Энергия (гр. energeіa – әсер, әрекет) – материя қозғалысының әртүрлі формасының жалпы өлшеуіші.
Материя қозғалысының әртүрлі формалары бір-біріне айналып (түрленіп) отырады. 19 ғасырдың орта шенінде осы қозғалыстың барлық формалары бір-біріне белгілі бір сандық мөлшерде ғана айтылатындығы анықталды; осы жағдай “энергия” ұғымын енгізуге, яғни қозғалыстың әртүрлі физикалық формаларын бірыңғай өлшеуішпен өлшеуге мүмкіндік берді. “ Энергия” ұғымы сақталу заңына бағынады (қ. Энергияның сақталу заңы, Термодинамика). Энергия туралы түсінік мәңгілік қозғалтқыш жасаудың мүмкін еместігін дәлелдеуге байланысты пайда болды. Жұмыстың қоршаған ортадағы немесе жүйедегі белгілі бір өзгерістің (отынның жануы, судың құлауы, т.б.) нәтижесінде ғана орындалатындығы анықталды; дененің бір күйден басқа бір күйге ауысуы кезіндегі белгілі бір жұмыс істеу қабілеті оның энергиясы деп аталды.
Қозғалыстың әртүрлі формасына сәйкес энергияның да бірнеше түрлері бар (мысалы, механикалық энергия, химиялық энергия, , гравитациялық энергия, ядролық энергия, т.б.) Физиканың даму процесінде энергия ұғымы нақтыланып әрі жалпыланып отырды. Энергия туралы ілімнің дамуындағы маңызды бір кезең үздіксіз ортадағы энергия қозғалысы мен “энергия ағыны” туралы ұғымның енгізілуі болды. Энергия ағыны деп энергия тығыздығы мен берілген ортадағы орын ауыстыру жылдамдығының көбейтіндісіне тең векторды айтады.
Кванттық физиканың дамуы энергияның квантталатындығы жайлы, яғни кейбір жағдайда жүйенің энергиясы тек дискретті (үздікті) мәндерді ғана қабылдайды деген фактіні дәлелдеуге мүмкіндік берді. Мұндай жағдай мысалы, энергиясына, микробөлшектердің тербеліс және айналу Энергиясына қатысты айтылады. Салыстырмалық теориясында Энергия (Е) мен масса (m) арасындағы байланыстың (Е=mс2, мұндағы с – вакуумдегі жарық жылдамдығы) ашылуы физика үшін зор маңызды болды. Бұл қатыс әмбебап қатыс болып есептеледі. Сондықтан ол тіпті өте кішкентай микробөлшектің өзінде де әрқашан қозғалыстың белгілі бір түрі болатындығын көрсетеді. Мұндай қозғалыстың өлшеуіші mс2 өрнегі болады. Әсіресе бұл қатыстың ядролық энергетиканың дамуына байланысты іс жүзіндегі маңызы арта түсті. Энергия бірліктердің халықаралық жүйесінде (СИ) джоульмен, бірліктердің жүйесінде эргпен өлшенеді. Ал ядролық және атомдық физикада энергияның өлшеу бірлігі ретінде электронвольт алынады.
Энергияның екі түрі
Энергия екіге бөлінеді: потенциалдық және кинетикалық энергия. Потенциалдық энергия денелердің немесе дене бөліктерінің өзара алмасуынан пайда болады. Кинетикалық энергия дене қозғалысқа түскенде пайда болады.
Кинетикалық энергия
Дененің қозғалысымен байланысты энергия кинетикалық энергия деп аталады. Денені үдету үшін орындалатын жұмыс оның кинетикалық энергиясын арттырады, ал үдетілген денемен орындалатын жұмыс оның кинетикалық энергиясының төмендеуіне әкеледі. Дененің кинетикалық энергиясы дененің жылдамдығының квадратына тура пропорционал. Кинетикалық энергия бір денеден екінші денеге беріледі, сонымен қатар ол өзінің формасын өзгертеді. Бір қалыпты қозғалатын дененің кинетикалық энергиясын динамика мен кинематика теңдеулерін қолданып,денені үдету үшін жасалынатын жұмыс ретінде анықтауға болады .
Физикада механикалық ілгерілемелі қозғалыс басқа қозғалыс формаларына айналғанда, дененің массасы және оның жылдамдық квадраты көбейтіндісінің жартысын механикалық ілгерілемелі қозғалыстың өлшемі ретінде қабылдайды. Бұл физикалық шама дененің кинетикалық энергиясы деп аталады және Eк деп белгіленеді.
Потенциалдық энергия
Дененің потенциалдық энергиясы гравитациялық өрісте дене салмағы мен оның орналасқан биіктігінің көбейтіндісіне тең. Потенциалдық энергия белгілі бір деңгейге байланысты беріледі. Дененің энергиясының артуы мөлшері біз көтеретін биіктікпен салыстырғанда үлкен болып келетін, биіктігін анықтай алмайтын денелердің биіктігін ауырлық центрі арқылы анықтаймыз.
Дереккөздер
- Рахимбекова З.М. Материалдар механикасы терминдерінің ағылшынша-орысша-қазақша түсіндірме сөздігі ISBN 9965-769-67-2
- “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
- http://www.bilimland.kz/kk/#lesson=10701
- http://www.bilimland.kz/kk/#lesson=10710
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Energiya gr energeia әser әreket materiya kozgalysynyn әrtүrli formasynyn zhalpy olsheuishi Materiya kozgalysynyn әrtүrli formalary bir birine ajnalyp tүrlenip otyrady 19 gasyrdyn orta sheninde osy kozgalystyn barlyk formalary bir birine belgili bir sandyk molsherde gana ajtylatyndygy anyktaldy osy zhagdaj energiya ugymyn engizuge yagni kozgalystyn әrtүrli fizikalyk formalaryn biryngaj olsheuishpen olsheuge mүmkindik berdi Energiya ugymy saktalu zanyna bagynady k Energiyanyn saktalu zany Termodinamika Energiya turaly tүsinik mәngilik kozgaltkysh zhasaudyn mүmkin emestigin dәleldeuge bajlanysty pajda boldy Zhumystyn korshagan ortadagy nemese zhүjedegi belgili bir ozgeristin otynnyn zhanuy sudyn kulauy t b nәtizhesinde gana oryndalatyndygy anyktaldy denenin bir kүjden baska bir kүjge auysuy kezindegi belgili bir zhumys isteu kabileti onyn energiyasy dep ataldy Қozgalystyn әrtүrli formasyna sәjkes energiyanyn da birneshe tүrleri bar mysaly mehanikalyk energiya himiyalyk energiya gravitaciyalyk energiya yadrolyk energiya t b Fizikanyn damu procesinde energiya ugymy naktylanyp әri zhalpylanyp otyrdy Energiya turaly ilimnin damuyndagy manyzdy bir kezen үzdiksiz ortadagy energiya kozgalysy men energiya agyny turaly ugymnyn engizilui boldy Energiya agyny dep energiya tygyzdygy men berilgen ortadagy oryn auystyru zhyldamdygynyn kobejtindisine ten vektordy ajtady Kvanttyk fizikanyn damuy energiyanyn kvanttalatyndygy zhajly yagni kejbir zhagdajda zhүjenin energiyasy tek diskretti үzdikti mәnderdi gana kabyldajdy degen faktini dәleldeuge mүmkindik berdi Mundaj zhagdaj mysaly energiyasyna mikrobolshekterdin terbelis zhәne ajnalu Energiyasyna katysty ajtylady Salystyrmalyk teoriyasynda Energiya E men massa m arasyndagy bajlanystyn E ms2 mundagy s vakuumdegi zharyk zhyldamdygy ashyluy fizika үshin zor manyzdy boldy Bul katys әmbebap katys bolyp esepteledi Sondyktan ol tipti ote kishkentaj mikrobolshektin ozinde de әrkashan kozgalystyn belgili bir tүri bolatyndygyn korsetedi Mundaj kozgalystyn olsheuishi ms2 ornegi bolady Әsirese bul katystyn yadrolyk energetikanyn damuyna bajlanysty is zhүzindegi manyzy arta tүsti Energiya birlikterdin halykaralyk zhүjesinde SI dzhoulmen birlikterdin zhүjesinde ergpen olshenedi Al yadrolyk zhәne atomdyk fizikada energiyanyn olsheu birligi retinde elektronvolt alynady Energiyanyn eki tүriEnergiya ekige bolinedi potencialdyk zhәne kinetikalyk energiya Potencialdyk energiya denelerdin nemese dene bolikterinin ozara almasuynan pajda bolady Kinetikalyk energiya dene kozgalyska tүskende pajda bolady Kinetikalyk energiyaDenenin kozgalysymen bajlanysty energiya kinetikalyk energiya dep atalady Deneni үdetu үshin oryndalatyn zhumys onyn kinetikalyk energiyasyn arttyrady al үdetilgen denemen oryndalatyn zhumys onyn kinetikalyk energiyasynyn tomendeuine әkeledi Denenin kinetikalyk energiyasy denenin zhyldamdygynyn kvadratyna tura proporcional Kinetikalyk energiya bir deneden ekinshi denege beriledi sonymen katar ol ozinin formasyn ozgertedi Bir kalypty kozgalatyn denenin kinetikalyk energiyasyn dinamika men kinematika tendeulerin koldanyp deneni үdetu үshin zhasalynatyn zhumys retinde anyktauga bolady Fizikada mehanikalyk ilgerilemeli kozgalys baska kozgalys formalaryna ajnalganda denenin massasy zhәne onyn zhyldamdyk kvadraty kobejtindisinin zhartysyn mehanikalyk ilgerilemeli kozgalystyn olshemi retinde kabyldajdy Bul fizikalyk shama denenin kinetikalyk energiyasy dep atalady zhәne Ek dep belgilenedi Ek 12mv2 displaystyle E text k frac 1 2 mv 2 Potencialdyk energiyaDenenin potencialdyk energiyasy gravitaciyalyk oriste dene salmagy men onyn ornalaskan biiktiginin kobejtindisine ten Potencialdyk energiya belgili bir dengejge bajlanysty beriledi Denenin energiyasynyn artuy molsheri biz koteretin biiktikpen salystyrganda үlken bolyp keletin biiktigin anyktaj almajtyn denelerdin biiktigin auyrlyk centri arkyly anyktajmyz DerekkozderRahimbekova Z M Materialdar mehanikasy terminderinin agylshynsha oryssha kazaksha tүsindirme sozdigi ISBN 9965 769 67 2 Қazakstan Ұlttyk enciklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 http www bilimland kz kk lesson 10701 http www bilimland kz kk lesson 10710 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet