Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Анаксимандр (Ἀναξίμανδρος，б.з.д.611－546жж.) — Иония мемлекетінің (Қазіргі Түркия жерінде) қаласынан шыққан ежелгі грек философы, еуропалық мәдениеттегі тұңғыш жаратылыстану ғалымы, Грекияда тұңыш жершары картасын сызушы. Сократқа дейінгі ғарыштық философияның (космоцентризм) әйгілі өкілі. Praxiades-тің баласы, 42 кезекті Олимпиада кезінде туылып, 58 кезекті олипияда кезінде қайтыс болған. Анаксимандр Фалестің шәкірті, ал Фалес өз заманында жеті әулиенің бірі деп құрметтелген тұңғыш еуропалық ойшыл есептеледі. Анаксимандр шәкірттері әйгілі Анаксимен болды. Кейбір деректерге қарағанда Пифагор да Анаксимандрдың шәкірті есептеледі. Ол "Табиғат жөнінде" атты грек тарихындағы түңғыш ғылыми шығарма жазған деген дерек бар, аталған шығармадан тек кейбір тамтықтары ғана бүгінге жеткен. Ол өз өмірінде Милет қаласының бір отарланушы елін басқарған деген де дерек бар.
| Анаксимандр | |
| Жалпы мағлұмат | |
|---|---|
| Туған күні | Lua error Module:Wikidata ішіндегі 39 жолында: attempt to concatenate field '?' (a nil value). |
| Туған жері | Милет қаласы, Иония |
| Қайтыс болған күні | б.з.д. 546ж. |
| Азаматтығы | |
| Ұлты | Грек тілді |
| Шығармашылығы | |
| Шығармалардың тілі | Көне Грек тілі |
| Мектеп/дәстүр | Милет Мектебі |
| Бағыты | |
| Кезең | Сократқа дейінгі кезең, Антикалық философия |
| Негізгі қызығушылығы | |
| Негізгі пікірі | Апейрон (шексіздік); (түпнегіз); ; Жер шары, күн және ай туралы идеялар; ; Әділет |
| Ықпалды жалғастырушылар | |
Ғылыми идеялары
Анаксимандрдың ғұламалық болмысынан ежелгі заманның ғылымға деген саф құштарлығы көрініс тапқан. Анаксимандр алдымен көп түрлі дүние өмір сүретіні туралы айтты. Яғни, көп түрлі дүние бар, біз өмір сүріп отырған дүние сол көп дүниенің тек біреуі ғана деп түсіндірді. Бұл плюрализмдік пікір ғарыштың ұланқайырлығы мен алуандылығына қаратылса керек.
Ол ең алғаш жершары картасын сызды, жерді дискке ұқсас деп есептеді, күнді жер секілді нәрсе, бірақ ол жерден 28 есе үлкен деп мөлшерледі.
Сондай-ақ Анаксимандр айды үлкен бір тас деп есептеп, ай өзінен жарық шығармайды, оның жарығы күнге шағылысудан пайда болған деп есептеді. Анаксимандрдың космологиялық теориясы бойынша жер сүйір дискі пішінде ғаламның ортасында салбырап тұр. Жер төңірегінде аспанның үш сақинасы: күн, ай және жұлдыз сақиналары айналып жүреді.
Анаксимандр нақылы
Анаксимандрдың ≤Табиғат туралы≥ кітабынан бірнеше ауыз сөз бізге жеткен. Бұл туралы М.Хайдеггер "Анаксимандр нақылы" делінетін арнаулы мақала жазған. Аталған сөздің бірнеше түрлі аудармасы кездеседі. Ең жалпылық мағынадағысы:
Дүние неден пайда болса, ақыр-соңы соған қайтады, бұл жазмыш. Өйткені, ғалам уақыт тәртібіне орай өмір сүреді, өзара әділетсіздігін жазамен толықтырады.
Әділет ұғымы мейлі әлем үшін де, мейлі грек діні мен философиясы үшін де айырықша маңызға ие екені белгілі. Қазіргі заман адамы әділет ұғымын ежелгі мәдениеттер бойынша түсіне алады деу қиын. Анаксимандрдың идеясына негізделгенде, дүниедегі от, су, ауа, топырақ белгілі бір әділетті мөлшерде сақталады, бірақ олардың әрбіреуі өзінің іргесін кеңейтуге, басқа элементтерді қосып алуға тырысады. Бірақ бәрін басып түсетін табиғи қажеттілік заңы оларды бейберекет жібермей, олар ортасында негіздік тепе-теңдік сақтатқызып тұрады. От қана болса бәрі күлге айналады, бірақ күл деген топырақтың басталуы. Бұндай тепе-теңдіктің сақталуына негізделген әділет көзғарасы - дүние қанша қопарыла кеңейсе де, қусырыла тарылса да мәлім бір шектен шығып кетпейді деген сенімге ие етеді. Грек ұлты дәл осындай сенімге сенген. Ғалам өмір сүруінің бірінші ерекшелігі Әділет, тек әділет арқылы ғана ол тұрақты, баянды сақталады, ал егер ол әділетсіздік танытса, әлемнің ақырласуына алып барады. "Уақыт тәртібіне" бағынатын дүние әділетсіздікті жазамен толықтырып, өз-өзін түзетіп отырады. Бір қызығы, гректер көптеген жамандықтардың басын Құдайлардың әділетсіздігінен бастауы тегін емес, мысалы Троя соғысын адамдар емес, Құдайлар келтіріп шығарды деп түсінген.
Анаксимандр өз дәлелді уәжі бойынша Архэ бұл су емес, басқа элемент те емес, өйткені олардың біреуі болса, онда ол басқаларын бойұсындырып, әділетсіздік басталады. Ол төрт элемент - су, от, ауа, топырақ өзара қайшылықты болады деп түсінгені туралы Аристотель жазып қалтырған. Ауа суық, су дымқыл, от ыстық, топырақ құрғақ. Егер олардың біреуі үстем болса, басқасы да, әлем де өмір сүрмейді, сондықтан бұл төрт элемент ортасындағы салыстырма белгілі шектен шығып кетпеуі керек. Демек әлемді сондай шектен шығармай тұрған бір күш бар, ол әділет күші демекші.
Анаксимандр бойынша, әлемде мәңгілік қозғалыс бар. Қозғалыс барысында барлық нәрселер біртіндеп, ілгері-кейін пайда болды. Әлемді әлдебір құдіретті Ие жасап шығарған жоқ, өзгерістен келген. Хайуандар да, тіпті адам да өзгеріп келген. Дымқылдық күннің әсерінде жылығанда, одан тірі организмдер пайда болды. Адам басқа хайуандар секілді балықтан өзгеріп келген.
Апейрон = Шексіздік
Фалес тұңғыш рет дүние дегеніміз біртұтас, оның бір бастауы бар деп, есептеп, бұл бастауды Су дегені белгілі. Бірақ ол су қалай дүниені қалыптастыратыны туралы айтпаған, немесе айтса да бізге жетпеген. Ал, Анаксимандр дүниенің басталуын айтып қана қоймай, оның қалай ғарышты қалыптастырғаны туралы өзіндік қиынды уәж келітрген. Әсіресе ол ұстазы Фалес секілді нақты зат (су, ауа деп атамай, біршама дерексіз "шексіздік" ұғымын қолдануына қарап онда философиялық біртұтас логикалық ойлау болғанын байқаймыз. Шексіздік мәлім нәрсе емес, әрбір нәрсенің мәлім бір ортақтығын көрсетуі де мүмкін, демек бұл философиялық абстракцияның басталуы болды.
Анаксимандр өмір сүруші нәрсенің бастапқы негізі — "архе" ("Түпнегіз", "Түпнұсқа", "Тұқиян") ұғымын енгізді және Апейронды (apeiron - шексіздік, ἄπειρον) осы бастапқы түпнегіз деп есептеді. Апейронды ыстық пен суықтың қарама-қарсылығы туады; олардың күресі космосты дүниеге әкеледі; ыстық от ретінде көрініс табады, суық аспан мен жерге айналады. Апейронда басталу жоқ, ақырласу да жоқ, барлық нәрсе содан пайда болады, соған қайтады. Қайту деген жоғалу емес, ыдырап апейронға қайту, пайда болу деген жоқтан бар болу емес, бірігіп, апейроннан мәлім нәрсеге айналу. Ол материяның сақталу және айналу заңын тұңғыш рет өз логикасы бойынша жорамалдап түсіндірді деуімізге жеткілікті негіз бар.
Тіршілік тіршілігін судан бастаған
Анаксимандр тарихта тұңғыш рет эволюция ілімін ұсынды: адам — басқа да тіршілік иелері сияқты балықтан өзгеріп келген. Тіршілік алғашында суда өмір сүрген, біртіндеп жағалауға шығып, біртіндеп құрылыққа бейімделген деген идеяның артында тіршілік түрлері бір күнде осындай бола қалған жоқ, олар ортаға қарай баяу өзгеріп отырған деген эвалюция ілімі жатыр. Ол адам баласы кішкене кезінде өте әлжуаз, орнынан тұра алмайды, егер алғашқы адам бар деп есептесек, ендеше ол бала кезінде өліп қалар еді, демек, адам бір күнде адам болмаған, ол ұзақ заман балық секілді суда жүзіп жүрді, біртіндеп құрылыққа шыққан дегенді ұстанады. Денесінің 72% судан құралған адам баласының суға қатысына қарата қазіргі замандық мына екі ғылыми дәлелді келітре кетсек қате болмас: 1. Адам баласын 1-4 айлық эмбрион кезінде оның желбезегі болады, тек кейін біртіндеп жоғалып кетеді екен. 2. Жаңа туыла қалған бала суда жүзуді тума біледі екен. Бұл мәселеге адамның тума қабілеті туралы зерттеулер болашақта дұрыс жауап беретін болар.
Дереккөздер
- Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7
Тақырыпқа пайдалы сілтемелер
Анаксимандр (Британ Энциклопедиясы)
Ежелгі Грек ойшылдары туралы кітаптар
- "Anaximander". Encyclopædia Britannica Online.
- "Anaximander" in Chambers's Encyclopædia. London: George Newnes, 1961, Vol. 1, p. 403.
- Park, David (2005) The Grand Contraption, Princeton University Press ISBN 0-691-12133-8
- Sagan, Carl (1985) Cosmos, Ballantine Books, ISBN 0-345-33135-4, pg 143–144.
- This character is traditionally associated with Boethius, however his face offering similarities with the relief of Anaximander (image in the box above), it could be a representation of the philosopher. See http://www.mlahanas.de/Greeks/SchoolAthens2.htm Мұрағатталған 14 ақпанның 2007 жылы. for a description of the characters in this painting.
- a b Hippolytus, Refutation of All Heresies (I, 5)
- In his Chronicles, as reported by Diogenes Laërtius, Lives and Opinions of Eminent Philosophers (II, 2).
- Richard D. McKirahan, Philosophy before Socrates, Ch 5, 32–34
- C. Mosse (1984) La Grece archaique d' Homere a Eschyle. Edition du Seuil. p236
- C. M. Bowra (1957) The Greek experience. World publishing Company. Cleveland and New York. p168,169.
- Herbert Ernest Cushman claims Anaximander has "the first European philosophical conception of god", A beginner's history of philosophy, Volume 1 pg. 24
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Anaksimandr Ἀna3imandros b z d 611 546zhzh Ioniya memleketinin Қazirgi Tүrkiya zherinde kalasynan shykkan ezhelgi grek filosofy europalyk mәdeniettegi tungysh zharatylystanu galymy Grekiyada tunysh zhershary kartasyn syzushy Sokratka dejingi garyshtyk filosofiyanyn kosmocentrizm әjgili okili Praxiades tin balasy 42 kezekti Olimpiada kezinde tuylyp 58 kezekti olipiyada kezinde kajtys bolgan Anaksimandr Falestin shәkirti al Fales oz zamanynda zheti әulienin biri dep kurmettelgen tungysh europalyk ojshyl esepteledi Anaksimandr shәkirtteri әjgili Anaksimen boldy Kejbir derekterge karaganda Pifagor da Anaksimandrdyn shәkirti esepteledi Ol Tabigat zhoninde atty grek tarihyndagy tүngysh gylymi shygarma zhazgan degen derek bar atalgan shygarmadan tek kejbir tamtyktary gana bүginge zhetken Ol oz omirinde Milet kalasynyn bir otarlanushy elin baskargan degen de derek bar AnaksimandrZhalpy maglumatTugan kүniLua error Module Wikidata ishindegi 39 zholynda attempt to concatenate field a nil value Tugan zheriMilet kalasy IoniyaҚajtys bolgan kүnib z d 546zh AzamattygyIoniyaҰltyGrek tildiShygarmashylygyShygarmalardyn tiliKone Grek tiliMektep dәstүrMilet MektebiBagytyNaturalizm Kosmocentrizm KezenSokratka dejingi kezen Antikalyk filosofiyaNegizgi kyzygushylygyAstronomiya Metafizika Geometriya Geografiya Negizgi pikiriApejron sheksizdik tүpnegiz Zher shary kүn zhәne aj turaly ideyalar ӘdiletYkpaldy zhalgastyrushylarkobi Anaksimen Pifagor Demokrit Ғylymi ideyalaryAnaksimandrdyn garysh kartasy Zher zhuldyz aj kүn Anaksimandrdyn gulamalyk bolmysynan ezhelgi zamannyn gylymga degen saf kushtarlygy korinis tapkan Anaksimandr aldymen kop tүrli dүnie omir sүretini turaly ajtty Yagni kop tүrli dүnie bar biz omir sүrip otyrgan dүnie sol kop dүnienin tek bireui gana dep tүsindirdi Bul plyuralizmdik pikir garyshtyn ulankajyrlygy men aluandylygyna karatylsa kerek Ol en algash zhershary kartasyn syzdy zherdi diskke uksas dep eseptedi kүndi zher sekildi nәrse birak ol zherden 28 ese үlken dep molsherledi Sondaj ak Anaksimandr ajdy үlken bir tas dep eseptep aj ozinen zharyk shygarmajdy onyn zharygy kүnge shagylysudan pajda bolgan dep eseptedi Anaksimandrdyn kosmologiyalyk teoriyasy bojynsha zher sүjir diski pishinde galamnyn ortasynda salbyrap tur Zher tonireginde aspannyn үsh sakinasy kүn aj zhәne zhuldyz sakinalary ajnalyp zhүredi Anaksimandr syzgan zher shary kartasynyn nobajyAnaksimandr nakylyAnaksimandrdyn Tabigat turaly kitabynan birneshe auyz soz bizge zhetken Bul turaly M Hajdegger Anaksimandr nakyly delinetin arnauly makala zhazgan Atalgan sozdin birneshe tүrli audarmasy kezdesedi En zhalpylyk magynadagysy Dүnie neden pajda bolsa akyr sony sogan kajtady bul zhazmysh Өjtkeni galam uakyt tәrtibine oraj omir sүredi ozara әdiletsizdigin zhazamen tolyktyrady Әdilet ugymy mejli әlem үshin de mejli grek dini men filosofiyasy үshin de ajyryksha manyzga ie ekeni belgili Қazirgi zaman adamy әdilet ugymyn ezhelgi mәdenietter bojynsha tүsine alady deu kiyn Anaksimandrdyn ideyasyna negizdelgende dүniedegi ot su aua topyrak belgili bir әdiletti molsherde saktalady birak olardyn әrbireui ozinin irgesin kenejtuge baska elementterdi kosyp aluga tyrysady Birak bәrin basyp tүsetin tabigi kazhettilik zany olardy bejbereket zhibermej olar ortasynda negizdik tepe tendik saktatkyzyp turady Ot kana bolsa bәri kүlge ajnalady birak kүl degen topyraktyn bastaluy Bundaj tepe tendiktin saktaluyna negizdelgen әdilet kozgarasy dүnie kansha koparyla kenejse de kusyryla tarylsa da mәlim bir shekten shygyp ketpejdi degen senimge ie etedi Grek ulty dәl osyndaj senimge sengen Ғalam omir sүruinin birinshi ereksheligi Әdilet tek әdilet arkyly gana ol turakty bayandy saktalady al eger ol әdiletsizdik tanytsa әlemnin akyrlasuyna alyp barady Uakyt tәrtibine bagynatyn dүnie әdiletsizdikti zhazamen tolyktyryp oz ozin tүzetip otyrady Bir kyzygy grekter koptegen zhamandyktardyn basyn Қudajlardyn әdiletsizdiginen bastauy tegin emes mysaly Troya sogysyn adamdar emes Қudajlar keltirip shygardy dep tүsingen Anaksimandr oz dәleldi uәzhi bojynsha Arhe bul su emes baska element te emes ojtkeni olardyn bireui bolsa onda ol baskalaryn bojusyndyryp әdiletsizdik bastalady Ol tort element su ot aua topyrak ozara kajshylykty bolady dep tүsingeni turaly Aristotel zhazyp kaltyrgan Aua suyk su dymkyl ot ystyk topyrak kurgak Eger olardyn bireui үstem bolsa baskasy da әlem de omir sүrmejdi sondyktan bul tort element ortasyndagy salystyrma belgili shekten shygyp ketpeui kerek Demek әlemdi sondaj shekten shygarmaj turgan bir kүsh bar ol әdilet kүshi demekshi Anaksimandr bojynsha әlemde mәngilik kozgalys bar Қozgalys barysynda barlyk nәrseler birtindep ilgeri kejin pajda boldy Әlemdi әldebir kudiretti Ie zhasap shygargan zhok ozgeristen kelgen Hajuandar da tipti adam da ozgerip kelgen Dymkyldyk kүnnin әserinde zhylyganda odan tiri organizmder pajda boldy Adam baska hajuandar sekildi balyktan ozgerip kelgen Apejron SheksizdikFales tungysh ret dүnie degenimiz birtutas onyn bir bastauy bar dep eseptep bul bastaudy Su degeni belgili Birak ol su kalaj dүnieni kalyptastyratyny turaly ajtpagan nemese ajtsa da bizge zhetpegen Al Anaksimandr dүnienin bastaluyn ajtyp kana kojmaj onyn kalaj garyshty kalyptastyrgany turaly ozindik kiyndy uәzh kelitrgen Әsirese ol ustazy Fales sekildi nakty zat su aua dep atamaj birshama dereksiz sheksizdik ugymyn koldanuyna karap onda filosofiyalyk birtutas logikalyk ojlau bolganyn bajkajmyz Sheksizdik mәlim nәrse emes әrbir nәrsenin mәlim bir ortaktygyn korsetui de mүmkin demek bul filosofiyalyk abstrakciyanyn bastaluy boldy Anaksimandr omir sүrushi nәrsenin bastapky negizi arhe Tүpnegiz Tүpnuska Tukiyan ugymyn engizdi zhәne Apejrondy apeiron sheksizdik ἄpeiron osy bastapky tүpnegiz dep eseptedi Apejrondy ystyk pen suyktyn karama karsylygy tuady olardyn kүresi kosmosty dүniege әkeledi ystyk ot retinde korinis tabady suyk aspan men zherge ajnalady Apejronda bastalu zhok akyrlasu da zhok barlyk nәrse sodan pajda bolady sogan kajtady Қajtu degen zhogalu emes ydyrap apejronga kajtu pajda bolu degen zhoktan bar bolu emes birigip apejronnan mәlim nәrsege ajnalu Ol materiyanyn saktalu zhәne ajnalu zanyn tungysh ret oz logikasy bojynsha zhoramaldap tүsindirdi deuimizge zhetkilikti negiz bar Anaksimandr Afina Mektebi Rafael SantidenTirshilik tirshiligin sudan bastaganAnaksimandr tarihta tungysh ret evolyuciya ilimin usyndy adam baska da tirshilik ieleri siyakty balyktan ozgerip kelgen Tirshilik algashynda suda omir sүrgen birtindep zhagalauga shygyp birtindep kurylykka bejimdelgen degen ideyanyn artynda tirshilik tүrleri bir kүnde osyndaj bola kalgan zhok olar ortaga karaj bayau ozgerip otyrgan degen evalyuciya ilimi zhatyr Ol adam balasy kishkene kezinde ote әlzhuaz ornynan tura almajdy eger algashky adam bar dep eseptesek endeshe ol bala kezinde olip kalar edi demek adam bir kүnde adam bolmagan ol uzak zaman balyk sekildi suda zhүzip zhүrdi birtindep kurylykka shykkan degendi ustanady Denesinin 72 sudan kuralgan adam balasynyn suga katysyna karata kazirgi zamandyk myna eki gylymi dәleldi kelitre ketsek kate bolmas 1 Adam balasyn 1 4 ajlyk embrion kezinde onyn zhelbezegi bolady tek kejin birtindep zhogalyp ketedi eken 2 Zhana tuyla kalgan bala suda zhүzudi tuma biledi eken Bul mәselege adamnyn tuma kabileti turaly zertteuler bolashakta durys zhauap beretin bolar DerekkozderBiekenov K Sadyrova M Әleumettanudyn tүsindirme sozdigi Almaty Sozdik Slovar 2007 344 bet ISBN 9965 822 10 7Takyrypka pajdaly siltemelerAnaksimandr Britan Enciklopediyasy Ezhelgi Grek ojshyldary turaly kitaptar Anaximander Encyclopaedia Britannica Online Anaximander in Chambers s Encyclopaedia London George Newnes 1961 Vol 1 p 403 Park David 2005 The Grand Contraption Princeton University Press ISBN 0 691 12133 8 Sagan Carl 1985 Cosmos Ballantine Books ISBN 0 345 33135 4 pg 143 144 This character is traditionally associated with Boethius however his face offering similarities with the relief of Anaximander image in the box above it could be a representation of the philosopher See http www mlahanas de Greeks SchoolAthens2 htm Muragattalgan 14 akpannyn 2007 zhyly for a description of the characters in this painting a b Hippolytus Refutation of All Heresies I 5 In his Chronicles as reported by Diogenes Laertius Lives and Opinions of Eminent Philosophers II 2 Richard D McKirahan Philosophy before Socrates Ch 5 32 34 C Mosse 1984 La Grece archaique d Homere a Eschyle Edition du Seuil p236 C M Bowra 1957 The Greek experience World publishing Company Cleveland and New York p168 169 Herbert Ernest Cushman claims Anaximander has the first European philosophical conception of god A beginner s history of philosophy Volume 1 pg 24