Фрэнсис Бэкон

Фрэнсис Бэкон (ағылш. Francis Bacon; 22 қаңтар 1561 жыл – 9 сәуір 1626 жыл) — ағылшын философы, ғылыми зерттеудің тәжірибеге сүйенген методологиясын ұсынған. Эмпиристік бағыттың негізін салушы, саяси қайраткер. Англия лорд-канцлері, патшадан кейінгі екінші тұлғасы. «Білім – күш» деген қанатты сөз айтқан.

Фрэнсис Бэкон
ағылш. Francis Bacon
Жалпы мағлұмат
Туған күні	22 қаңтар 1561 (1561-01-22)
Туған жері	Стрэнд, Лондон, Англия Патшалығы
Қайтыс болған күні	9 сәуір 1626 (1626-04-09) (65 жас)
Қайтыс болған жері	Хайгейт, Лондон, Англия Патшалығы
Азаматтығы	Англия
Ұлты	Ағылшын
Шығармашылығы
Шығармалардың тілі	Ағылшын тілі
Мектеп/дәстүр	Эмпиризм
Бағыты	Батыс философия
Кезең	Ренессанс философиясы, XVII ғасыр философиясы
Негізгі қызығушылығы	Натурфилософия, Философиялық логика
Негізгі пікірі	Бэкон Әдісі, Idola fori, Idola theatri, Idola specus, Idola tribus, Білім – күш, Сүлеймен Үйі
Ықпал еткендер	Аристотель, Платон, Цицерон, Мишель де Монтень, Роджер Бэкон, Никколо Макиавелли, Парацельс, Бернар Палисси, Бернардино Телезио, Ванноччо Бирингуччо, Уильям Гильберт
Ықпалды жалғастырушылар	Исаак Ньютон, Джон Локк, Роберт Бойль, Томас Гоббс, Уильям Петти, Вольтер, Жан-Жак Руссо, Томас Джефферсон, Бэзил Монтегю, Энциклопедистер (1751-1772 француз энциклопедиясының дамуына үлес қосқан француз жазушыларының қоғамдары), Феликс Карол Конечни
Қолтаңбасы

Эмпиризм

Ф.Бэкон ескерткіші

Ф. Бэконның философиялық идеясының – эмпиризмнің мәні: таным негізінде тек қана тәжірибе жататындығында. Жеке адам немесе адамзаттың тәжірибесі (теориялық, практикалық) көбейген сайын ол ақиқат білімге жақындай түседі. Бірақ ақиқат білім – түпкі мақсат емес. Білім мен тәжірибенің басты мақсаты – экономиканың дамуына, жаңа нәрселердің, адамның өз әрекетінде практикалық жетістіктерге жетуіне, адамның табиғатқа үстемдік етуіне көмектесу.

Ф. Бэкон «танымның басты әдісі индукция болуға тиіс» деген новаторлық идея ұсынды.

Ф. Бэконның филофиялық кредосын бейнелейтін афоризмі: «Білім - күш».

Индукция – көптеген жеке құбылыстарды жалпылау негізінде жалпы қорытындылар жасау (мысалы, «әртүрлі металл түрлері балқитын болса, онда бұл барлық металдардың балқу қасиетіне ие екенін көрсетеді") деп түсіндіреді Ф.Бэкон.

Индукция әдісін Бэкон Декарт ұсынған дедукция әдісіне қарсы қойды. Ф.Бэкон пікірінше, индуция әдісінің дедукциядан артықшылығы – мүмкіндіктердің ұлғаюы мен таным процесінің күшеюінде. Индукцияның кемшілігі – оның түпкілікті айқын болмауы, болжамдық сипаты (өйткені бірнеше заттың немесе құбылыстың белгілері ортақ болса, осы тектес заттардың, құбылыстардың барлығы аталған белгіге ие дегенді білдірмейді: әрбір құбылыс әр жолы тәжірибе жүзіндегі тексеруді қажет етеді). Адамзаттың білімінің барлық салаларында барынша көп тәжірибе жинауы – индукцияның басты кемшілігін (айқынсыздығын, болжамдық сипатын) жою жолы, деп түсінді Бэкон. «Танымның басты әдісі - индукция» деп анықтап берген философ таным әрекеті іске асатын нақты жолдарды көрсетеді. Олар:

• «өрмекші жолы»
• «құмырсқа жолы»
• «ара жолы».

«Өрмекші жолы» - «таза ақылдан» рационалистік жолмен алынатын білім. Бұл жол нақты фактілердің, практикалық тәжірибенің мәнін төмендетеді немесе ескермейді. Рационалистер, Бэкон пікірінше, шын дүниеден қол үзіп догматизмге салынады, «ой өрнегін өз ойларынан тоқиды».

«Құмырсқа жолы» - тек қана тәжірибеге сүйеніш білім алу жолы немесе догматтық эмпиризм (өмірден қол үзген рационализмге керісінше). Бұл әдіс те біржақты. «Таза эмпириктер» өз назарын практикалық тәжірибеге, түрлі фактілерді, дәлелдерді жинауға аударып, білімнің сыртқы көрінісін, мәселені сыртынан, «қиғашынан» ғана көріп, мәселені ішінен көре алмайды, зерттеліп отырған заттар мен құбылыстардың ішкі мәнін түсіне алмайды.

«Ара жолы» - танымның ең дұрыс жолы. Осы жолды ұстаған зерттеуші философ «өрмекші жолы» мен «құмырсқа жолдарының» жақсы жақтарын алып, олардың кемшіліктерінен арылады. «Ара жолын» ұстана отырып фактілерді жинап, жалпылап (мәселеге «сыртынан» қарап), ақыл мүмкіндігін қолданып мәселенің «ішіне» үңіліп, мәнін түсіну қажет. Бэкон пікірінше танымның ең дұрыс жолы – индукцияға негізделетін (фактілерді жинау және жалпылау, тәжірибе жинау) заттар мен құбылыстардың ішкі мәнін ақылмен түсінудің рационалистік тәсілдерін пайдаланатын эмпиризм.

Төрт түрлі елес (идол)

Ф. Бэкон таным процесі өтетін жолдарды көрсетіп қана қоймай, адамға (адамзаттың) ақиқат білім алуына кедергі болатын себептерді көрсетіп берді. Ол себептерді Бэкон «елестер» («идолдар») деп атап, төрт түрге бөліп сипаттайды:

1. Тектік елестер;
2. Үңгір елестері;
3. Базар елестері;
4. Театр елесі.

Ф.Бэкон және парламент мүшелері

Тектік және үңгір елестері – дүниені тануда таным табиғаты мен өз табиғатын алмастырудан туатын, адамдардың туа біткен адасушылықтары. «Тектік елестер» - танымның адам (танушы ) тұлғасының таным процесіне әсері, нәтижесінде адамның бұған дейінгі сенім – нанымдары, қағидалары – таным нәтижесінде көрініс беретіндігі («үңгір» - адасушылық).

Базар – театр елестері – жүре пайда болған адасушылықтар. Базар елестері – тілдегі, ұғымдық аппараттағы сөздерді, анықтамаларды дұрыс қолданбаудан туатын адасушылық. Театр елестері – таным процесіне сол кезеңдегі таным процесінің әсері. Көп жағдайда ескі философия танымды дұрыс бағыттан кері бұрып, жаңа мүмкіндіктерге кедергі жасайды (мысалы, схоластикалық философияның танымға әсері).

Осылайша, танымның 4 түрлі негізгі кедергілерін зерттей отырып, Бэкон аталған «елестерден» барынша алшақ жүріп, олардың ықпалынан жоғары болып, «таза білімге» ұмтылуға кеңес береді.

Ғылымдар классификациясы

Фр.Бэкон ғылымдар жасауға тырысты. Классификация негізі – адам ақылының қасиеттері: ес, қиял, пайым (рассудок)

• Еске – тарихи ғылымдар,
• қиялға – поэзия,
• пайымға – барлық ғылымдардың негізі – философия сәйкес келеді.

Философия

Философияны Бэкон:

1. Құдай;
2. табиғат;
3. адам туралы ғылым деп тұжырымдады.

Философияның аталған 3 саласын адам түрлі жолдармен, құралдармен таниды:

1. табиғатты – тікелей сезімдік қабылдау мен тәжірибе арқылы;
2. Құдайды – табиғат арқылы;
3. өзін – арқылы (ойдың өз-өзіне бағытталуы, ойдың ойды зерттеуі).

Жинақтап айтқанда

Ф.Бэкон, Newfoundland пошта маркасы

Фр.Бэкон философиясы ағылшын философиясына, Жаңа заман философиясына, одан кейінгі дәуірлер философиясына үлкен әсер берді:

1. философиядағы эмпириялық (тәжірибелік) бағыттың негізі қаланды;
2. гносеология (таным туралы ілім) философияның қосалқы саласы болудан жоғары көтеріліп, онтология (болмыс туралы ілім) деңгейіне жетті, және кез-келген философиялық жүйенің басты екі бөлімінің біріне айналды;
3. философияның жаңа мақсаты анықталды – адамға оның өз әрекетінде практикалық нәтижелерге жетуіне көмектесу (осылайша жанама түрде болса да болашақ америкалық прагматистік философияның негізін қалады);
4. ғылымдарды жіктеуге талпыныс жасалды;
5. Англиямен қоса, бүкілевропалық антисхоластикалық, буржуазиялық философияға серпін берілді.

Негізгі еңбектері

• «Ғылымдар табысы»
• «Жаңа Органон»
• «Жаңа Атлантида»

Дереккөздер

1. Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Философия/жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2006. ISBN 9965-808-82-1