Бірінші философия толғаныстары Құдайдың барлығы мен жан өлместігін дәлелдеу фр Méditations sur la philosophie première л

Бірінші философия толғаныстары, Құдайдың барлығы мен жан өлместігін дәлелдеу (фр. Méditations sur la philosophie première, лат. Meditationes de Prima Philosophia, in qua Dei existentia et animæ immortalitas demonstratur) - Рене Декарттың 1641 жылы латын тілінде алғаш рет жарық көрген философиялық трактаты. Декарт пен Герцог Люиннің (Duc de Luynes) бақылауында француз тіліндегі аударма нұсқасы 1647 жылы "Метафизика толғаныстары" (Méditations Métaphysiques) деген атпен жарық көрді. А.Байлет күмән келтіргендей, тақырып баспагердің қате түсінуінен "жанның өлместігі" (animae immortalitas) дегенді "жанның материясыздығы" (animae immaterialitalas) деп қате жазған көрінеді.

Кітап алты толғаныстан (медитация) тұрады, онда Декарт алдымен мүлдем емес нәрселерге деген сенімдерін түгел жоққа шығарады, сосын сенімді нәрсені анықтауға тырысады. Ол алты толғанысты алты күн ой жүгірткендей етіп жазды: әр толғаныс соңғысын "кешегі" деп атайды. (Шынтуайтында, Декарт 1639 жылдан бастап "Толғаныстарға" еңбектене бастайды.) Бұл кітап осы уақытқа дейін жазылған ең ықпалды философиялық мәтіндердің бірі ретінде әлі күнге дейін кеңінен оқылып келеді.

Кітап Декарттың метафизикалық жүйесін ең егжей-тегжейлі деңгейде сипаттап, оның алғаш рет "" (Discourse on Method, 1637) кітабының төртінші бөлімінде пайымдалған философиялық жүйесінің ауқымын кеңейтті. Декарттың метафизикалық идеялары "" (Principles of Philosophy, 1644) кітабында да кездеседі, бұл кітапты автор философиялық нұсқаулық ретінде жазған.

Арнаухат және кіріссөз

Арнаухат

дана әрі танымал деканы мен докторларына арналған.

Декарт өз жұмысы үшін факультеттен қорғау сұрайтынын және осы мақсатта осы арнауды жазғанын айтады.

Ол алдымен сенімнің теологиялық негіздерінен басқа, философиялық тұрғыдан да Құдайдың бар екендігі дәлелденуі керектігін айтады, әсіресе егер сенбейтіндерге де дәлел көрсетуді ойластырған жағдайда бұл өте маңызды. Тіпті де маңыздысы, сенушілер егер Киелі кітаптар себебінен Құдайға сену керек, ал киелі кітаптар Құдайдың шабыттандыруынан беделге ие болған деген кезінде (circular reasoning) жасау қателігін өткізеді. (Яғни Кітап арқылы Құдайды, ал Құдай арқылы кітапты дәлелдейді.) Бұдан ары ол Киелі кітаптарда адам ақыл-ойы Құдайды танып-білуге жеткілікті екені айтылғанына сілтеме келтіреді.

Оның мақсаты бір әдісті қолданып осы екі ақиқатты дәлелдеу, ол сондай анық және айқын тәсіл болып, нәтижесі де айқын. Бұл әдісті ол ғылымдар үшін жасады.

Оқырманға арналған Алғысөз

Алғысөзінде Декарт өзінің « кітабында екі сұрақ - Құдайдың барлығы және Жан туралы айтқан ойларын түсіндіріп өтеді. Осыдан соң ол қарсы пікірлерге ұшырайды, олардың екеуін ол маңызды деп санайды. Біріншісі, барлық басқа табиғатын қоспағанда, жанның мәнін қалай ойлайтын нәрсе деп тұжырымдады деген мәселе. Бұған жауап ретінде ол өзінің ойлаушы нәрсе екендігі туралы анық түйсігі (perception) бар екенін, басқаша екендігі туралы айқын түйсігі жоқтығын айтады, әрі осыдан барып ол Меннің мәнінде басқа ештеңе жоқ деген тұжырым жасайды.

Екіншісі, мен өзіме қарағанда тіпті де кемел нәрсеге иемін деген идея арқылы оны бар деп тұжырым жасауға болмайды деген мәселе. Трактаттан біз шынымен өзіме қарағанда тіпті де кемел нәрсе арқылы оның бар болуы келтіріп шығарылғанын көреміз.

Бұдан әрі пайымдауында, жалпылық тұрғыда атеистер Құдайдың бар екенін жоққа шығару үшін қолданған пайымдауының негізі мынадай: "біз адамдық сезімдерді Құдайға тән етеміз, немесе өз ақыл-ойымызға соншама мол күш пен даналықты үйіп-төгеміз де", сосын Құдай істей алатын және істеуге тиістінің бәрін түсінеміз деп ойлаймыз. Ол біз Құдайды түсініксіз және шексіз деп, ал өз санамызды шекті және кемелсіз деп санауымыз керек деп есептейді.

Алғысөздің соңында, бұл трактат кейбір адамдарға ұсынылды, олар жолыққан қиындықтары мен қарсы пікірлерін білдіріп, соңында жауап береді дейді.

Қорытынды және талдау

I. Күмәндану деп нені айтуға болады?

Бірінші Толғаныстың (медитация) кіші тақырыбы " деп нені айтуға болады?" делінеді, мұнда толғанушы (медитатор, яғни Декарттың өзі) өмір бойы сеніп келген жалғандықтарының саны және кейін осы жалғандықтардан құрастырған білім жүйесінің кемелсіздігі туралы рефлексиядан (қайта ойлану) бастайды. Ол өзі білем деп ойлайтынның бәрін түгел сыпырып жойып тастап, негіздерден (foundations) қайта бастап, білімін нақты уәждерге (grounds) сай тыңнан құрып шығу бекіміне келеді. Ол жапа-жалғыз пеш қасында отырып, барша алаңдаулардан ада күйде бұрынғы пікірлерін жоюға кіріседі.

Толғанушының пайымы (reasons) бойынша, ол қазіргі пікірлерінен күмәндандыра алатын қандайда бір дәйек (reason) таба алар болса, білімнің кезектегіден де берік негіздерін (foundations) іздеуге өзін талпындыра алар еді. Оның ойынша, егер ол өз пікірлердің негізі мен басты қағидаларына күмәнданатын болса, онда ол пікірлерінің әрбіріне жеке-жеке күмәнданып жүрмей, олардың барлығына тегіс күмәндануға тиіспін деп есептейді.

Толғанушы ең шынайы деп қабылдаған нәрселердің барлығын өз сезім мүшелерінен, немесе сезім мүшелері арқылы алған екен. Ол кейде сезім мүшелерінің алдауы мүмкін екенін, бірақ бұл тек ұсақ, не жырақтағы заттарға қатысты болатынын, тұтас тұрғыда біздің сезімдік біліміміз қалайда берік екенін мойындайды. Толғанушы сондай-ақ оңай алданып қалатынын, бірақ өзі ондай жынды еместігін, бұл туралы өз-өзінен алаңдаудың реті жоғын айтады.

Дегенмен, Толғанушы түс көрген кезде нақты объектілерді сезініп жатқандай болып, соған жиі иланып қалатынын аңғарады. Ол өзінің қазір ояу күйде пеш қасында отырғанын шынымен сезінуде, бірақ мұны түсінде де жиі көретінін, және соған толығымен сенімді болатынын есіне алады. Оның қазіргі сезімдері түс елестері болуы мүмкін болса да, тіпті түстегі елестер де бейне суреттер секілді ояу кездегі тәжірибелерден алынған деп есептейді. Суретші су перісі (mermaid) секілді қияли жаратылысты сызған кезде де, композициялық бөліктерді шынайы нәрселерден алады, яғни су перісін әйел мен балықтан біріктірген. Тіпті суретші мүлдем тың нәрсе сызған күнде е де, кем дегенде кескіндемедегі түстер нақты тәжірибеден алынған болады. Бұдан Толғанушының шығарған қорытындысы, ол біріккен (composite) нәрселерге күмәнданса да, пішін, мөлшер, өлшем, уақыт және тб. қарапайым әрі әмбебап бөліктерге күмән келтіре алмайды. Біз мысалы медицина, астрономия, физика секілді біріккен нәрселерге негізделген зерттеулерге күмәндансақ та, арифметика және геометрия секілді қарапайым нәрселерге негізделген зерттеулерге күмәнданбаймыз деген қорытынды шығарады.

Жалғасты ой жүгірту арқылы Толғанушы тіпті қарапайым нәрселерге де күмәндануға болатынын түсінеді. Құдай тіпті біздің математика туралы түсініктерімізді де жалған етіп жібере алады. Әлдекімдердің пікірінше, Құдай ізгі болғандықтан, ешбір нәрсе туралы жалған сенімге жол бермейді. Құдай оны ешбір нәрседе алдамайды деп ойлауға тиіспіз, бірақ бұл шындап келгенде дұрыс емес. Егер біз Құдай жоқ деп ойласақ, алданып қалу ықтималдығы жоғарырақ болады, өйткені ондайда біздің кемелсіз сезім мүшелерімізді кемел болмыс жаратпаған болар еді.

Толғанушы өз үйреншікті пікірлері мен болжамдарын миынан жойып тастау мүмкін емес деп санайды, дегенмен ол барынша тырысады. Ол өзінің дағдылы ойлау тәсіліне қарсы тұру үшін, бұл пікірлерді мүлде жалған және ойдан шығарылған деп көрсетуге бел буады. Толғанушы шектен тыс скептицизмнен аулақ болғысы келеді және оның орнына скептикалық әдісті пайдаланады, бұл өте маңызды ажырату есептеледі. Ол Құдай емес, әлдебір зұлым албасты (demon) оны алдауға тырысты, сондықтан ол білемін деп ойлайтын нәрселердің бәрі жалған деген ұстанымды пайдаланады. Барлығына күмәндану арқылы ол ең болмағанда бұл албасты жағынан жалғандыққа алданып қалмауға сенімді бола аламын деп есептеді.

Түнгі ұйқыға жатпас бұрын, Толғанушы өзінің ескі сенімдеріне шөгіп, оянғанда шатасқан өмірге кіруден алаңдайды. Нәтижесінде ол азғырушы өтіріктердің онда баяғыдай жалғасуына мүмкіндік береді.

Дереккөздер

Adrien Baillet: La Vie de Mr. Descartes Paris 1692 p. 176. Cf. Theodor Ebert, Immortalitas oder Immaterialitas? Zum Untertitel von Descartes' Meditationen in: Archiv für Geschichte der Philosophie 74 (1992) 180-202,
Skirry, J. Descartes, René: Overview [The Internet Encyclopedia of Philosophy]. www.iep.utm.edu (13 қыркүйек 2008). Тексерілді, 17 маусым 2010.
(31 March 2012). "René Descartes". Encyclopædia Britannica (Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica Inc). http://www.britannica.com/EBchecked/topic/158787/Rene-Descartes. Retrieved 31 March 2012.
René Descartes: Meditations on First Philosophy in Focus. Edited by Stanley Tweyman. Routledge. 34–40. London and New York. 1993. ISBN 978-0415077071
Perry, Bratman, Fischer John, Michael, John Martin Introduction to Philosophy: Classical and Contemporary Readings — Oxford University Press. — ISBN 978-0-19-981299-8.

[1] Adrien Baillet: La Vie de Mr. Descartes Paris 1692 p. 176. Cf. Theodor Ebert, Immortalitas oder Immaterialitas? Zum Untertitel von Descartes' Meditationen in: Archiv für Geschichte der Philosophie 74 (1992) 180-202,

[2] Skirry, J. Descartes, René: Overview [The Internet Encyclopedia of Philosophy]. www.iep.utm.edu (13 қыркүйек 2008). Тексерілді, 17 маусым 2010.

[Britannica-3] (31 March 2012). "René Descartes". Encyclopædia Britannica (Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica Inc). http://www.britannica.com/EBchecked/topic/158787/Rene-Descartes. Retrieved 31 March 2012.

[preface-4] René Descartes: Meditations on First Philosophy in Focus. Edited by Stanley Tweyman. Routledge. 34–40. London and New York. 1993. ISBN 978-0415077071

[:0-5] Perry, Bratman, Fischer John, Michael, John Martin Introduction to Philosophy: Classical and Contemporary Readings — Oxford University Press. — ISBN 978-0-19-981299-8.