіктердің және олардың популяцияларының бір-бірімен және олардың сыртқы ортамен қарым-қатынасын зерттейді.
Зерттеу объектісіне байланысты ботаника мына салаларға бөлінеді:
- Альгология - балдырларды зерттейтін ғылым;
- Лихенология - қыналарды зерттейтін ғылым;
- Микология - саңырауқұлақтарды зерттейтін ғылым;
- Бриология - мүктәрізділерді зерттейтін ғылым;
Ботаниканың тарихы
- Ботаника ғылымы б.з.б. 4-ғасырдан бері белгілі. Оның негізін салушы грек жаратылыстанушысы және философы (б.з.б. 372 — 287 ж.). Ол 500-ге жуық өсімдік түрлерін сипаттап, олардың құрылысы мен көбеюі, дара жарнақтылар мен қос жарнақтылардың айырмашылықтары туралы Ботаникаға ғыл. мәліметтер мен терминдер енгізді.
Теофрасттың ботаникалық еңбектерін ауыл шаруашылығы, медицина тәжірибелерінде және осы саладағы ежелгі әлем ғалымдарының еңбектерінің біртұтас білім жүйесіне жинақтау ретінде қарастыруға болады. Теофраст тәуелсіз ғылым ретінде ботаниканың негізін қалаушы болды: ол өсімдіктерді шаруашылық пен медицинада қолдануды сипаттаумен қатар теориялық мәселелерді қарастырды. Теофраст еңбектерінің көптеген ғасырлар бойы ботаниканың кейінгі дамуына әсері орасан зор болды, өйткені ежелгі әлемнің ғалымдары өсімдіктердің табиғатын түсінуде де, олардың формаларын сипаттауда да одан жоғары көтерілмеді. Қазіргі білім деңгейіне сәйкес Теофрасттың кейбір ережелері аңғал және ғылыми емес болды. Сол кездегі ғалымдарда әлі жоғары зерттеу техникасы болған жоқ, ғылыми эксперименттер де болған жоқ. Бірақ осының бәрімен "Ботаниканың әкесі" қол жеткізген білім деңгейі өте маңызды болды.
- 18 ғасырдың орта кезінде швед ғалымы Карл Линней “Табиғат жүйесі” атты еңбегінде ғылымға өсімдіктердің қос номенклатуралық жіктелімін енгізді (қ. Бинарлық номенклатура).
19 ғасырдың ортасында неміс ботаниктері М. Шлейден, Т.Шванн клеткалық теорияның, ал А. ботаникалық-географикалық зерттеулердің негізін салды.
Қазақстан территориясында ғылымның дамуы
Қазақстан жерінде ботаникалық зерттеулер 18 ғасырда басталды. 1777 ж. П.С. Паллас қазіргі Павлодар, Шығыс Қазақстан облыстарында болып, өсімдік түрлерін жинап, олардан коллекциялар жасаған. Республикада Ботаника саласындағы жүйелі зерттеулер 19 ғасырдың 30-жылдарынан басталды. Қазір Ботаника мәселелерімен Алматыдағы Ботаника және фитоинтродукция институты, Ботаникалық бақтары, жоғары оқу орындарының арнаулы кафедралары, орман тәжірибе ст-лары шұғылданады. Зерттеулердің нәтижесінде флоратану, өсімдік ресурстары туралы көптеген еңбектер жарық көрді. Қазақстан және Орта Азия өсімдік жамылғысына, Тянь-Шань шыршалы ормандарына, олардың құрылымына, даму тарихына, басым (доминант) түрлеріне ботан. сипаттама берілді (Б.А. Быков, т.б.). Қазақстанда өсетін саңырауқұлақтар зерттелді (Бердіқұл Қалымбетов, С.Р. Шварцман, С.Әбиев). Өсімдіктер интродукциясы саласындағы зерттеулер, олардың нәтижелері жүйеге келтірілді (В.Г.Рубаник, А.М. Мушегян, т.б.). Ботаникалық зерттеулер, олардың нәтижелері туралы көп томдық монографиялар, анықтамалықтар жарық көрді. құрамы зерттелді: мұнда жоғары сатыдағы өсімдіктердің 6000-нан астам түрі бар екені, оның 13%-і эндемиктер (тек Қаратауда бұлардың 100-ден артық түрі бар) екені анықталды. Бірқатар физиол.-биохим. зерттеулер жасалды. Оңтүстік Қазақстанның өсімдік қорына (Н.В. Павлов), Балқаш маңындағы кейбір ағаш түрлерінің тұзға төзімділігіне (Е.А. Жемчужников), шөл далада өсетін құм өсімдіктеріне (Л.П. Гвоздева, Г.Мақұлбекова, С.Есенова, т.б.), Батыс және Шығыс Қазақстандағы өзен-көл аңғарларының шалғындарына (О.Демин, Б.Махмудов, т.б.), су өсімдіктеріне (К.В. Доброхотова), дәрілік, тех. өсімдіктерге, жеміс-жидектерге сипаттама берілді. Дермене (Г.Балтабаева, т.б), мия (В.П. Михайлова, Э.Кұдайбергенова, т.б.), адыраспан (Л.Сафина), қырықбуын, қылша (Г.С. Синицын, т.б.), (С. Беспаева), т.б. өсімдіктердің экологиясы мен Ботаникасы зерттелді. Каучукты өсімдіктер физиологиясы зерттеліп (Л.Г. Добрунов, т.б.), бұлар мәдени өсімдікке айналдырылды және Оңтүстік Қазақстанда өсіріле бастады. Республика аумағының өсімдіктері, олардың мәдени түрлері биохим. тұрғыдан сипатталып, зерттеулер нәтижелері қорытылды (Т. Дарханбаев). (М.В. Бесчетнова, М.А. Проскуряков, т.б.), флористика және геоботаника (М. Бәйтенов, С. Арыстанғалиев, М.П. Васягина, т.б.), өсімдік ресурстары (М. Көкенов, С. Беспаев), адамның өсімдік жамылғысына тигізетін әсері (Л.Я. Курочкина, Р.Н. Писак), сирек кездесетін өсімдіктерді қорғауға алу (Б.А. Винтерголлер), палеоботаника (В.С. Корнилова), генетика (Ғ. Бияшев, А. Сейсебаев), цитология (Ф. Камалетдинова), жалпы экология және өнеркәсіптік ботаника (И. Байтулин), өсімдік өсуін реттеу (І. Рахымбаев), өсімдіктер төзімділігі (Ф.Полымбетова), өсімдіктердің минералдық қорегі (Б. Сәрсенбаев), фотосинтез (В.П. Беденко) мәселелері одан әрі зерттелуде.
Дереккөздер
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3
- Өсімдіктер морфологиясы және анатомиясы: Оқулық / Н.М. Мухитдинов, Ә.Б Бегенов, С.С.Айдосова. - Алматы: Қазақ университеті, 2001. - 279 бет. ISBN 9965-489-59-9
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Ғылымтану. Е.Арын - Павлодар: ҒӨФ «ЭКО», 2006 жыл. - 430 б. ISBN 9965-808-78-3
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Botanika gr botn shop osimdik osimdikter turaly gylymdar zhiyntygy biologiyanyn bir salasy osimdikter turaly gylym Botanika zheke osimdikter men olardyn birlestiginin ozara zhәne korshagan ortamen bajlanysyn zher betine taraluyn shygu tegi men evolyuciyasyn salalanu zandylygyn zhiktelimin zerttejdi makrokurylysyn zhәne syrtky pishinin zerttejdi osimdikter fiziologiyasy osimdiktin omir sүru procesin zerttejdi paleobotanika kazbadagy osimdikterdi zerttejdi osimdikter selekciyasy osimdikter genetikasy osimdikter biohimiyasy okeviyaBotanikanyn negizgi salalaryZertteu maksatyna bajlanysty botanika әrtүrli salalarga bolinedi Әr salanyn bagyty men zertteu metodikasy bolady Қazirgi tandagy botanika kop salaly gylym Botanikanyn basty salalary mynalar Morfologiya grek morfe pishin bejne logos oku ilim osimdikterdin syrtky pishini men ishki kurylysyn zhaj kozben arnauly optikalyk kүraldarmen lupa zhәne mikroskoppen zerttejtin sala Bul salany strukturalyk botanika dep te atajdy Өz kezeginde osimdikter morfologiyasy negizi morfologiyalyk birkatar bolimderdi kamtidy Citologiya grek citos kletka tүtik logos ilim kletka kurylysy men tirshiligin zerttejdi Gistologiya grek gistos ulpa osimdikter ulpasynyn kurylysy men olardyn osimdik mүshelerindegi ornalasuyn zerttejdi Anatomiya grek anatomeo kesemin tilgilejmin mikroskop komegimen osimdik kurylysyn zertgejdi Embriologiya grek embrion uryk uryktyn pajda boluyn zhәne onyn bastapky damu kezenderin zerttejdi Өsimdikter fiziologiyasy grek fizis tabigat olardyn ozderine ton tirshilik kubylystaryn zat almasu osu damu zhone baska da zandylyktaryn zerttejdi Өsimdikter sistematikasy grek sistema kosu bir birine ozara tygyz bajlanysty eki maksatty kamtidy 1 Өsimdikterdi tuystyk toptarga zhikteu klassifikaciyalau 2 Өsimdikterdin evolyuciyalyk damuynyn tarihi tizbegin anyktau IV Paleobotanika grek palajos ertedegi osimdikterdin geologiyalyk kezenderdegi ozgeruinin zhalpy zandylyktaryn zerttejdi V Fitocenologiya grek fiton osimdik kojnos zhalpy osimdikter kauymynyn kalyptasuyn zhene damu zandylyktaryn zerttejdi Fitocenoz tabigatta belgili kurylymy bar birshama turakty zhәne zandy tүrde kajtalanatyn orman dala shol batpak tundra tau osimdikterin kurajdy VI Өsimdikter geografiyasy grek ge zher grafo zhazu osimdik tүrleri men fitocenozdardyn zher sharyndagy taraluynyn aua rajyna topyrakka zhәne geologiyalyk tarihyna bajlanysyn zerttejdi VII Өsimdikter ekologiyasy grek ojkos үj osimdikterdin zhәne olardyn populyaciyalarynyn bir birimen zhәne olardyn syrtky ortamen karym katynasyn zerttejdi Zertteu obektisine bajlanysty botanika myna salalarga bolinedi Algologiya baldyrlardy zerttejtin gylym Lihenologiya kynalardy zerttejtin gylym Mikologiya sanyraukulaktardy zerttejtin gylym Briologiya mүktәrizdilerdi zerttejtin gylym Botanikanyn tarihyBotanika gylymy b z b 4 gasyrdan beri belgili Onyn negizin salushy grek zharatylystanushysy zhәne filosofy b z b 372 287 zh Ol 500 ge zhuyk osimdik tүrlerin sipattap olardyn kurylysy men kobeyui dara zharnaktylar men kos zharnaktylardyn ajyrmashylyktary turaly Botanikaga gyl mәlimetter men terminder engizdi Teofrasttyn botanikalyk enbekterin auyl sharuashylygy medicina tәzhiribelerinde zhәne osy saladagy ezhelgi әlem galymdarynyn enbekterinin birtutas bilim zhүjesine zhinaktau retinde karastyruga bolady Teofrast tәuelsiz gylym retinde botanikanyn negizin kalaushy boldy ol osimdikterdi sharuashylyk pen medicinada koldanudy sipattaumen katar teoriyalyk mәselelerdi karastyrdy Teofrast enbekterinin koptegen gasyrlar bojy botanikanyn kejingi damuyna әseri orasan zor boldy ojtkeni ezhelgi әlemnin galymdary osimdikterdin tabigatyn tүsinude de olardyn formalaryn sipattauda da odan zhogary koterilmedi Қazirgi bilim dengejine sәjkes Teofrasttyn kejbir erezheleri angal zhәne gylymi emes boldy Sol kezdegi galymdarda әli zhogary zertteu tehnikasy bolgan zhok gylymi eksperimentter de bolgan zhok Birak osynyn bәrimen Botanikanyn әkesi kol zhetkizgen bilim dengeji ote manyzdy boldy 18 gasyrdyn orta kezinde shved galymy Karl Linnej Tabigat zhүjesi atty enbeginde gylymga osimdikterdin kos nomenklaturalyk zhiktelimin engizdi k Binarlyk nomenklatura 19 gasyrdyn ortasynda nemis botanikteri M Shlejden T Shvann kletkalyk teoriyanyn al A botanikalyk geografikalyk zertteulerdin negizin saldy Қazakstan territoriyasynda gylymnyn damuyBotaniktin dәstүrli kuraly Қazakstan zherinde botanikalyk zertteuler 18 gasyrda bastaldy 1777 zh P S Pallas kazirgi Pavlodar Shygys Қazakstan oblystarynda bolyp osimdik tүrlerin zhinap olardan kollekciyalar zhasagan Respublikada Botanika salasyndagy zhүjeli zertteuler 19 gasyrdyn 30 zhyldarynan bastaldy Қazir Botanika mәselelerimen Almatydagy Botanika zhәne fitointrodukciya instituty Botanikalyk baktary zhogary oku oryndarynyn arnauly kafedralary orman tәzhiribe st lary shugyldanady Zertteulerdin nәtizhesinde floratanu osimdik resurstary turaly koptegen enbekter zharyk kordi Қazakstan zhәne Orta Aziya osimdik zhamylgysyna Tyan Shan shyrshaly ormandaryna olardyn kurylymyna damu tarihyna basym dominant tүrlerine botan sipattama berildi B A Bykov t b Қazakstanda osetin sanyraukulaktar zertteldi Berdikul Қalymbetov S R Shvarcman S Әbiev Өsimdikter introdukciyasy salasyndagy zertteuler olardyn nәtizheleri zhүjege keltirildi V G Rubanik A M Mushegyan t b Botanikalyk zertteuler olardyn nәtizheleri turaly kop tomdyk monografiyalar anyktamalyktar zharyk kordi kuramy zertteldi munda zhogary satydagy osimdikterdin 6000 nan astam tүri bar ekeni onyn 13 i endemikter tek Қaratauda bulardyn 100 den artyk tүri bar ekeni anyktaldy Birkatar fiziol biohim zertteuler zhasaldy Ontүstik Қazakstannyn osimdik koryna N V Pavlov Balkash manyndagy kejbir agash tүrlerinin tuzga tozimdiligine E A Zhemchuzhnikov shol dalada osetin kum osimdikterine L P Gvozdeva G Makulbekova S Esenova t b Batys zhәne Shygys Қazakstandagy ozen kol angarlarynyn shalgyndaryna O Demin B Mahmudov t b su osimdikterine K V Dobrohotova dәrilik teh osimdikterge zhemis zhidekterge sipattama berildi Dermene G Baltabaeva t b miya V P Mihajlova E Kudajbergenova t b adyraspan L Safina kyrykbuyn kylsha G S Sinicyn t b S Bespaeva t b osimdikterdin ekologiyasy men Botanikasy zertteldi Kauchukty osimdikter fiziologiyasy zerttelip L G Dobrunov t b bular mәdeni osimdikke ajnaldyryldy zhәne Ontүstik Қazakstanda osirile bastady Respublika aumagynyn osimdikteri olardyn mәdeni tүrleri biohim turgydan sipattalyp zertteuler nәtizheleri korytyldy T Darhanbaev M V Beschetnova M A Proskuryakov t b floristika zhәne geobotanika M Bәjtenov S Arystangaliev M P Vasyagina t b osimdik resurstary M Kokenov S Bespaev adamnyn osimdik zhamylgysyna tigizetin әseri L Ya Kurochkina R N Pisak sirek kezdesetin osimdikterdi korgauga alu B A Vintergoller paleobotanika V S Kornilova genetika Ғ Biyashev A Sejsebaev citologiya F Kamaletdinova zhalpy ekologiya zhәne onerkәsiptik botanika I Bajtulin osimdik osuin retteu I Rahymbaev osimdikter tozimdiligi F Polymbetova osimdikterdin mineraldyk koregi B Sәrsenbaev fotosintez V P Bedenko mәseleleri odan әri zerttelude DerekkozderOryssha kazaksha tүsindirme sozdik Biologiya E Aryn Pavlodar EKO ҒӨF 2007 1028 b ISBN 9965 08 286 3 Өsimdikter morfologiyasy zhәne anatomiyasy Okulyk N M Muhitdinov Ә B Begenov S S Ajdosova Almaty Қazak universiteti 2001 279 bet ISBN 9965 489 59 9 Oryssha kazaksha tүsindirme sozdik Ғylymtanu E Aryn Pavlodar ҒӨF EKO 2006 zhyl 430 b ISBN 9965 808 78 3