Климат

Климат (гр. κλίμα (klimatos) — еңкейіс) — белгілі бір жердегі ауа райының көп жылдық режимі, яғни осы жерде болуға тиісті ауа райы жағдайларының жиынтығы мен оның жүйелі өзгеріп отыруы. Локалды климат — жергілікті жердің географиялық орнымен сипатталады. Глобалды климат — «атмосфера — гидросфера — құрлық — криосфера — биосфера» жүйесі арқылы өтетін, ондаған жылдар барысындағы статистикалық күйлердің жиынтығы.

1961-ден 1990 жылдарға дейiн беттiң орташа айлық температуралары. Бұл мысалдар ауа райы орналастырылу және маусымға байланысты өзгертетiн анықтайды

Ол физикалық (климат жасайтын) процестердің: күн радиациясының, атмосфералық циркуляцияның, атмосферадағы су алмасуының туындысы. Белгілі бір жердің климатын толық білу, оның басқа жердің климатымен салыстырғандағы ерекшеліктерін айыру, сонымен қатар берілген жердің климатының өзгеруін байқау тек көп жылдар бойы жүргізілген байқауларды жүйелеу, қорыту негізінде айқындалады. Жер шарының әр нүктесіндегі климаттың әр түрлі болуы — климат құрайтын факторлардың, ягни осы процестерді жасайтын географиялық жағдайлардың айырмашылығынан туады.

Климаттың белдеулік заңы

Толық мақаласы: Климаттық белдеулер

Планетаның беткі жазықтығын климаттык өзгешеліктері тұрғысынан бірнеше белдемдерге бөлу ұстанымы. Жер шарын тұтасымен орап өтетін осы белдемдердің жиектері ендік сызықтармен (параллелдермен) орайлас бағытталған. Әрбір климаттық белдем құрамында бірнеше климаттық атыраптар оқшаулануы мүмкін. Климаттық белдем деген ұғым аймақтық түсінік ретінде де қолданылады. Мысалы, таулы өңірлерге тән түрлі биіктік деңгейлерінің тек өздеріне ғана тән климаттык жағдайлармен сипатталуы осы деңгейлерді дербес климаттық белдемдер ретінде даралауға мүмкіндік береді.

Климаттың, мұздықтардың кезендік тербелістері

Климаттың, мұздықтардың, сушаралардың жаға сызықтарының үзақтығы мен қарқындылық дәрежесі әр түрлі - метаморфизма, яғни бірнеше немесе ондаған жылдардан (мыс., 35 жылдык Брюкнер кезеңдері) бірнеше мыңжылдықтарға дейінгі ырғақты өзгерістері. Орташа жылдық температураның, ылғалдық дәрежесінің, мұздықтар өлшемінің өзгерістерінде білінеді. Әр түрлі себептерге, негізінен жерден тыс — Күн радиациясының кезеңдік өзгерістері мен қаркындылығына, Жер орбитасы эксцентрисетінің ауытқуларына байланысты.

Климат неге байланысты?

Аймақтардағы климат географиялық ендікке, жер бедерінің пішініне, беткі жамылғысына, жергілікті жердің географиялық орнына байланысты. Сонымен қатар мұхиттар мен теңіздерге алыс, жақындығы және мұхит ағыстарына қатысты өзгереді. Мысалы, климат жаз айларында ыстық және құрғақ немесе салқын, жаңбырлы, қыс мезгілінде аязды, қарлы немесе қар аз болуы мүмкін. Бұл өзгерістер ауа райының өзгергіштігін көрсетеді. Ешқашан қыс жаздан жылы, ал жаз қыстан суық болмайды. Теңіздер мен мен мұхиттар, таулы массивтер және жергілікті жердің басқа да ерекшеліктері әсер етіп, ғаламшар климаты бірнеше фактор әрекеті нәтижесінде қалыптасады.

Климатты қалыптастырушы факторлар

• Атмосфералық циркуляция;
• Жер ғаламшарының Күнді айнала қозғалуына байланысты күн радиациясы;
• Теңіз деңгейінің биіктігі;
• Құрлық үсті бойынша — мұхиттар мен теңіздерге қатысты орналасуы;

Күн радиациясының жер бетіне түсу мөлшері географиялық ендікке байланысты өзгеріп отырады. Оңтүстікке неғұрлым жақын орналасқан сайын Күн сәулесі тік бұрышпен түседі де, атмосфераны қысқа жолмен кесіп өтеді, жылу көп болады. Солтүстікке барған сайын күн сәулесінің түсу бұрышы азайып, атмосфераны ұзақ жолмен, көлбеу бұрышпен кесіп өтеді. Сол себептен жылу да азаяды. Күн сәулесінің түсу ерекшелігіне байланысты әр аймақта климат әртүрлі болады.

Дереккөздер

1. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: География және геодезия. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007 жыл. — 264 бет. ISBN 9965-36-367-6
2. Ежелгі гректер климаттық өзгерістерді Күн сәулелерінің жер бетіне түсу бұрышымен байланыстырған.
3. Хромов С. П., Петросянц М. А. Метеорология и климатология. — 7. — М.: МГУ, 2006. — С. 18,19. — 582 с. — (Классический университетский учебник). — ISBN 5-211-05207-2.
4. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Геология— Алматы: "Мектеп" баспасы", 2003.ӀSВN 5-7667-8188-1 ӀSВN 9965-16-512-2
5. О.Д.Дайырбеков, Б.Е.Алтынбеков, Б.К.Торғауытов, У.И.Кенесариев, Т.С.Хайдарова Аурудың алдын алу және сақтандыру бойынша орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Шымкент. “Ғасыр-Ш”, 2005 жыл. ISBN 9965-752-06-0
6. Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алматы, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
7. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Экология және табиғат қорғау / Жалпы редакциясын басқарған – түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А.Қ.Құсайынов. – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5