Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Вольтер (фр: Voltaire; шынайы есімі – Франсуа Мари Аруэ; 21 қараша 1694 жыл – 30 мамыр 1778 жыл) — француз жазушысы, философы, тарихшысы, француз ағартушыларының көсемдерінің бірі. Өзінің шығармаларына феодалдық қатынастарды, , дінді қатты сынайды.
| Вольтер | |
| фр. Voltaire | |
 1724 жылғы Николя де Ларжирльер салған портрет | |
| Жалпы мағлұмат | |
|---|---|
| Лақап аты | Вольтер |
| Туған күні | |
| Туған жері | Париж, Франция патшалығы |
| Қайтыс болған күні | |
| Қайтыс болған жері | Париж, Франция патшалығы |
| Азаматтығы |
|
| Ұлты | |
| Шығармашылығы | |
| Шығармалардың тілі | |
| Бағыты | Ағартушылық, Еркін ойлау |
| Кезең | |
| Негізгі қызығушылығы | Саяси философия, Тарих философиясы, Әдебиет, Тарихнама, Библиялық сын |
| Ықпал еткендер | Платон, Эпикур, Гомер, Цицерон, Лукиан, Лукреций, Вергилий, Құң-зы, Жан Расин, Мольер, Пьер Корнель, Пьер Бейль, Жак-Бенинь Боссюэ, Эмили дю Шатле, Жан Мелье, Исаак Ньютон, Фрэнсис Бэкон, Уильям Шекспир, Джон Локк, Александр Поуп, Готфрид Вильгельм Лейбниц, Ибн Туфайль |
| Ықпалды жалғастырушылар | Жан-Жак Руссо, Дени Дидро, Виктор Гюго, Наполеон, , Эмили дю Шатле, Байрон, Иеремия Бентам, Уильям Годвин, Томас Пейн, Мэри Уолстонкрафт, Перси Биш Шелли, Кристофер Хитченс, Гёте, Фридрих Ницше, Карл Маркс, Давид Штраус, II Фридрих, II Екатерина, Виссарион Белинский, Александр Герцен, Хорхе Луис Борхес, Мырза Ақа Хан Кермани |
| Марапаттары | Өнер және ғылым саласындағы Pour le Mérite ордені, |
| Қолтаңбасы |
|
Жоғарыдан реформа жасау арқылы қоғамда өзгерістерге жетпекші болды. Әлеуметтік жамандық білмеушіліктен деп есептеген. Оның пайымдауынша, теңдік, еркіндік жаратылыстан берілген құқықтар. Барлық азаматтар заң алдында тең. Бірақ мүліктік теңсіздікті адамдардың жаратылысынан солай деп түсінді. Кез келген еркіндіктің бастауы – ұят пен сөз еркіндігі.
Католиктік шіркеу мен католицизмге Вольтер қарсы болғанымен, жалпы дінге қарсы болған жоқ. Көпшілік халықты қолда ұстау үшін дін өте қажет деп есептеді. Қоғамды демократиялық негізде қайта құру мәселесі оны алаңдатқан жоқ. Ол үшін маңызды мәселелер: жаратылыс құқы, еркіндік, тендік. Еркіндік ол үшін бірінше кезекте жеке адамның, индивид еркіндігі, ал жалпы қоғам еркіндігіне мән бермеді. Жеке адам еркіндігінің негізі - сөз еркіндігі, онымен бірге баспасөз еркіндігі. Католиктік шыдамсыздыққа қарсы ар-ұят еркіндігін ерекше қарсы қойған. В. пікірінше, нағыз еркіндік адамдар бір-бірінен тәуелсіз болған жағдайда болады. Яғни, автономды субъектілерге айналу шарт болады.
Сонда тәуелділік басқа сипат алады, заңға тәуелді болмақ. В. басқалардай еркіндік пен теңдікті бір-біріне қарсы қоймайды, қайта еркіндік теңдікпен толықтырылып, күшейтіледі. Адамдардың теңдігі саяси-заңды мағынада: барлық адамдар заң алдында тәуелді әрі барлығы бірдей заңмен қорғалады. Мүліктік теңсіздік олардың жаратылысынан деп түсінді. Әрі мүлікке иелік адамның қоғамдағы жағдайын анықтайды. Мысалы, қоғамдық мәселелерді шешуде тек мүлік иелері ғана дауыс беруге құқылы. Осы тұрғыдан сословиелік артықшылықтарды және шіркеулі соттарды жоюды ұсынды. Аристократияны бюрократиямен ауыстыруды ұсынды.
Ал реформаларды жүргізуді кемеңгер мемлекеттік билікке жүктеді. Абсолюттік монархияны, кемеңгер монарх билігін қолдады. Ол тек білімді, ақылды ғана емес, сонымен қатар қайырымды болуы керек дейді ол. Мемлекет – алғашында республика түрінде пайда болған отбасылар бірлестігі. Оның пайда болуы табиғи дамудың нәтижесі. Республика адамдардың табиғи жағдайына келеді. Билік мұнда көпшілік еркімен бағытталады. Ал оны бір адам немесе заңдар негізінде адамдар тобы іске асырады. Мемлекетті басқару түрлеріне емес, институттар арқылы іске асатын принциптерге мән берді. Мұндай әлеуметтік-саяси, құқықтық принциптерге еркіндік, меншік, заңдылық, қайырымдылық жатады.
Өмірбаяны
Вольтер негізінен француз ағартушыларының бастаушысы болып есептеледі. Себебі оның саяси және әлеуметтік ойлары Дидро, Руссо, Мабли ойларына қарағанда әлдеқайда тұрақты болды. ХҮІІІ ғасырдың орта шенінде Вольтер елуден асып, көптеген көркем, философиялық, ғылыми мазмұндағы шығармалардың авторы ретінде есімі күллі Европаға танымал болған кезінде ағартушылық қозғалыс кең құлаш жайды. Вольтер осы француздың төңкерісшіл ойшылдарының мықты буынына шабыттандырушы әрі тәрбиелеушісі болды. Вольтер Парижде 1694 жылы дүниеге келді. Шын аты Франсуа-Мари Аруэ (Вольтер – оның әдеби бүркеншік есімі). Ол дворяндық тектен шықты. Әкесі дәулетті буржуа, алдымен сот палатасында нотариус болып қызмет істейді, кейіннен қазына шенеунігі болады. Вольтер ақсүйектік училище – Ұлы Людовиктің иезуиттік колледжінде оқып, білім алады.
Жазушы орлеандық Филипп пен оның қызына саяси сарында мысқылдап сатира жазғаны үшін астанадан аластатылып, сегіз айын Сюллиде өткізеді. 1717 жылдың көктемінде он бір айға Бастилия түрмесіне қамалады. Тұтқындалуының негізгі себебі, сарайда билік құрған озбырлық пен азғындықты әшкерелейтін «Бала билігі» атты шығармасының жариялануы болатын. Түрмеде ақын «Генрих VІ» атты эпикалық поэмасы және «Эдип» трагедиясымен көп жұмыс жасады. 1718 жылдың 18 қарашасында Париж театрында бірінші рет қойылымы көрсетілді. Жас ақынға Корнель мен Расиннің лайықты ізбасары ретінде қарады. Вольтердің «Лига» шығармасы Руанда құпия түрде жарияланады. Жасырын таратылған Вольтер поэмасы оқырмандарға кеңінен танылады. Оны Францияның ең жақсы ақыны деп атап, Гомер мен Вергилийден де жоғары қояды. Ақсүйектер Вольтер алдында құрдай жорғалайды. Алайда атақ-дәрежесі жоқ қарапайым адам қанша жерден дарынды болса да кез келген дөрекі ақсүйектің алдында қауқарсыз еді.
Вольтерде де солай болды. Ол абайсызда бейшара бір дворянсымақтың ашуын туғызып алады. Ол болса қолшоқпарларына тапсырма беріп, халықтың маңдайалды, сыйлы ақынын соққыға жыққызады. Алайда осы ұлт мақтанышын қорлаған сорақының істеген қылығы үкімет тарапынан еш жазасыз қалады. Бұл оқиға ақсүйектер арасында тек күлкі тудырады. Вольтер Англияда үш жыл өмір сүреді. Ол көп жұмыс істеп, ағылшын материалистік философиясымен, әдебиетімен, ғылыми жетістіктерімен танысады.
Оған материалист-философ Локктың және ғалым Ньютонның еңбектері қатты әсер етеді. Ол екеуін де дәріптеп, бүкіл Францияға танымал етеді. Кейіннен Ньютонның ашылыстарын танымал еткені үшін Вольтерді орыс Академиясының құрметті мүшесі етеді. 1730 жылы «Брут», «Заира» трагедиясын жазады. 1734 жылы Англиядан Францияға оралғаннан кейін Руанда «Англия жайлы хаттарын» жариялайды. Онда ол Францияның феодалдық жүйесін сынға алып, материалистік философияны уағыздайды. Бұл кітап жұрт көзінше өртеледі. Вольтер бірнеше тілді білетін, нақты ғылымдармен айналысатын Францияның оқыған қыздарының бірі, өзінің құрбысы Эмилия дю Шатленің үйінде тұрақтайды. Осы жерде өткізген он төрт жылында Вольтер көп жұмысты тындырады. Ол тарихтан, математикадан, философиядан еңбектер жазады: «Адасқан ұл» (1736), «Орлеандық қыз», «Мұхаммед» (1742), «Меропа» (1742), «Нанина» (1749) және т.б. шығармаларын жазады. Вольтер Парижде ең бір белсенді жұмыстарды ұйымдастырып, «Агафокл» шығармасын жазады. Ол француз тілінің академиялық сөздігін құрастыруға Француз акдемиясының шешім қабылдауына мәжбүр етеді. Өзіне «А» әріпіне байланысты томын құрастыру міндетін алады.
Өз отанының астанасында оған бұрынғы күштері қайта оралғандай болғанымен, жылдар өз берешегін алып, Вольтер 1778 жылдың 30 мамырында дүниеден өтеді. Вольтер 84 жасқа келсе де ұлы жоспарлар ойластырып, жастық жігерге толы еді. Өзінің соңғы трагедиясы «Иринадасын» ол өзі бірге отырып көреді. Қойылым соңында актерлар сахнаға басында лавр жапырағы кигізілген Вольтердің мәрмәр мүсінін алып шығады. Көрермендер ақын құрметіне ұзақ қол соғады.
Төңкеріс жылдарында 1791ж. Вольтер сүйегі салтанатты түрде астанаға көшірілді. Көтерілген француз халқы қабір басына ұлы ағартушының бүкі іс-әрекетінің қорытындысын жасаған «Ол бізді бостандыққа дайындады» деген сөз жазды. Бүгінде Францияның ұлы адамдарына арналған Пантеонда философ мәңгілік жайын тапқан. Вольтер достарын, әріптестерін шабыттандырып, рух беріп, оларға цензураның тырнағына ілінбей күрес жүргізудің тәсілдерін, Эзоп тіліне жүгінуді үйретті.
Дереккөздер
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Философия/жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2006. ISBN 9965-808-82-1
- Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
- А.А.Тахо- Зарубежная литература. С.В.Тураев, И.Б.Дюшен, Г.А.Могилевская, Годи. Москва, Просвещение, 1975
- История зарубежной литературы ХУІІІ века. Под ред. В.П.Неустроева, Р.М.Самарина. Издательство Московского университета, 1974
- История зарубежной литературы ХУІІ-ХУІІІ в.в. С.Д.Артамонов, З.Т.Гражданская, Р.М.Самарин. Москва, Просвещение, 1973
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Volter fr Voltaire shynajy esimi Fransua Mari Arue 21 karasha 1694 zhyl 30 mamyr 1778 zhyl francuz zhazushysy filosofy tarihshysy francuz agartushylarynyn kosemderinin biri Өzinin shygarmalaryna feodaldyk katynastardy dindi katty synajdy Volterfr Voltaire1724 zhylgy Nikolya de Larzhirler salgan portretZhalpy maglumatLakap atyVolterTugan kүni21 karasha 1694 1694 11 21 Tugan zheriParizh Franciya patshalygyҚajtys bolgan kүni30 mamyr 1778 1778 05 30 83 zhas Қajtys bolgan zheriParizh Franciya patshalygyAzamattygyFranciya patshalygyҰltyFrancuzShygarmashylygyShygarmalardyn tiliFrancuz tiliBagytyAgartushylyk Erkin ojlauKezenAgartushylyk dәuiriNegizgi kyzygushylygySayasi filosofiya Tarih filosofiyasy Әdebiet Tarihnama Bibliyalyk synYkpal etkenderPlaton Epikur Gomer Ciceron Lukian Lukrecij Vergilij Қun zy Zhan Rasin Moler Per Kornel Per Bejl Zhak Benin Bossyue Emili dyu Shatle Zhan Mele Isaak Nyuton Frensis Bekon Uilyam Shekspir Dzhon Lokk Aleksandr Poup Gotfrid Vilgelm Lejbnic Ibn TufajlYkpaldy zhalgastyrushylarZhan Zhak Russo Deni Didro Viktor Gyugo Napoleon Emili dyu Shatle Bajron Ieremiya Bentam Uilyam Godvin Tomas Pejn Meri Uolstonkraft Persi Bish Shelli Kristofer Hitchens Gyote Fridrih Nicshe Karl Marks David Shtraus II Fridrih II Ekaterina Vissarion Belinskij Aleksandr Gercen Horhe Luis Borhes Myrza Aka Han KermaniMarapattaryӨner zhәne gylym salasyndagy Pour le Merite ordeni London Patshalyk kogamynyn mүshesi 3 karasha 1743 Қoltanbasy Zhogarydan reforma zhasau arkyly kogamda ozgeristerge zhetpekshi boldy Әleumettik zhamandyk bilmeushilikten dep eseptegen Onyn pajymdauynsha tendik erkindik zharatylystan berilgen kukyktar Barlyk azamattar zan aldynda ten Birak mүliktik tensizdikti adamdardyn zharatylysynan solaj dep tүsindi Kez kelgen erkindiktin bastauy uyat pen soz erkindigi Katoliktik shirkeu men katolicizmge Volter karsy bolganymen zhalpy dinge karsy bolgan zhok Kopshilik halykty kolda ustau үshin din ote kazhet dep eseptedi Қogamdy demokratiyalyk negizde kajta kuru mәselesi ony alandatkan zhok Ol үshin manyzdy mәseleler zharatylys kuky erkindik tendik Erkindik ol үshin birinshe kezekte zheke adamnyn individ erkindigi al zhalpy kogam erkindigine mәn bermedi Zheke adam erkindiginin negizi soz erkindigi onymen birge baspasoz erkindigi Katoliktik shydamsyzdykka karsy ar uyat erkindigin erekshe karsy kojgan V pikirinshe nagyz erkindik adamdar bir birinen tәuelsiz bolgan zhagdajda bolady Yagni avtonomdy subektilerge ajnalu shart bolady Sonda tәueldilik baska sipat alady zanga tәueldi bolmak V baskalardaj erkindik pen tendikti bir birine karsy kojmajdy kajta erkindik tendikpen tolyktyrylyp kүshejtiledi Adamdardyn tendigi sayasi zandy magynada barlyk adamdar zan aldynda tәueldi әri barlygy birdej zanmen korgalady Mүliktik tensizdik olardyn zharatylysynan dep tүsindi Әri mүlikke ielik adamnyn kogamdagy zhagdajyn anyktajdy Mysaly kogamdyk mәselelerdi sheshude tek mүlik ieleri gana dauys beruge kukyly Osy turgydan soslovielik artykshylyktardy zhәne shirkeuli sottardy zhoyudy usyndy Aristokratiyany byurokratiyamen auystyrudy usyndy Al reformalardy zhүrgizudi kemenger memlekettik bilikke zhүktedi Absolyuttik monarhiyany kemenger monarh biligin koldady Ol tek bilimdi akyldy gana emes sonymen katar kajyrymdy boluy kerek dejdi ol Memleket algashynda respublika tүrinde pajda bolgan otbasylar birlestigi Onyn pajda boluy tabigi damudyn nәtizhesi Respublika adamdardyn tabigi zhagdajyna keledi Bilik munda kopshilik erkimen bagyttalady Al ony bir adam nemese zandar negizinde adamdar toby iske asyrady Memleketti baskaru tүrlerine emes instituttar arkyly iske asatyn principterge mәn berdi Mundaj әleumettik sayasi kukyktyk principterge erkindik menshik zandylyk kajyrymdylyk zhatady Parizhdegi Volter olgen үjVolter basyӨmirbayanyVolter negizinen francuz agartushylarynyn bastaushysy bolyp esepteledi Sebebi onyn sayasi zhәne әleumettik ojlary Didro Russo Mabli ojlaryna karaganda әldekajda turakty boldy HҮIII gasyrdyn orta sheninde Volter eluden asyp koptegen korkem filosofiyalyk gylymi mazmundagy shygarmalardyn avtory retinde esimi kүlli Evropaga tanymal bolgan kezinde agartushylyk kozgalys ken kulash zhajdy Volter osy francuzdyn tonkerisshil ojshyldarynyn mykty buynyna shabyttandyrushy әri tәrbieleushisi boldy Volter Parizhde 1694 zhyly dүniege keldi Shyn aty Fransua Mari Arue Volter onyn әdebi bүrkenshik esimi Ol dvoryandyk tekten shykty Әkesi dәuletti burzhua aldymen sot palatasynda notarius bolyp kyzmet istejdi kejinnen kazyna sheneunigi bolady Volter aksүjektik uchilishe Ұly Lyudoviktin iezuittik kolledzhinde okyp bilim alady Zhazushy orleandyk Filipp pen onyn kyzyna sayasi sarynda myskyldap satira zhazgany үshin astanadan alastatylyp segiz ajyn Syullide otkizedi 1717 zhyldyn kokteminde on bir ajga Bastiliya tүrmesine kamalady Tutkyndaluynyn negizgi sebebi sarajda bilik kurgan ozbyrlyk pen azgyndykty әshkerelejtin Bala biligi atty shygarmasynyn zhariyalanuy bolatyn Tүrmede akyn Genrih VI atty epikalyk poemasy zhәne Edip tragediyasymen kop zhumys zhasady 1718 zhyldyn 18 karashasynda Parizh teatrynda birinshi ret kojylymy korsetildi Zhas akynga Kornel men Rasinnin lajykty izbasary retinde karady Volterdin Liga shygarmasy Ruanda kupiya tүrde zhariyalanady Zhasyryn taratylgan Volter poemasy okyrmandarga keninen tanylady Ony Franciyanyn en zhaksy akyny dep atap Gomer men Vergilijden de zhogary koyady Aksүjekter Volter aldynda kurdaj zhorgalajdy Alajda atak dәrezhesi zhok karapajym adam kansha zherden daryndy bolsa da kez kelgen doreki aksүjektin aldynda kaukarsyz edi Volterde de solaj boldy Ol abajsyzda bejshara bir dvoryansymaktyn ashuyn tugyzyp alady Ol bolsa kolshokparlaryna tapsyrma berip halyktyn mandajaldy syjly akynyn sokkyga zhykkyzady Alajda osy ult maktanyshyn korlagan sorakynyn istegen kylygy үkimet tarapynan esh zhazasyz kalady Bul okiga aksүjekter arasynda tek kүlki tudyrady Volter Angliyada үsh zhyl omir sүredi Ol kop zhumys istep agylshyn materialistik filosofiyasymen әdebietimen gylymi zhetistikterimen tanysady Ogan materialist filosof Lokktyn zhәne galym Nyutonnyn enbekteri katty әser etedi Ol ekeuin de dәriptep bүkil Franciyaga tanymal etedi Kejinnen Nyutonnyn ashylystaryn tanymal etkeni үshin Volterdi orys Akademiyasynyn kurmetti mүshesi etedi 1730 zhyly Brut Zaira tragediyasyn zhazady 1734 zhyly Angliyadan Franciyaga oralgannan kejin Ruanda Angliya zhajly hattaryn zhariyalajdy Onda ol Franciyanyn feodaldyk zhүjesin synga alyp materialistik filosofiyany uagyzdajdy Bul kitap zhurt kozinshe orteledi Volter birneshe tildi biletin nakty gylymdarmen ajnalysatyn Franciyanyn okygan kyzdarynyn biri ozinin kurbysy Emiliya dyu Shatlenin үjinde turaktajdy Osy zherde otkizgen on tort zhylynda Volter kop zhumysty tyndyrady Ol tarihtan matematikadan filosofiyadan enbekter zhazady Adaskan ul 1736 Orleandyk kyz Muhammed 1742 Meropa 1742 Nanina 1749 zhәne t b shygarmalaryn zhazady Volter Parizhde en bir belsendi zhumystardy ujymdastyryp Agafokl shygarmasyn zhazady Ol francuz tilinin akademiyalyk sozdigin kurastyruga Francuz akdemiyasynyn sheshim kabyldauyna mәzhbүr etedi Өzine A әripine bajlanysty tomyn kurastyru mindetin alady Өz otanynyn astanasynda ogan buryngy kүshteri kajta oralgandaj bolganymen zhyldar oz bereshegin alyp Volter 1778 zhyldyn 30 mamyrynda dүnieden otedi Volter 84 zhaska kelse de uly zhosparlar ojlastyryp zhastyk zhigerge toly edi Өzinin songy tragediyasy Irinadasyn ol ozi birge otyryp koredi Қojylym sonynda akterlar sahnaga basynda lavr zhapyragy kigizilgen Volterdin mәrmәr mүsinin alyp shygady Korermender akyn kurmetine uzak kol sogady Tonkeris zhyldarynda 1791zh Volter sүjegi saltanatty tүrde astanaga koshirildi Koterilgen francuz halky kabir basyna uly agartushynyn bүki is әreketinin korytyndysyn zhasagan Ol bizdi bostandykka dajyndady degen soz zhazdy Bүginde Franciyanyn uly adamdaryna arnalgan Panteonda filosof mәngilik zhajyn tapkan Volter dostaryn әriptesterin shabyttandyryp ruh berip olarga cenzuranyn tyrnagyna ilinbej kүres zhүrgizudin tәsilderin Ezop tiline zhүginudi үjretti DerekkozderOryssha kazaksha tүsindirme sozdik Filosofiya zhalpy redakciyasyn baskargan e g d professor E Aryn Pavlodar EKO ҒӨF 2006 ISBN 9965 808 82 1 Sayasi tүsindirme sozdik Almaty 2007 ISBN 9965 32 491 3 A A Taho Zarubezhnaya literatura S V Turaev I B Dyushen G A Mogilevskaya Godi Moskva Prosveshenie 1975 Istoriya zarubezhnoj literatury HUIII veka Pod red V P Neustroeva R M Samarina Izdatelstvo Moskovskogo universiteta 1974 Istoriya zarubezhnoj literatury HUII HUIII v v S D Artamonov Z T Grazhdanskaya R M Samarin Moskva Prosveshenie 1973