Физика (көне грекше: φύσις — табиғат) — зат әлемді және оның қозғалысын зерттейтін ғылым. Бұл жөнінде физика күш, энергия, масса, оқтама т.б. сияқты тұжырымдамалармен шұғылданады.
Физика пәні
Жалпы мағынасы бойынша физика — табиғаттың негізгі (іргелі) қарым-қатынастарын, заңдылықтарын зерттейді. Физика ғылымы ең жалпы және негізгі болатын, затты әлемнің күйін, өзгеруін және құрылымын анықтайтын жаратылыстану бөлімі болып келеді.
Физика (грек. physike, рhуsis—табиғат) — өріс пен заттың жалпы қасиеттерін және олардың қозғалыс заңдарын зерттейтін ғылым. Физика — табиғат жөніндегі жетекші ғылымдардың бірі. Ол басқа да жаратылыстану ғылымдары сияқты ұзақ тарихи даму жолынан өтті.
Жеке физикалық ілімдердің пайда болу дәуірі. Физика жайлы алғашқы деректер Ежелгі Вавилон, Египет жазбаларында кездеседі. Зәулім сарайлар мен күрделі құрылыстар (пирамида, қорғандар) салу жұмысында құрылыс механикасы мен статиканың қарапайым заңдылықтары және рычаг, көлбеу жазықтық, тәрізді қарапайым механизмдер пайдаланылды. Практикалық талаптардан туған Ежелгі Вавилон, Египет ғылымының теориялық негізі халық арасына тарамады. Ғылым түгелдей діни абыздар қолында болды. Ежелгі грек ғалымдары табиғат құбылыстарын «табиғаттан тысқары күштің» әсерінсіз-ақ ғылыми негізде түсіндіруге ерекше мән берді. Ежелгі грек ғалымдары (Гераклит, Анаксимандр, Анаксимен, Фалес т. б.) табиғат негізінен төрт элементтен (от, топырақ, ауа және су) тұрады десе Демокрит (б.з.б. 5 ғ.)І Эпикур (б.з.б. 341—270), Лукреций (б. з. б. 1 ғ.) дүниенің ең қарапайым кірпіші одан әрі бөлінбейтін бөлшек — атом деп санады. Атом туралы ілім (атомистика) талай ғасырға созылған талас-тартыстан кейін, қазіргі табиғат жайлы ғылымдардың негізіне айналды. Аристотельдің табиғат жайлы жазған кітабы «Физика» деп аталған. Осыған орай Аристотельді физиканың «негізін қалаушы» деп те айтады. Архимед гидростатиканың негізгі заңын (қ. Архимед заңы) ашты, қарапайым механизмдерді зерттеді. Ол механикамен қатар оптикамен, астрономиямен де айналысты. Электр мен магнетизмге қатысты кейбір қарапайым құбылыстар тым ертеден-ақ белгілі болған. Грек-рим мәдениеті дәуірінде статиканың қарапайым заңдары (рычаг ережесі, ауырлық орталығы), геометриялық оптиканың алғашқы заңдылықтары (жарықтың түзу сызықты таралу заңы, шағылу заңдары, жарықтың сыну құбылысы) ашылды.
Демокрит, Аристотель, Архимед тәрізді ерте дүниедегі ұлы ғалымдардың ғылымға қосқан теңдесі жоқ мол үлесі халықтың ғасырлар бойына жинақталан тәжірибесімен ұштаса келіп, Ф-ның ірге тасы болып саналатын классикалық механиканың тууына қолайлы жағдай жасады.
Орта ғасырдың алғашқы кезеңінде ғылымның дамуына араб мәдениеті елеулі үлес қосты. Арабтар эксперименттік зерттеу тәсілдерін қолдана бастады. Еуропада Алхазен деген атпен белгілі болған Египет физигі әл-Хайсам оптикалық зерттеулер жүргізді. Ол көздің көру теориясын жетілдірді, эксперименттер жүргізіп, құралдар жасады. Алхазеннің «Оптика кітабы» атты еңбегі 12 ғ-да латын тіліне аударылды. Орта Азия мен Қазақстаннан шыққан ғылымдар араб мәдениеті мен ғылымын одан әрі дамытты. Әбу Насыр әл-Фараби өзінің «Вакуум» атты трактатында ежелгі гректерде қолданылған эксперименттік тәсілдер мөн Ф. ғылымының сол кездегі жетістіктеріне сүйене отырып, «абсолют вакуумның» жоқ екендігін дәлелдеуге ұмтылды. Ал Бируни өзі жасаған құралдың көмегімен металдар мен кейбір заттардың меншікті салмағын аса үлкен дәлдікпен анықтады. Ол сондай-ақ астрономиялық және географиялық зерттеулерді де мұқияттылықпен жүргізді. Ұлықбек мектебінің өкілдері физика-математикалық ғылымдарының дамуына өз үлестерін қосты. Бірақ Еуропа мәдениетіне кенжелеп қосылған бұл ғылыми зерттеулер, соңғы кездері ғана ғылым тарихынан өз орнын ала бастады. 15—16 ғ-ға дейін физикалық ғылыми бақылаулар мен тәжірибелік зерттеу жұмыстары кездейсоқ сипатта жүргізілді. Нақтылы бір мақсатты көздеп жасалған эксперименттік зерттеу жұмыстары аз болды. Эксперименттік тәсіл Ф-да тек 17 ғ-дан бастап жүйелі түрде қолданыла бастады.
Физиканың дамуындағы бірінші кезең Г. Галилей (эксперименттік тәсілдің негізін қалаған) еңбектерінен басталады. Галилей Аристотель динамикасының қате қағидаларын біржолата теріске шығарды. Сөйтіп, динамиканың алғашқы ғылыми негізін қалады (инерция заңын және қозғалыстарды қосуды ашты). Галилей мен Б. Паскалъдың еңбектерінде гидростатиканың негізі жасалды. И. Ньютон өзінің «Табиғат философиясының математикалық негіздері» атты еңбегінде (1687) механика заңдарының ең жетілдірілген тұжырымдамасын берді. Ол өзінен бұрынғы ғалымдардың жұмыстарын қорытындылай отырып, күш туралы ұғымды жалпылады және масса ұғымын енгізді; жүйе динамикасының негізгі заңы — әсер мен қарсы әсердің теңдік заңын тағайындады. Сонымен Галилей мен Ньютон ғасырлар бойы жинақталған тәжірибелерді қорытып, матем. жүйеге келтірді. Бұл зерттеулер бір жүйеге келіп, классикалық механиканың негізін жасаумен аяқталды.
18 ғ-да физиканың барлық салаларын онан әрі дамытуға, жетілдіруге бағытталған зерттеулер кеңінен жүргізілді. Ньютон механикасы, жер бетіндегі денелер мен аспан денелерінің қозғалыс заңдарын толық қамтитын, кең тараған ілімдер жүйесіне айналды. Физиканың басқа салаларында да тәжірибелік деректер онан әрі жинақталып қарапайым заңдар тұжырымдала бастады. Бір-біріне ешқандай байланыссыз жүргізілген зерттеулер нәтижесінде Г. Кавендиш ағылшын ғалымы Дж. Пристли және Ш. Кулон электростатиканың негізі болып саналатын зарядтардың әсер заңын ашты. Атмосфералық электр туралы ілім де пайда болды (М. В. Ломоносов, В. Франклин). Химия мен металлургияның дамуы жылу жайлы ілімнің қалыптасуын тездетті.
17 ғ-дан бастап тәжірибе мен матем. зерттеулердің жиынтығы физиканың негізгі тәсілі болып қалыптасты. Бірақ әр түрлі құбылыстар бір-біріне байланыссыз зерттелгендіктен, олар жекеленген «салмақсыз» материяның көрінісі ретінде қарастырылды. Жылу ерекше салмақсыз сұйық — жылу тегі түрінде қалыптасты. Заттардың электрленуі — электр сұйығы, магниттік құбылыстар магнит сұйығы жайлы болжамның көмегімен түсіндірілді.
18 ғ-да салмақсыз сұйық жайлы түсінік физиканың барлық саласына ене бастады. Оқымыстылардың басым көпшілігі салмақсыз сұйыққа күмәнданудан қалды. Өйткені олар жылулық, электрлік, магниттік, оптикалық құбылыстар арасында ешбір байланыс жоқ деп санады. Тек Л. Эйлер, Ломоносов тәрізді алдыңғы қатарлы ғалымдар ғана салмақсыз материя жайлы түсініктің дәйексіздігін көрсетіп, жылулық құбылыстар мен газ қасиеттері көзге көрінбейтін өте кішкентай бөлшектердің тынымсыз қозғалысына байланысты екендігін айтты.
Физика тарихындағы екінші кезең 19 ғ-дың бірінші он жылдығынан басталады. 19 ғ-да физикаға біртұтас ғылыми сипат берген аса маңызды жаңалықтар ашылды, теориялық қорытындылар жасалды. Әр түрлі физикалық процестердің бірлігі энергияның сақталу заңында өз өрнегін тауып, айқындалды.Ф-ның дамуына химия да елеулі ықпал жасады. 18 ғ-дың аяғында біраз химиялық элементтер ашылды, массаның сақталу заңы тағайындалды (Ломоносов, кейіннен А. Лавуазъе). Ал 19 ғ-дың басында ғылыми атомистика қалыптасты (Дж. Далътон).
Жан-жақты және ұзақ уақыт бойы жүргізілген тәжірибелердің көмегімен, сондай-ақ бұрыннан қалыптасқан ескі түсініктерге қарсы қиян-кескі күрес жағдайында, әр түрлі физикалық процестердің өзара қайтымдылығы және осыған орай сол кездегі белгілі физ. құбылыстардың бірлігі дәлелденді. Энергияның сақталу заңының кез келген физ. және хим. процестерде орындалуы Ю. Р. Майердің, Дж. Джоульдің жәнө Г. Гельмгольцтің еңбектерінде нақтылы дәлелденді.
Барлық физ. құбылыстардың бірлігі жайлы қағида, 19 ғ-дың 2-жартысында, Ф-ны түгелдей қайта құруға әкеліп соқты. Бүкіл Ф. екі үлкен бөлімге — заттар Ф-сы мен өрістер Ф-сына біріктірілді. Бірінші бөлім заттың молекула-кинетикалық теориясына, ал екінші бөлім электромагниттік өріс жайлы ілімге негізделді. Электромагниттік өріс жайлы ілімнің негізін М. Фарадей қалады. Ол 1831 ж. электромагниттік индукцияны ашты. 19 ғ-дың 60 жылдары Дж. Максвелл Фарадейдің электромагниттік өріс жайлы көзқарасын онан әрі дамытып, оны матем. тұрғыдан жетілдірді. 19 ғ-дың екінші жартысында Ф-ның техниканы дамытудағы ролі ерекше артты. Электр жайлы ілім байланыс жұмыстарымен (телефон, телеграф) ғана шектеліп қоймай, энергетикалық мақсатта да қолданыла бастады. Электромагниттік толқындар сымсыз байланыс жүйесін (А. С. Попов) дамытуға мүмкіндік беріп, радиобайланыс кең өріс ала бастады. Техникалық термодинамика іштен жанатын двигательдердің дамуына ықпал жасады. Төмен температуралар техникасы пайда болды. Сөйтіп Ф-ның жаратылыс тану ғылымдарына ықпалы арта бастады. 19 ғ-дың соңында кейбір физиктер Ф-ның дамуы аяқталды деп санады. Классикалық Ф-ны кез келген құбылысқа (галактикалардан бастап атом дүниесіне дейін) пайдаланбақ болу — елеулі қайшылықтарға, тіпті күрделі қателерге әкеліп соқты. Классикалық Ф-ға, оның негізгі қағидаларына ғылыми тұрғыдан қарап, өзгеріс енгізу ол кездегі ғалымдарға үлкен қиындыққа түсті. Дәл осы тұста молекула мен атомның реалдығы жөніндегі қорытындыға күмәнданған ғалымдар да болды. Тіпті В. Рентген өзі сабақ беретін факультетте «электрон» деген сөзді айтуға тыйым салған. Физика тарихындағы үшінші (қазіргі) кезең 19 ғ-дың соңғы жылдарынан басталды. Бұл кезеңде зат құрылысын, оның микроқұрылымын тереңірек зерттеу қолға алынды. Электрон ашылды, оның әсері мен қасиеттері зерттелді (Дж. Томсон, Г. Лоренц) Электрондар динамикасына және электрондардың сәулелер өрісімен әсерлесуіне байланысты қазіргі Ф-ның ең жалпылау теориясы — салыстырмалық теориясы (А. Эйнштейн, 1906) пайда болды. Жаңа теория материя қозғалысын және сол қозғалысқа қатысты Ф-ның негізгі ұғымдары — кеңістік пен уақыт жөніндегі түсініктерді жаңа белеске көтеріп, олардың қасиеттері жөніндегі ғасырлар бойы қалыптасқан көзқарасты негізінен өзгертті. Салыстырмалық теориясы ғасырлар бойы қалыптасқан Ф. заңдарын түгелдей теріске шығарған жоқ, қайта оның қолданылу шекарасын анықтап берді. Мыс., жарық жылдамдығына шамалас жылдамдықпен қозғалған денелерге Ньютон механикасының заңдарын қолдануға болмайтындығын көрсетті. Ядр. процестерде байқалатын энергия мен масса арасындағы байланысты өрнектейтін Эйнштейн формуласы салыстырмалық теориясының дәйектілігін онан әрі айқындай түседі. 1916 ж. Эйнштейн ашқан жалпы салыстырмалық теориясы Әлемнің алыс түкпіріндегі материяның қозғалысы мен орнықтылығын теориялық жолмен зерттеудегі бірден-бір аса маңызды тәсіл болды. Бұл теория тартылыс жайлы ескі ілімді қайта құрып, жаңа сатыға көтерді. М. Планк 20 ғасырдың басында заттың сәуле шығаруы және жұтуы үздіксіз жүретін құбылыс емес, үздікті түрде, энергия үлестері күйінде өтетін құбылыс екенін көрсетті. А. Эйнштейн, Э. Шрёдингер, Л. де Бройлъ, В. Гейзен-берг т. б. Планк идеясын онан әрі дамытып, оны матем. тұрғыдан бір жүйеге келтірді. Кванттық теория және оның негізінде кванттық механика осылай қалыптасты. Кванттық теорияның негізінде атомның әр түрлі қасиеттері және оның ішінде өтіп жатқан процестер түсіндірілді (Н. Бор т. б.). 20 г-дың 2-ширегінен бастап атом ядросының құрылымын және онда байқалатын процестерді зерттеуге, сондай-ақ элементар бөлшектер Ф-сының жасалуына байланысты Ф-дағы революциялық өзгерістер онан әрі жалғасты. 19 ғ-дың соңында радиоактивтілік және ауыр ядролардың радиоактивтік түрленуі ашылды (А. Беккерель, П.Кюри, М. Складовская-Кюри). 20 ғ-дың басында изотоптар анықталды. Э. Резерфорд сс-бөлшектермен атқылау арқылы азоттың орнықты (ыдырамайтын) ядросын оттек ядросына түрлендірді (1919). Ф-ның дамуындагы келесі кезең нейтронның(1932) ашылуына байланысты болды. Бұл жаңалық ядроның қазіргі нуклондық моделін жасауға мүмкіндік берді. 1932 ж. позитрон, ал 1934 ж. жасанды радиоактивтілік ашылды. Ядр. Ф-ның дамуында зарядты бөлшек үдеткіштері елеулі роль атқарды. 1944 ж. В. И. Векслер енгізген автофазировка тәсілі үдеткіштер техникасын жаңа сатыға көтеріп, оның даму горизонтын кеңейтті. Соңғы кездері қарама-қарсы шоқтар үдеткішінде жүргізілген зерттеулер (Г. И. Будкер) жемісті нәтижелер берді. Бұл кезеңдегі аса маңызды оқшалардың бірі — атом ядросының бөлінуі және ядро ішіндегі энергияның аса мол қорын бөліп алу мүмкіндігінің ашылуы болды. 20 Е-ДЫҢ 40—50 жылдары белгілі элементар бөлшектердің саны бірнеше есе артты. Электрон, протон, нейтрон, по-зитронмен (сондай-ақ фотонмен) қатар, мезондардьң бірнеше түрі, бейтарап бөлшек — нейтрино, нуклондардың қозган күйі ретінде қарастырылатын — гиперондар ашылды. 1955 ж. Э. Сегре бастаган американ физиктері — антипротонды, ал 1956 ж. американдық физиктердің басқа бір тобы — антипейтронды ашты. Сонымен В. И. Лөнин айтқан «...Атом сияқты, электрон да сарқылмайды, табиғат шексіз...» (Шыг., 14-т., 285-6.) дегөн болжамның дәйектілігі онан әрі айқындала түсті. Соңғы жылдары аса қуатты үдеткіштердің көмегімен жүргізілген зерттеулер зарядты белшектің де, бейтарап бөлшектің де антибөлшегі болатынын көрсетті. Тек абсолют немесе шын бейтарап бөлшектер (фотон т. б.) деп аталатын кейбір элементар бөлшектердің ғана антибөлшегі болмайды. Бізге қазіргі кездегі белгілі табиғаттағы заттар негізгі үш бөлшектен (протон, нейтрон, электрон) құралса, Әлемнің басқа бір түкпірінде антибөлшектерден (антипротон, антинейтрон, позитрон) құралған материя да (ан-тизат) болуы мүмкін. Бұл жайт тәжірибе жүзінде айқындалып, шындыққа да айнала бастады. 1965 ж. Брукхейвен қ-ндагы (АҚШ) знергиясы 30 Гэвтік протондық үдеткіште, бериллийден жасалған нысананы протоннын өткір шогымен атқылау нәтижесінде алғашқы құранды антиядро — антидейтрон алынды. 1970 ж. Серпуховтагы (КСРО) энергиясы 70 Гэв-тік протондық үдеткіштің көмегімен Менделеевтің периодты системасындагы екінші хим. элэ-мент — гелийдің антиядросы — анти-гелий-3 ашылды. Антизаттың ашылуына байланысты, қазіргі кезде ғалымдар арасында, Әлемнің алыс түкпірінде антизаттан түзілген антидүние болуы мүмкін деген болжам да бар. Зат та, антизат та негізгі элементар бөлшектер мен олардың антибөлшектерінен тұрады. Дүниө «кірпіштері» қызметін атқаратын бұл бөлшектерге берілген, «элементар» деген аттың өзі де, оның әрі қарай бөлінбейтін қарапайымдыларында болуы керөк. Ал қазіргі кезде ғалымдар элементар бөлшектердің «элементарлығына» да шек келтіріп жүр. Элементар бөлшектердің де өзіндік ішкі құрылысы болатындығын дәлелдейтін құбылыстар байқалуда. Қазіргі үстем болып тұрған көзқарастың бірі бойынша шын мәнінде бөлінбейтін бөлшек бар, ал қалған бөлшектер олардың түрліше болып құралуынан түзіледі. Осы пікір негізінде дамып, кең тараган болжам — кварктер теориясы. Бұл болжам бойынша элементар бөлшектердің басым көпшілігі осы кварктерден тұрады. Кварктердің де антибөлшегі — антикварктер болуға тиіс. Ядролық Ф. да 20 ғ-дың 2-жартысын-да қауырт дами бастады. Атом және сутек бомбалары жасалды. 1954 ж. КСРО-дө алгашқы атом электр ст. іске қосылды. И. В. Курчатов бастаған ғалымдар мен инженерлер тобы ядр. энергетиканың негізін қалауға елеулі еңбек сіңірді. Сутек ядррларының синтезделуі арқылы жүретін басқарыла-тын термоядролық реакциялар зерттеле бастады. И. Е. Тамм т. б. ғалымдар плазманы термоизоляциялаудың магниттік принципін ұсынды (1950). 1976 жылдан плазманы термоизоляциялаудың тиімді тәсілі қолданылган қондырғы — «Токомак-10» (негізін Л. А. Арцимович т. б. қалаған) жұмыс істей бастады. Бұл қондырғының жәрдемі-мен температурасы 7-ІО6—10-Ю6 К шама-сында (импульсының ұзақтығы 0,5 сек) плазма алынды. Қазіргі кезде аса қуатты лазерлердің көмегімен температурасы жоғары болып келген плазманы алуға бағытталған термоядро-лық зерттеулер де кең өріс алуда. Күрделі теориялық және эксперименттік зерттеулер нәтижесінде қол жеткен табыстар Ф-ның барлық сала-сының қауырт дамуына қолайлы жағдай жасады. Молекулалық физика саласында кристалдар физикасы (қ. Кристаллофизика) жедел дамыды. Іс жүзіндө елеулі маңызы бар жартылай өткізгіштер теориясы да күрделі проблема болып саналады. А. Ф. Иоффе бастаган совет физиктері дүние жүзінде алғаш рет жартылай өткізгіштерден жасалған төрмоэлектрлік генераторды (1950, Л. С. Стильбанс т. б.), сонан соң жартылай өткізгішті тоңазытқыш құрылғыларды жасады. Сондай-ақ металдар мен қорытпаларды (қ. Металдар, Металлофизика, Металл тану) зерттеу ісінде де едәуір табысты нәтижелер алынды. Магнетизм саласында, оның ішінде ферромагнетизм құбылысын зерттеуде аса күрделі табыстарға қол жетті. Ферромагнетизм теориясын дамытуда совет физиктері С. П. Шубин, С. В. Вонсовский т. б. жемісті еңбек етуде. Төмен температуралар саласындағы зерттеулер де кең өріс алды. Газдарды сұйылту техникасына П. Л. Ка-пица қомақты үлес қосты. 20 ғ-дың бірінші жартысындағы жемісті бағыттардьң бірі вакуумдық электроника болды. Мүның негізінде техниканың біраз салалары, оның ішінде электрондық микроскопия дамыды. Электрондық микроскоп микрообъектілердің кескінін ұлғайтып түсіру жәнө олардың құрылысын мұқият зерттеу үшін қолданылады. Осы күнгі электрондық микроскоп нәрсенің кескінін бірнеше мың есе ұлғайтады, ара қашықтығы бірнеше ангстрем о (А ) екі нүктені айырып бақылауға мүмкіндік береді. Электроника сан-тиметрлік және миллиметрлік толқын-дарды зерттейтін радиофизикамен тығыз байланысты. Радиофизиканың қолданылу саласына радиолокация, радиоастрономия, радиометеорология жатады. Радиотех. құрылғылар шапшаң өтетін құбылыстар мен ядр. процестерді зерттейтін маңызды құралға айналды. Радиоспектроскопия да кең қанат жайды. Ондаған мың электрондық, лампылар мен жартылай өткізгішті диодтарды пайдаланатын есептеуіш аналит. мапганалардың жасалуы ғылыми-тех. прогрестің дамуында елеулі орын алды (қ. Есептеуіш машина). Есептеуіш машиналар электрондың техниканың жетістіктеріне сай күрделеніп, кемелденіп келеді. Қазіргі есептеуіш машиналар сан мыңдаған транзисторлардан, резисторлардан және диодтардан құралатын интегралдық схемалардан тұрады. Оптика саласында да талай маңызды жаңалықтар ашылып, жемісті нәтижелер алынды. Спектроскопиялық тәсілдері жаратылыстану ғылымдары мен техникада кеңінен қолданыла бастады. Қолданылу аясы кең қанат жайған люминесценцияның теориясы жасалды. Люминесценттік анализ жедел дамыды. Люминесценцияланатын заттардың (қ. Люминофор) жаңа, жетілдірілген түрлері жасалып, ғылым мен техниканың әр түрлі салаларында көптеп қолданыла бастады. Молекулалық оптикадағы күрделі жаңалықтардың бірі — жарықтың комбинациялық шашырауы болды (Г. С. Ландсберг, Л. И. Манделъштам, үнді физиктері Ч. В. Раман, К. С. Кришнан). 1934 ж. II. А. Черенков таза сұйықтың радиоактивті заттардың әсерінен жарқырау құбылысын ашты (қ. Черенков—Вавилов сәуле шыгаруы). И. Е. Тамм мен И. М. Франк бұл құбылысты теория жүзінде толық түсіндірді (1937). Осы құбылысты ашып, дәлелдегені үшін Черенков, Тамм және Франкқа 1958 ж. Нобель сыйлығы берілді. Ультрадыбыс, радио-хабар, архитектура және муз. аспаптар жасау проблемаларына байланысты акустикаға ерекше мән беріле бастады. Осыған орай гидроакустика мен электроакустика бөлініп шықты. Ф. мен техникадағы аса маңызды жаңалықтардың бірі — кванттық электрониканың пайда болуы. Кванттық электроника оптикамен аса жоғары жиіліктегі радиофизиканың жаңа салаларын туғызды. Кванттық электрониканың негізін салған ғалымдарға (Н. Г. Басов, А. М. Прохоров жәяе Ч. Таунсца) 1964 ж. Нобель сыйлығы берілді. Басқа ғылымдармен қатар Ф-ныңда Қазақстанда дамуына Совет өкіметі тұсында кең жол ашылды. Физ. ғыл.-зерт. жұмыстары негізінен Қаз. КСР РА-ның Ядр. физ. ин-тында, Жоғары энергия физикасы ин-тында, Астрофи-зика ин-тында, Энергетика ғыл.-зерт. ин-тында, сондай-ақ көптеген жогары оқу орындарындағы физ. кафедраларында жүргізіледі. Қазіргі кезде Қа-зақстандық физиктер Ф-ның көптеген салалары бойынша зерттеулер жүргізіп, елеулі нәтижелер алды. Проф. Л. А. Вулис және оның шәкірттері (В. П. Кашкаров, Н.Ц.Косовт.б.) , газ динамикасы саласында еңбек етіп келеді. Жоғары энергия физикасы және космостық сәулелер саласында құнды деректер алынды (Ж. С. Тэкібаев т. б.) қатты денелер физикасы (М. И. Корсунский, С. Е. Ерматов, Т. Әбдісадықов т. б.), металлофизика (А. А. Пресняков т. б.) және спектроскопия (С. К. Калинин т. б.) салалары бойынша да практикалық маңызы зор зерттеулер жүргізіліп келеді. Қаз. КСРО-ның Ядр. физ. институтының (Ш. Ш. Ибраеимов, Д. Ң. Қайыпов т. б.), сондай-ақ Қазақ политехника ин-тының (Т. X. Шорманов т. б.) ғалымдары күрделі проблемаларды қамтитын Ф-ның біраз салалары-мен айналысады. Қазіргі физиканың төхникамен жәнө басқа табиғаттану ғылымдарымен байланысы. Ғылымның бүгінгі таңдағы кезеңі олардың өзара байланысының әлдеқайда күшейіп, бір-бірімен араласуының едәуір үдей түскендігімен сипатталады. Мыс., соңгы кезде Ф-ның, математиканың, биологияның, психологияның, химияның, радиоэлектрониканың, сондай-ақ тірі организмдерді зерттейтін ғылымдардың мәліметтерін пайдаланатын бионика құрылымы пайда болды. Әсіресе Ф. математика ғылымымен тығыз байланысты. Ф. тех. мәселелерді шешу барысында дамиды, жетіледі. Техника Ф-ның алдына өзі мұқтаж болып отырған мәселерді көлденең тартып, оның дамуына ықпал жасайды. Техника сонымен біргө Ф-ны приборлармен, аса күрделі қондырғылармен жабдықтайды. Ал Ф-ның жетістіктері техниканың әр түрлі саласына ене отырып, олардың теориялық негізін байытады, онан әрі дами түсуіне, жетілуіне ықпал етеді. Ф-ның зерттеу тәсілдері барлық жаратылыс тану ғылымдарында кеңінен қолданылуда. Электрондық микроскоптар жекө молекулаларды бақылауга мүмкіндік жасады. Рентгендік анализ заттың атомдың құрылысы мен кристалдық құрылысын тексеруге қолданылады. Спектрлік анализ геология мен анорганикалық химиядағы ең тиімді тәсілдердің біріне айналды. Масспектрограф атомдар мен молекулалардың массасын аса үлкен дәлдікпен өлшейді. Радиотехникапық және осциллографиялық тәсілдер секундтың миллиондық, тіпті миллиардтық үлесі ішінде өтетін процестерді бақылауына мүмкіндік береді. Радиоактивті изотоптардың көмегімен хим. элементтердің, тіпті жеке атомның қозғалысын бақылауға болады. Қазіргі кезде бүкіл табиғаттану ғылымдарының арасында да Ф-ның маңызы арта түсуде. Салыстырмалық теориясы мен ядролық, физика астрономияның күрделі бөлімі астрофизика-ның қауырт дамуына әсер етті. Ал астрофизикада алынған нәтижелер Ф-ра жаңа сипат беріп отыр. Кванттық теория химияльқ реакциялар жайындагы ілімнің негізіне алынады (қ. Квант-пщ химия). Ф-ның биологияга да ықпалы артуда. Осыган орай биофизика өз алдына дербес ғылым ретіндө қалыптасты. Ф. Египет пен Вавилон ескерткіш-терінен бастап, атом электр станция-сына, лазерлерге, космостық, ұшу сапарының жүзеге асуына дейінгі дәуірді қамтитын ұзақ жолды жүріп өтті. Осы жол үстінде ол қалыптасты, дамыды, жетілді. Қазіргі Ф.—ғыл.-тех. прогрестің дамуында жетекші қызмет атқаратын, тамырын кең жайған, сан салалы ғылым. Ф-ның КСРО-да және Қазақстанда дамуы жайлы Советтік Социалистік Республикалар Одағы және Қазақ Советтік Социалистік Республикасы деген мақалалардың ғылым және ғылыми мекемелер деген бөлімдерін қараңыз.
Механиканың негізгі анықтамалары
шамалар | өлшем бірліктері | анықтамасы |
---|---|---|
S | м | жол |
v | м/с | жылдамдық |
t | с | уақыт |
x | м | координата |
a | м/с2 | үдеу |
ω | рад/с | бұрыштық жылдамдық |
T | с | период |
ν | Гц | жиілік |
aц | м/с2 | центрге тартқыш үдеу |
R | м | радиус |
Тәжірибелік және теориялық физика
Физика негізінде тәжірибелік және теориялық физика болып екіге бөлінеді. Физиктердің көпшілігі таза теоретик немесе таза тәжірибеші болғанымен, ал екі физика екі бөлек боп көрінгенімен шын мәнінде ол олай емес. Тәжірибелік және теоретикалық физика бірге хабарласа отырып дамиды. Бір мәселемен теоретиктер де, тәжірибешілер де шұғылдануы мүмкін. Алғашқылары қолда бар тәжірибелік хабарларды сипаттай отырып болашақ нәтижелерді теориялармен болжам жасайды, екіншілері бар теорияларды тәжірибелер арқылы тексере отырып жаңа нәтижелер табады.
Теория | Негізгі бөлімдері | Ұғымдар |
---|---|---|
Кинематика және Динамика | — Вектор — Ньютонның механика заңдары — — — — Гидродинамика | Уақыт — Энергия — Қозғалыс — Масса — Ұзындық — Жылдамдық — Күш — Қуат — Механикалық жұмыс — — Инерция моменті — Күш моменті — Толқын |
— — Магнетизм — — Электродинамика | — Кернеу — Ток — | |
Термодинамика және Статистикалық физика | Жылу машиналары — | Температура — |
Кванттық механика |
Физика ғалымдары
Ампер-Андре Мари, Авогадро Амедео, Людвиг Эдуард Больцман, Бальмер Иоганн Якоб, Вильсон Чарлз Томсон Риз , Галилей Галилео , Гук Роберт, Густав Герц , Гюйгенс Христиан, Дизель Рудольф, Шарль-Огюстен Кулон, Клапейрон, Бенуа Поль Эмиль, Сади Карно, Хейке Каммерлинг – Оннес , Пьер Кюри және т.б. физикаға үлесін қосқан физик ғалымдыры бар. Уильям Томсон Гендрик Антон Лоренц Джеймс Максвелл Менделеев Дмитрий Иванович Ом, Георг Симон Майкл Фарадей Цельсий Андрес Штерн Отто Шарль, Жак Александр Сезар Н.Г.Басов Нильс Бор
Дереккөздер
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Fizika kone grekshe fysis tabigat zat әlemdi zhәne onyn kozgalysyn zerttejtin gylym Bul zhoninde fizika kүsh energiya massa oktama t b siyakty tuzhyrymdamalarmen shugyldanady Fizika pәniZhalpy magynasy bojynsha fizika tabigattyn negizgi irgeli karym katynastaryn zandylyktaryn zerttejdi Fizika gylymy en zhalpy zhәne negizgi bolatyn zatty әlemnin kүjin ozgeruin zhәne kurylymyn anyktajtyn zharatylystanu bolimi bolyp keledi Fizika grek physike rhusis tabigat oris pen zattyn zhalpy kasietterin zhәne olardyn kozgalys zandaryn zerttejtin gylym Fizika tabigat zhonindegi zhetekshi gylymdardyn biri Ol baska da zharatylystanu gylymdary siyakty uzak tarihi damu zholynan otti Zheke fizikalyk ilimderdin pajda bolu dәuiri Fizika zhajly algashky derekter Ezhelgi Vavilon Egipet zhazbalarynda kezdesedi Zәulim sarajlar men kүrdeli kurylystar piramida korgandar salu zhumysynda kurylys mehanikasy men statikanyn karapajym zandylyktary zhәne rychag kolbeu zhazyktyk tәrizdi karapajym mehanizmder pajdalanyldy Praktikalyk talaptardan tugan Ezhelgi Vavilon Egipet gylymynyn teoriyalyk negizi halyk arasyna taramady Ғylym tүgeldej dini abyzdar kolynda boldy Ezhelgi grek galymdary tabigat kubylystaryn tabigattan tyskary kүshtin әserinsiz ak gylymi negizde tүsindiruge erekshe mәn berdi Ezhelgi grek galymdary Geraklit Anaksimandr Anaksimen Fales t b tabigat negizinen tort elementten ot topyrak aua zhәne su turady dese Demokrit b z b 5 g I Epikur b z b 341 270 Lukrecij b z b 1 g dүnienin en karapajym kirpishi odan әri bolinbejtin bolshek atom dep sanady Atom turaly ilim atomistika talaj gasyrga sozylgan talas tartystan kejin kazirgi tabigat zhajly gylymdardyn negizine ajnaldy Aristoteldin tabigat zhajly zhazgan kitaby Fizika dep atalgan Osygan oraj Aristoteldi fizikanyn negizin kalaushy dep te ajtady Arhimed gidrostatikanyn negizgi zanyn k Arhimed zany ashty karapajym mehanizmderdi zerttedi Ol mehanikamen katar optikamen astronomiyamen de ajnalysty Elektr men magnetizmge katysty kejbir karapajym kubylystar tym erteden ak belgili bolgan Grek rim mәdenieti dәuirinde statikanyn karapajym zandary rychag erezhesi auyrlyk ortalygy geometriyalyk optikanyn algashky zandylyktary zharyktyn tүzu syzykty taralu zany shagylu zandary zharyktyn synu kubylysy ashyldy Demokrit Aristotel Arhimed tәrizdi erte dүniedegi uly galymdardyn gylymga koskan tendesi zhok mol үlesi halyktyn gasyrlar bojyna zhinaktalan tәzhiribesimen ushtasa kelip F nyn irge tasy bolyp sanalatyn klassikalyk mehanikanyn tuuyna kolajly zhagdaj zhasady Orta gasyrdyn algashky kezeninde gylymnyn damuyna arab mәdenieti eleuli үles kosty Arabtar eksperimenttik zertteu tәsilderin koldana bastady Europada Alhazen degen atpen belgili bolgan Egipet fizigi әl Hajsam optikalyk zertteuler zhүrgizdi Ol kozdin koru teoriyasyn zhetildirdi eksperimentter zhүrgizip kuraldar zhasady Alhazennin Optika kitaby atty enbegi 12 g da latyn tiline audaryldy Orta Aziya men Қazakstannan shykkan gylymdar arab mәdenieti men gylymyn odan әri damytty Әbu Nasyr әl Farabi ozinin Vakuum atty traktatynda ezhelgi grekterde koldanylgan eksperimenttik tәsilder mon F gylymynyn sol kezdegi zhetistikterine sүjene otyryp absolyut vakuumnyn zhok ekendigin dәleldeuge umtyldy Al Biruni ozi zhasagan kuraldyn komegimen metaldar men kejbir zattardyn menshikti salmagyn asa үlken dәldikpen anyktady Ol sondaj ak astronomiyalyk zhәne geografiyalyk zertteulerdi de mukiyattylykpen zhүrgizdi Ұlykbek mektebinin okilderi fizika matematikalyk gylymdarynyn damuyna oz үlesterin kosty Birak Europa mәdenietine kenzhelep kosylgan bul gylymi zertteuler songy kezderi gana gylym tarihynan oz ornyn ala bastady 15 16 g ga dejin fizikalyk gylymi bakylaular men tәzhiribelik zertteu zhumystary kezdejsok sipatta zhүrgizildi Naktyly bir maksatty kozdep zhasalgan eksperimenttik zertteu zhumystary az boldy Eksperimenttik tәsil F da tek 17 g dan bastap zhүjeli tүrde koldanyla bastady Fizikanyn damuyndagy birinshi kezen G Galilej eksperimenttik tәsildin negizin kalagan enbekterinen bastalady Galilej Aristotel dinamikasynyn kate kagidalaryn birzholata teriske shygardy Sojtip dinamikanyn algashky gylymi negizin kalady inerciya zanyn zhәne kozgalystardy kosudy ashty Galilej men B Paskaldyn enbekterinde gidrostatikanyn negizi zhasaldy I Nyuton ozinin Tabigat filosofiyasynyn matematikalyk negizderi atty enbeginde 1687 mehanika zandarynyn en zhetildirilgen tuzhyrymdamasyn berdi Ol ozinen buryngy galymdardyn zhumystaryn korytyndylaj otyryp kүsh turaly ugymdy zhalpylady zhәne massa ugymyn engizdi zhүje dinamikasynyn negizgi zany әser men karsy әserdin tendik zanyn tagajyndady Sonymen Galilej men Nyuton gasyrlar bojy zhinaktalgan tәzhiribelerdi korytyp matem zhүjege keltirdi Bul zertteuler bir zhүjege kelip klassikalyk mehanikanyn negizin zhasaumen ayaktaldy 18 g da fizikanyn barlyk salalaryn onan әri damytuga zhetildiruge bagyttalgan zertteuler keninen zhүrgizildi Nyuton mehanikasy zher betindegi deneler men aspan denelerinin kozgalys zandaryn tolyk kamtityn ken taragan ilimder zhүjesine ajnaldy Fizikanyn baska salalarynda da tәzhiribelik derekter onan әri zhinaktalyp karapajym zandar tuzhyrymdala bastady Bir birine eshkandaj bajlanyssyz zhүrgizilgen zertteuler nәtizhesinde G Kavendish agylshyn galymy Dzh Pristli zhәne Sh Kulon elektrostatikanyn negizi bolyp sanalatyn zaryadtardyn әser zanyn ashty Atmosferalyk elektr turaly ilim de pajda boldy M V Lomonosov V Franklin Himiya men metallurgiyanyn damuy zhylu zhajly ilimnin kalyptasuyn tezdetti 17 g dan bastap tәzhiribe men matem zertteulerdin zhiyntygy fizikanyn negizgi tәsili bolyp kalyptasty Birak әr tүrli kubylystar bir birine bajlanyssyz zerttelgendikten olar zhekelengen salmaksyz materiyanyn korinisi retinde karastyryldy Zhylu erekshe salmaksyz sujyk zhylu tegi tүrinde kalyptasty Zattardyn elektrlenui elektr sujygy magnittik kubylystar magnit sujygy zhajly bolzhamnyn komegimen tүsindirildi 18 g da salmaksyz sujyk zhajly tүsinik fizikanyn barlyk salasyna ene bastady Okymystylardyn basym kopshiligi salmaksyz sujykka kүmәndanudan kaldy Өjtkeni olar zhylulyk elektrlik magnittik optikalyk kubylystar arasynda eshbir bajlanys zhok dep sanady Tek L Ejler Lomonosov tәrizdi aldyngy katarly galymdar gana salmaksyz materiya zhajly tүsiniktin dәjeksizdigin korsetip zhylulyk kubylystar men gaz kasietteri kozge korinbejtin ote kishkentaj bolshekterdin tynymsyz kozgalysyna bajlanysty ekendigin ajtty Fizika tarihyndagy ekinshi kezen 19 g dyn birinshi on zhyldygynan bastalady 19 g da fizikaga birtutas gylymi sipat bergen asa manyzdy zhanalyktar ashyldy teoriyalyk korytyndylar zhasaldy Әr tүrli fizikalyk procesterdin birligi energiyanyn saktalu zanynda oz ornegin tauyp ajkyndaldy F nyn damuyna himiya da eleuli ykpal zhasady 18 g dyn ayagynda biraz himiyalyk elementter ashyldy massanyn saktalu zany tagajyndaldy Lomonosov kejinnen A Lavuaze Al 19 g dyn basynda gylymi atomistika kalyptasty Dzh Dalton Zhan zhakty zhәne uzak uakyt bojy zhүrgizilgen tәzhiribelerdin komegimen sondaj ak burynnan kalyptaskan eski tүsinikterge karsy kiyan keski kүres zhagdajynda әr tүrli fizikalyk procesterdin ozara kajtymdylygy zhәne osygan oraj sol kezdegi belgili fiz kubylystardyn birligi dәleldendi Energiyanyn saktalu zanynyn kez kelgen fiz zhәne him procesterde oryndaluy Yu R Majerdin Dzh Dzhouldin zhәno G Gelmgolctin enbekterinde naktyly dәleldendi Barlyk fiz kubylystardyn birligi zhajly kagida 19 g dyn 2 zhartysynda F ny tүgeldej kajta kuruga әkelip sokty Bүkil F eki үlken bolimge zattar F sy men orister F syna biriktirildi Birinshi bolim zattyn molekula kinetikalyk teoriyasyna al ekinshi bolim elektromagnittik oris zhajly ilimge negizdeldi Elektromagnittik oris zhajly ilimnin negizin M Faradej kalady Ol 1831 zh elektromagnittik indukciyany ashty 19 g dyn 60 zhyldary Dzh Maksvell Faradejdin elektromagnittik oris zhajly kozkarasyn onan әri damytyp ony matem turgydan zhetildirdi 19 g dyn ekinshi zhartysynda F nyn tehnikany damytudagy roli erekshe artty Elektr zhajly ilim bajlanys zhumystarymen telefon telegraf gana shektelip kojmaj energetikalyk maksatta da koldanyla bastady Elektromagnittik tolkyndar symsyz bajlanys zhүjesin A S Popov damytuga mүmkindik berip radiobajlanys ken oris ala bastady Tehnikalyk termodinamika ishten zhanatyn dvigatelderdin damuyna ykpal zhasady Tomen temperaturalar tehnikasy pajda boldy Sojtip F nyn zharatylys tanu gylymdaryna ykpaly arta bastady 19 g dyn sonynda kejbir fizikter F nyn damuy ayaktaldy dep sanady Klassikalyk F ny kez kelgen kubylyska galaktikalardan bastap atom dүniesine dejin pajdalanbak bolu eleuli kajshylyktarga tipti kүrdeli katelerge әkelip sokty Klassikalyk F ga onyn negizgi kagidalaryna gylymi turgydan karap ozgeris engizu ol kezdegi galymdarga үlken kiyndykka tүsti Dәl osy tusta molekula men atomnyn realdygy zhonindegi korytyndyga kүmәndangan galymdar da boldy Tipti V Rentgen ozi sabak beretin fakultette elektron degen sozdi ajtuga tyjym salgan Fizika tarihyndagy үshinshi kazirgi kezen 19 g dyn songy zhyldarynan bastaldy Bul kezende zat kurylysyn onyn mikrokurylymyn terenirek zertteu kolga alyndy Elektron ashyldy onyn әseri men kasietteri zertteldi Dzh Tomson G Lorenc Elektrondar dinamikasyna zhәne elektrondardyn sәuleler orisimen әserlesuine bajlanysty kazirgi F nyn en zhalpylau teoriyasy salystyrmalyk teoriyasy A Ejnshtejn 1906 pajda boldy Zhana teoriya materiya kozgalysyn zhәne sol kozgalyska katysty F nyn negizgi ugymdary kenistik pen uakyt zhonindegi tүsinikterdi zhana beleske koterip olardyn kasietteri zhonindegi gasyrlar bojy kalyptaskan kozkarasty negizinen ozgertti Salystyrmalyk teoriyasy gasyrlar bojy kalyptaskan F zandaryn tүgeldej teriske shygargan zhok kajta onyn koldanylu shekarasyn anyktap berdi Mys zharyk zhyldamdygyna shamalas zhyldamdykpen kozgalgan denelerge Nyuton mehanikasynyn zandaryn koldanuga bolmajtyndygyn korsetti Yadr procesterde bajkalatyn energiya men massa arasyndagy bajlanysty ornektejtin Ejnshtejn formulasy salystyrmalyk teoriyasynyn dәjektiligin onan әri ajkyndaj tүsedi 1916 zh Ejnshtejn ashkan zhalpy salystyrmalyk teoriyasy Әlemnin alys tүkpirindegi materiyanyn kozgalysy men ornyktylygyn teoriyalyk zholmen zertteudegi birden bir asa manyzdy tәsil boldy Bul teoriya tartylys zhajly eski ilimdi kajta kuryp zhana satyga koterdi M Plank 20 gasyrdyn basynda zattyn sәule shygaruy zhәne zhutuy үzdiksiz zhүretin kubylys emes үzdikti tүrde energiya үlesteri kүjinde otetin kubylys ekenin korsetti A Ejnshtejn E Shryodinger L de Brojl V Gejzen berg t b Plank ideyasyn onan әri damytyp ony matem turgydan bir zhүjege keltirdi Kvanttyk teoriya zhәne onyn negizinde kvanttyk mehanika osylaj kalyptasty Kvanttyk teoriyanyn negizinde atomnyn әr tүrli kasietteri zhәne onyn ishinde otip zhatkan procester tүsindirildi N Bor t b 20 g dyn 2 shireginen bastap atom yadrosynyn kurylymyn zhәne onda bajkalatyn procesterdi zertteuge sondaj ak elementar bolshekter F synyn zhasaluyna bajlanysty F dagy revolyuciyalyk ozgerister onan әri zhalgasty 19 g dyn sonynda radioaktivtilik zhәne auyr yadrolardyn radioaktivtik tүrlenui ashyldy A Bekkerel P Kyuri M Skladovskaya Kyuri 20 g dyn basynda izotoptar anyktaldy E Rezerford ss bolshektermen atkylau arkyly azottyn ornykty ydyramajtyn yadrosyn ottek yadrosyna tүrlendirdi 1919 F nyn damuyndagy kelesi kezen nejtronnyn 1932 ashyluyna bajlanysty boldy Bul zhanalyk yadronyn kazirgi nuklondyk modelin zhasauga mүmkindik berdi 1932 zh pozitron al 1934 zh zhasandy radioaktivtilik ashyldy Yadr F nyn damuynda zaryadty bolshek үdetkishteri eleuli rol atkardy 1944 zh V I Veksler engizgen avtofazirovka tәsili үdetkishter tehnikasyn zhana satyga koterip onyn damu gorizontyn kenejtti Songy kezderi karama karsy shoktar үdetkishinde zhүrgizilgen zertteuler G I Budker zhemisti nәtizheler berdi Bul kezendegi asa manyzdy okshalardyn biri atom yadrosynyn bolinui zhәne yadro ishindegi energiyanyn asa mol koryn bolip alu mүmkindiginin ashyluy boldy 20 E DYҢ 40 50 zhyldary belgili elementar bolshekterdin sany birneshe ese artty Elektron proton nejtron po zitronmen sondaj ak fotonmen katar mezondardn birneshe tүri bejtarap bolshek nejtrino nuklondardyn kozgan kүji retinde karastyrylatyn giperondar ashyldy 1955 zh E Segre bastagan amerikan fizikteri antiprotondy al 1956 zh amerikandyk fizikterdin baska bir toby antipejtrondy ashty Sonymen V I Lonin ajtkan Atom siyakty elektron da sarkylmajdy tabigat sheksiz Shyg 14 t 285 6 degon bolzhamnyn dәjektiligi onan әri ajkyndala tүsti Songy zhyldary asa kuatty үdetkishterdin komegimen zhүrgizilgen zertteuler zaryadty belshektin de bejtarap bolshektin de antibolshegi bolatynyn korsetti Tek absolyut nemese shyn bejtarap bolshekter foton t b dep atalatyn kejbir elementar bolshekterdin gana antibolshegi bolmajdy Bizge kazirgi kezdegi belgili tabigattagy zattar negizgi үsh bolshekten proton nejtron elektron kuralsa Әlemnin baska bir tүkpirinde antibolshekterden antiproton antinejtron pozitron kuralgan materiya da an tizat boluy mүmkin Bul zhajt tәzhiribe zhүzinde ajkyndalyp shyndykka da ajnala bastady 1965 zh Brukhejven k ndagy AҚSh znergiyasy 30 Gevtik protondyk үdetkishte berillijden zhasalgan nysanany protonnyn otkir shogymen atkylau nәtizhesinde algashky kurandy antiyadro antidejtron alyndy 1970 zh Serpuhovtagy KSRO energiyasy 70 Gev tik protondyk үdetkishtin komegimen Mendeleevtin periodty sistemasyndagy ekinshi him ele ment gelijdin antiyadrosy anti gelij 3 ashyldy Antizattyn ashyluyna bajlanysty kazirgi kezde galymdar arasynda Әlemnin alys tүkpirinde antizattan tүzilgen antidүnie boluy mүmkin degen bolzham da bar Zat ta antizat ta negizgi elementar bolshekter men olardyn antibolshekterinen turady Dүnio kirpishteri kyzmetin atkaratyn bul bolshekterge berilgen elementar degen attyn ozi de onyn әri karaj bolinbejtin karapajymdylarynda boluy kerok Al kazirgi kezde galymdar elementar bolshekterdin elementarlygyna da shek keltirip zhүr Elementar bolshekterdin de ozindik ishki kurylysy bolatyndygyn dәleldejtin kubylystar bajkaluda Қazirgi үstem bolyp turgan kozkarastyn biri bojynsha shyn mәninde bolinbejtin bolshek bar al kalgan bolshekter olardyn tүrlishe bolyp kuraluynan tүziledi Osy pikir negizinde damyp ken taragan bolzham kvarkter teoriyasy Bul bolzham bojynsha elementar bolshekterdin basym kopshiligi osy kvarkterden turady Kvarkterdin de antibolshegi antikvarkter boluga tiis Yadrolyk F da 20 g dyn 2 zhartysyn da kauyrt dami bastady Atom zhәne sutek bombalary zhasaldy 1954 zh KSRO do algashky atom elektr st iske kosyldy I V Kurchatov bastagan galymdar men inzhenerler toby yadr energetikanyn negizin kalauga eleuli enbek sinirdi Sutek yadrrlarynyn sintezdelui arkyly zhүretin baskaryla tyn termoyadrolyk reakciyalar zerttele bastady I E Tamm t b galymdar plazmany termoizolyaciyalaudyn magnittik principin usyndy 1950 1976 zhyldan plazmany termoizolyaciyalaudyn tiimdi tәsili koldanylgan kondyrgy Tokomak 10 negizin L A Arcimovich t b kalagan zhumys istej bastady Bul kondyrgynyn zhәrdemi men temperaturasy 7 IO6 10 Yu6 K shama synda impulsynyn uzaktygy 0 5 sek plazma alyndy Қazirgi kezde asa kuatty lazerlerdin komegimen temperaturasy zhogary bolyp kelgen plazmany aluga bagyttalgan termoyadro lyk zertteuler de ken oris aluda Kүrdeli teoriyalyk zhәne eksperimenttik zertteuler nәtizhesinde kol zhetken tabystar F nyn barlyk sala synyn kauyrt damuyna kolajly zhagdaj zhasady Molekulalyk fizika salasynda kristaldar fizikasy k Kristallofizika zhedel damydy Is zhүzindo eleuli manyzy bar zhartylaj otkizgishter teoriyasy da kүrdeli problema bolyp sanalady A F Ioffe bastagan sovet fizikteri dүnie zhүzinde algash ret zhartylaj otkizgishterden zhasalgan tormoelektrlik generatordy 1950 L S Stilbans t b sonan son zhartylaj otkizgishti tonazytkysh kurylgylardy zhasady Sondaj ak metaldar men korytpalardy k Metaldar Metallofizika Metall tanu zertteu isinde de edәuir tabysty nәtizheler alyndy Magnetizm salasynda onyn ishinde ferromagnetizm kubylysyn zertteude asa kүrdeli tabystarga kol zhetti Ferromagnetizm teoriyasyn damytuda sovet fizikteri S P Shubin S V Vonsovskij t b zhemisti enbek etude Tomen temperaturalar salasyndagy zertteuler de ken oris aldy Gazdardy sujyltu tehnikasyna P L Ka pica komakty үles kosty 20 g dyn birinshi zhartysyndagy zhemisti bagyttardn biri vakuumdyk elektronika boldy Mүnyn negizinde tehnikanyn biraz salalary onyn ishinde elektrondyk mikroskopiya damydy Elektrondyk mikroskop mikroobektilerdin keskinin ulgajtyp tүsiru zhәno olardyn kurylysyn mukiyat zertteu үshin koldanylady Osy kүngi elektrondyk mikroskop nәrsenin keskinin birneshe myn ese ulgajtady ara kashyktygy birneshe angstrem o A eki nүkteni ajyryp bakylauga mүmkindik beredi Elektronika san timetrlik zhәne millimetrlik tolkyn dardy zerttejtin radiofizikamen tygyz bajlanysty Radiofizikanyn koldanylu salasyna radiolokaciya radioastronomiya radiometeorologiya zhatady Radioteh kurylgylar shapshan otetin kubylystar men yadr procesterdi zerttejtin manyzdy kuralga ajnaldy Radiospektroskopiya da ken kanat zhajdy Ondagan myn elektrondyk lampylar men zhartylaj otkizgishti diodtardy pajdalanatyn esepteuish analit mapganalardyn zhasaluy gylymi teh progrestin damuynda eleuli oryn aldy k Esepteuish mashina Esepteuish mashinalar elektrondyn tehnikanyn zhetistikterine saj kүrdelenip kemeldenip keledi Қazirgi esepteuish mashinalar san myndagan tranzistorlardan rezistorlardan zhәne diodtardan kuralatyn integraldyk shemalardan turady Optika salasynda da talaj manyzdy zhanalyktar ashylyp zhemisti nәtizheler alyndy Spektroskopiyalyk tәsilderi zharatylystanu gylymdary men tehnikada keninen koldanyla bastady Қoldanylu ayasy ken kanat zhajgan lyuminescenciyanyn teoriyasy zhasaldy Lyuminescenttik analiz zhedel damydy Lyuminescenciyalanatyn zattardyn k Lyuminofor zhana zhetildirilgen tүrleri zhasalyp gylym men tehnikanyn әr tүrli salalarynda koptep koldanyla bastady Molekulalyk optikadagy kүrdeli zhanalyktardyn biri zharyktyn kombinaciyalyk shashyrauy boldy G S Landsberg L I Mandelshtam үndi fizikteri Ch V Raman K S Krishnan 1934 zh II A Cherenkov taza sujyktyn radioaktivti zattardyn әserinen zharkyrau kubylysyn ashty k Cherenkov Vavilov sәule shygaruy I E Tamm men I M Frank bul kubylysty teoriya zhүzinde tolyk tүsindirdi 1937 Osy kubylysty ashyp dәleldegeni үshin Cherenkov Tamm zhәne Frankka 1958 zh Nobel syjlygy berildi Ultradybys radio habar arhitektura zhәne muz aspaptar zhasau problemalaryna bajlanysty akustikaga erekshe mәn berile bastady Osygan oraj gidroakustika men elektroakustika bolinip shykty F men tehnikadagy asa manyzdy zhanalyktardyn biri kvanttyk elektronikanyn pajda boluy Kvanttyk elektronika optikamen asa zhogary zhiiliktegi radiofizikanyn zhana salalaryn tugyzdy Kvanttyk elektronikanyn negizin salgan galymdarga N G Basov A M Prohorov zhәyae Ch Taunsca 1964 zh Nobel syjlygy berildi Baska gylymdarmen katar F nynda Қazakstanda damuyna Sovet okimeti tusynda ken zhol ashyldy Fiz gyl zert zhumystary negizinen Қaz KSR RA nyn Yadr fiz in tynda Zhogary energiya fizikasy in tynda Astrofi zika in tynda Energetika gyl zert in tynda sondaj ak koptegen zhogary oku oryndaryndagy fiz kafedralarynda zhүrgiziledi Қazirgi kezde Қa zakstandyk fizikter F nyn koptegen salalary bojynsha zertteuler zhүrgizip eleuli nәtizheler aldy Prof L A Vulis zhәne onyn shәkirtteri V P Kashkarov N C Kosovt b gaz dinamikasy salasynda enbek etip keledi Zhogary energiya fizikasy zhәne kosmostyk sәuleler salasynda kundy derekter alyndy Zh S Tekibaev t b katty deneler fizikasy M I Korsunskij S E Ermatov T Әbdisadykov t b metallofizika A A Presnyakov t b zhәne spektroskopiya S K Kalinin t b salalary bojynsha da praktikalyk manyzy zor zertteuler zhүrgizilip keledi Қaz KSRO nyn Yadr fiz institutynyn Sh Sh Ibraeimov D Ң Қajypov t b sondaj ak Қazak politehnika in tynyn T X Shormanov t b galymdary kүrdeli problemalardy kamtityn F nyn biraz salalary men ajnalysady Қazirgi fizikanyn tohnikamen zhәno baska tabigattanu gylymdarymen bajlanysy Ғylymnyn bүgingi tandagy kezeni olardyn ozara bajlanysynyn әldekajda kүshejip bir birimen aralasuynyn edәuir үdej tүskendigimen sipattalady Mys songy kezde F nyn matematikanyn biologiyanyn psihologiyanyn himiyanyn radioelektronikanyn sondaj ak tiri organizmderdi zerttejtin gylymdardyn mәlimetterin pajdalanatyn bionika kurylymy pajda boldy Әsirese F matematika gylymymen tygyz bajlanysty F teh mәselelerdi sheshu barysynda damidy zhetiledi Tehnika F nyn aldyna ozi muktazh bolyp otyrgan mәselerdi koldenen tartyp onyn damuyna ykpal zhasajdy Tehnika sonymen birgo F ny priborlarmen asa kүrdeli kondyrgylarmen zhabdyktajdy Al F nyn zhetistikteri tehnikanyn әr tүrli salasyna ene otyryp olardyn teoriyalyk negizin bajytady onan әri dami tүsuine zhetiluine ykpal etedi F nyn zertteu tәsilderi barlyk zharatylys tanu gylymdarynda keninen koldanyluda Elektrondyk mikroskoptar zheko molekulalardy bakylauga mүmkindik zhasady Rentgendik analiz zattyn atomdyn kurylysy men kristaldyk kurylysyn tekseruge koldanylady Spektrlik analiz geologiya men anorganikalyk himiyadagy en tiimdi tәsilderdin birine ajnaldy Masspektrograf atomdar men molekulalardyn massasyn asa үlken dәldikpen olshejdi Radiotehnikapyk zhәne oscillografiyalyk tәsilder sekundtyn milliondyk tipti milliardtyk үlesi ishinde otetin procesterdi bakylauyna mүmkindik beredi Radioaktivti izotoptardyn komegimen him elementterdin tipti zheke atomnyn kozgalysyn bakylauga bolady Қazirgi kezde bүkil tabigattanu gylymdarynyn arasynda da F nyn manyzy arta tүsude Salystyrmalyk teoriyasy men yadrolyk fizika astronomiyanyn kүrdeli bolimi astrofizika nyn kauyrt damuyna әser etti Al astrofizikada alyngan nәtizheler F ra zhana sipat berip otyr Kvanttyk teoriya himiyalk reakciyalar zhajyndagy ilimnin negizine alynady k Kvant psh himiya F nyn biologiyaga da ykpaly artuda Osygan oraj biofizika oz aldyna derbes gylym retindo kalyptasty F Egipet pen Vavilon eskertkish terinen bastap atom elektr stanciya syna lazerlerge kosmostyk ushu saparynyn zhүzege asuyna dejingi dәuirdi kamtityn uzak zholdy zhүrip otti Osy zhol үstinde ol kalyptasty damydy zhetildi Қazirgi F gyl teh progrestin damuynda zhetekshi kyzmet atkaratyn tamyryn ken zhajgan san salaly gylym F nyn KSRO da zhәne Қazakstanda damuy zhajly Sovettik Socialistik Respublikalar Odagy zhәne Қazak Sovettik Socialistik Respublikasy degen makalalardyn gylym zhәne gylymi mekemeler degen bolimderin karanyz Mehanikanyn negizgi anyktamalary shamalar olshem birlikteri anyktamasyS m zholv m s zhyldamdykt s uakytx m koordinataa m s2 үdeuw rad s buryshtyk zhyldamdykT s periodn Gc zhiilikac m s2 centrge tartkysh үdeuR m radiusTәzhiribelik zhәne teoriyalyk fizikaFizika negizinde tәzhiribelik zhәne teoriyalyk fizika bolyp ekige bolinedi Fizikterdin kopshiligi taza teoretik nemese taza tәzhiribeshi bolganymen al eki fizika eki bolek bop koringenimen shyn mәninde ol olaj emes Tәzhiribelik zhәne teoretikalyk fizika birge habarlasa otyryp damidy Bir mәselemen teoretikter de tәzhiribeshiler de shugyldanuy mүmkin Algashkylary kolda bar tәzhiribelik habarlardy sipattaj otyryp bolashak nәtizhelerdi teoriyalarmen bolzham zhasajdy ekinshileri bar teoriyalardy tәzhiribeler arkyly teksere otyryp zhana nәtizheler tabady Teoriya Negizgi bolimderi ҰgymdarKinematika zhәne Dinamika Vektor Nyutonnyn mehanika zandary Gidrodinamika Uakyt Energiya Қozgalys Massa Ұzyndyk Zhyldamdyk Kүsh Қuat Mehanikalyk zhumys Inerciya momenti Kүsh momenti Tolkyn Magnetizm Elektrodinamika Kerneu Tok Termodinamika zhәne Statistikalyk fizika Zhylu mashinalary Temperatura Kvanttyk mehanikaFizika galymdaryAmper Andre Mari Avogadro Amedeo Lyudvig Eduard Bolcman Balmer Iogann Yakob Vilson Charlz Tomson Riz Galilej Galileo Guk Robert Gustav Gerc Gyujgens Hristian Dizel Rudolf Sharl Ogyusten Kulon Klapejron Benua Pol Emil Sadi Karno Hejke Kammerling Onnes Per Kyuri zhәne t b fizikaga үlesin koskan fizik galymdyry bar Uilyam Tomson Gendrik Anton Lorenc Dzhejms Maksvell Mendeleev Dmitrij Ivanovich Om Georg Simon Majkl Faradej Celsij Andres Shtern Otto Sharl Zhak Aleksandr Sezar N G Basov Nils BorDerekkozder