Плутарх

Плутарх (Plutarchоs) (шамамен б.з. 46, Херонея қ. Беотия — 127) — ежелгі грек жазушысы, тарихшы. Римде философиядан дәріс оқып, Херонеяда философия мектебінде ұстаздық етті. Ежелден сақталған мәліметтерге қарағанда Плутарх артына 200-ден астам туынды қалдырған. Оның ішінде “Моральдар” деген жалпы атпен шыққан ғылыми еңбегінде адам мінез-құлқына, қасиеттеріне (махаббат, достық, ашу-ыза, сараңдық, қараулық) талдау жасайды. Плутархтың “Аристофанды Менандрмен салыстыру”, “Жасөспірімнің алар тәлімі”, “Гесиодке түсініктеме”, “Гомерді зерттеу” сияқты әдеби тақырыптарға арналған шығармалары бар. Ежелгі Грекия мен Римнің аса көрнекті қайраткерлерінің өмір жолын баяндайтын “Салыстырмалы өмір жолы” (50 өмірбаян) атты тарихи, көркем өмірбаяндар кітабы — тек ежелгі дүние ғана емес, күллі әлемдік әдебиеттің ең бағалы ескерткіштерінің бірі.

Толығырақ

Плутарх гректердің б.з.б. 338 жылы македондық патша Филипп ІІ-нің әскерлерімен болған шайқаста жеңіліп, өздерінің тәуелсіздігінен мәңгілікке айрылған Беотияның Херонея атты шағын қаласында 46 жылы дүниеге келді. Биограф, философ Аристобулдың баласы Плутарх дәулетті отбасында дүниеге келген. 66-67-жылдары Афиныда философ Аммониустың қол астында математика, риторика, философия ғылымдары бойынша дәріс алды. Плутархқа Перипат пен Стояның да ықпалы да аз болған жоқ. Плутарх философиялық көзқарасы жағынан эклектик болды. Жас кезінде көп саяхаттап, Грекия қалаларын, Кіші Азия, Египет, Италия елдеріне барды. Неопифагорлықтармен байланыста болып, император Веспасианмен, оның жақын кеңесшісі Луций Местрий Флормен дос болды. Ол Плутархқа рим азаматтығын алуға көмектесті. Көптеген білімдар, оқыған адамдармен жақсы қарым-қатынаста болғанымен, туған жері Херонейге қайтып оралады. Плутархтың өмірі туған қаласымен тығыз байланыста өтті деуге болады. Ол өз халқына адал қызмет етті, қоғамдық қызметтерді атқарды. Жанұясына, достарына, өз қаласының дәстүрлеріне деген сүйіспеншілігі зор болды. Плутарх отбасындағы жандардың бәрі білімді, мәдениетті, тәрбиелі болды. Ол өз шығармаларында әйелі Тимоксенаны қарапайым, сабырлы, зерделі жан ретінде сипаттайды. Плутарх – төрт ұл, бір қыз баланың әкесі. Плутархтың өз отбасын ерекше құрметтеп, сүйгендігі сондай, бір баласы сәби күнінде шетінеп кеткенде әйеліне арнап лиризмге толы жұбату өлеңін жазады. Плутарх адамгершілік келбеті жағынан ақылды, мейірбан, сыпайы, ақкөңіл жан, қиналып, көмек сұраған жандарға әрдайым қол ұшын беруге даяр еді. Жазушы, тарихшы, философ Плутарх өз балаларын оқытумен қатар, үйіне жастарды да жинап, «жеке академия» ашып оқытып, өзі тәлімгер әрі лектор рөлін атқарды. Бұл академия Плутарх қайтыс болғаннан кейін де халыққа ғасырға жуық қызмет атқарған. Энциклопедиялық терең білімімен, ерекше еңбекқорлығымен, кеңпейілділігімен елге танылған Плутархтың еңбегін халқы да, билік басындағылар да бағалай білді. Римдік байланыстары мен романофильдік саяси пайымдаулары арқасында императорлар Траян мен Адриандардың сеніміне кіріп, консуляр жоғары лауазымын иеленді, одан соң Ахаия провинциясында (жаулап алғаннан кейін Грекияны римдіктер осылай атады) прокуратор лауазымын иемденді. 95 жылдар шамасында дельфылық абыздар коллегиясына мүшелікке қабылданды. Плутархтың қызметіне риза болып, оған дельфылықтар мен херонейліктердің бірігіп Дельфыда ескерткіш қойғандығы археологиялық қазба зерттеулер арқылы белгілі болды. Ал Хероней шіркеуінде бүгінге дейін «Плутархтың мрамордан жасалған креслосы» сақтаулы.

Плутарх трактаттары

Негізінен әр кезеңде әртүрлі тақырыпқа жазылған философиялық және дидактикалық шығармаларын біріктіріп, «Этика» деген атпен («Moralia») береді. Бірақ «Moralia» термині нақты емес, ол шартты атау. Себебі, Плутарх бұл еңбегінде тек этикалық тақырыпты сөз етіп қана қоймайды, дін, философия, саясат, гигиена, жануарлар психологиясы, музыка, педагогика, әдебиет мәселелерін көтереді. Дегенмен өнегелі тақырыптар басымырақ, көбірек болып отырады. Плутарх әртүрлі тақырыптарды әртүрлі жанрларда: диалог формасында, диатриба, декламация, достық жолдау, хат, полемикалық трактат, философиялық-діни пайымдаулар, жаратылыстану ғылымы және филологиялық комментарий түрінде жазады. Кейбір трактаттары қолында бар тарихи-мәдени материалға қызығып, жай мәлімет беру түрінде жазылған. Этикалық тақырыптарды: қызығушылық, көп сөйлеушілік, арсыздық, бауырластық сезім, балаларға деген махаббат, жұбайлық қарым-қатынас жөнінде кеңінен қозғады. 50 жасында Дельфыдағы Аполлон ғибадатханасының абызы болған Плутарх бұл қасиетті, киелі орынның бұрынғы маңыздылығы мен сипатын қайтадан қалпына келтіруге тырысады. Плутарх мықты жазушы болған жоқ. Негізінен ол өзіне дейінгі ғұлама ойшылдар мен шебер суреткерлер жазып қалдырған дүниелерді жинап, соларды өңдеумен айналысты. Плутархтың өңдеуіндегі бұл дүниелер жаңа сипатқа ие болып, дәл осы күйінде олар көптеген ғасырлар бойы еуропалық ой мен әдебиетін анықтап отырды. Плутарх еңбектерінің хронологиясын жасау өте қиын. Оның жалпы саны 227 шығармасының атауы сақталған, ал толық нұсқасымен жеткені – 150 шығарма. Ал тақырыптық тұрғыдан моральдық және өмірбаяндық болып екі категорияға бөлінеді. Әдебиет мәселелерін талдай отырып Плутарх оған моралист ретінде қарады. Поэзияны ол философияға апарар жол деп таниды («Ақын өлеңдерін қалай оқу жөнінде жас адамға арналған ақыл» трактаты). Ал эстетикалық көзқарасы «Аристофанды Менандрмен салыстыру», «Гесиодқа түсініктеме», «Гомерді зерттеу» трактаттарында анық көрінеді. Плутархтың «Этикасында» шамамен 80-ге жуық шығарма бар. Оның ең ежелгілері риторикалық сипатта, мысалы, Афинаны мадақтау, Фортуна туралы пайымдаулар (гректерде Тюхе құдай), оның Александр Македонскийдің өмірі мен Рим тарихындағы ролі т.б. тәрбие мәселесіне де біраз шығармаларын арнайды, махаббат пен неке мәселесін көтереді. Плутархтың барлық шығармаларында оның педагогикалық көзқарасы байқалып отырады. Отбасылық өмір тақырыбына арналған шығармаларына оның жалғыз қызынан айрылып, қатты қайғырған әйелі Тимоксенаға арналған консоляциясы (ауыр қазадан кейінгі жұбату өлеңі) жатады. Плутарх адам жаны туралы да жазды, психологиямен айналысты. Кейде тіпті жануарлар психологиясына да көңіл бөліп отырды. Диалог формасында жазылған «7 дананың тойы» немесе «Тойдағы әңгіме» (9 кітаптан тұратын) шығармаларында автор бірнеше келелі мәселелерді қозғайды. «Этикада» сондай-ақ, белгісіз авторлардың түпнұсқалық емес шығармалары да көрініс тапқан. Оның ішіндегі ең маңыздылары бізге антик дәуірінің музыкасы жөнінде хабар беретін (Аристоксен, Гераклид Понтийский) «Музыка туралы» және «Бала тәрбиесі туралы» трактаты жатады. «Бала тәрбиесі туралы» трактаты өз дәуірінде ең танымал еңбек болды және Қайта өрлеу дәуірінде көптеген тілдерге аударылды. Бірақ, Плутархтың танымал жазушы болуына оның «Этика» туындысы емес, «Салыстырмалы өмірнамалар» шығармасы ерекше әсер етті. Ұлы гректер мен римдіктерді салыстыра отырып жазған бұл еңбегі арқылы Плутарх антик әдебиетінен ойып тұрып өзіндік орнын алды. Ежелгі әлемнің ұлы адамдарының ғұмырбаянын жазу арқылы Плутарх өзін шебер әңгімеші, байқампаз, эрудит, гуманистік идеялардың және республикалық бостандықтың жаршысы ретінде таныта білді.

Дереккөздер

«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VII том

Дереккөздер

1. Тоқшылықова Г.Б. Антика әдебиетінің тарихы. Алматы, 2011.
2. Радциг С.И. История древнегреческой литературы. Москва, 1969
3. Античная литература. Анпеткова-Шарова Г.Г., Чекалова Е.И. Ленинград, 1981
4. Қобланов Ж.Т. Шетел әдебиетінің тарихы. Алматы, 2011
5. Античная литература. Анпеткова-Шарова Г.Г., Дуров В.С. Москва, 2004