Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Сынап (лат. Hydrargyrum; Hg) — элементтердің периодтық жүйесінің ҚҚ тобындағы химиялық элемент, ат. н. 80, ат. м. 200,59. Табиғатта 7 тұрақты изотопы бар, олардың ең көп тарағандары Hg200 (23,13%) және Hg202 (29,8%) Радиоактивті изотоптары жасанды жолмен алынған.
| |||||||||||||||
| Жай заттың сыртқы бейнесі | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Күміс-ақ түсті ауыр сұйық металл  Ампуладағы сұйық сынап | |||||||||||||||
| Атом қасиеті | |||||||||||||||
| Атауы, символ, нөмірі | Сынап, 80 | ||||||||||||||
| Топ типі | |||||||||||||||
| Топ, период, блок | 12, 6, d | ||||||||||||||
| Атомдық масса () | |||||||||||||||
| Электрондық конфигурация | [Xe] 4f14 5d10 6s2 | ||||||||||||||
| Қабықшалар бойынша электрондар | 2, 8, 18, 32, 18, 2 | ||||||||||||||
| Атом радиусы | 151 | ||||||||||||||
| Химиялық қасиеттері | |||||||||||||||
| 132±5 | |||||||||||||||
| 155 | |||||||||||||||
| (+2e) 110 (+1e) 127 | |||||||||||||||
| 2,00 (Полинг шкаласы) | |||||||||||||||
| Hg←Hg2+ 0,854 В | |||||||||||||||
| Тотығу дәрежелері | −2 , +1, +2 | ||||||||||||||
| 1-ші: 1007.1 кДж/моль (эВ) | |||||||||||||||
| Жай заттың термодинамикалық қасиеттері | |||||||||||||||
| Термодинамикалық фаза | |||||||||||||||
| Тығыздық () | 13,546 (20 °C) г/см³ | ||||||||||||||
| Балқу температурасы | 234,32 K (-38,83 °C) | ||||||||||||||
| Қайнау температурасы | 629,88 K (356,73 °C) | ||||||||||||||
| 2,295 кДж/моль | |||||||||||||||
| Булану жылуы | 58,5 кДж/моль | ||||||||||||||
| 27,98 Дж/(K·моль) | |||||||||||||||
| Молярлық көлем | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
| Жай заттың кристаллдық торы | |||||||||||||||
| ромбоэдрлік | |||||||||||||||
| ahex=3,464 сhex=6,708 Å | |||||||||||||||
| c/a қатынас | 1,94 | ||||||||||||||
| 100,00 K | |||||||||||||||
| Басқа да қасиеттері | |||||||||||||||
| (300 K) 8,3 Вт/(м·К) | |||||||||||||||
| 7439-97-6 | |||||||||||||||
Бұдан 2000 жылдай бұрын Үндістан, Қытай, т.б. елдерде бояу, дәрі және косметик. зат ретінде сынап минералы – киноварь (HgS) қолданылған.
Грек дәрігері Диоскорид (б.э. 1 ғасырда) киноварьды темір ыдыста қыздырып, оның ақ буын “сұйық күміс” деп атаған. Алғаш қатты сынапты И.Браун мен М.Ломоносов алған (1759).
Табиғатта бос күйінде сирек, көбіне суда еріген және газ қалпында кездеседі. Жер қыртысындағы салмақ мөлшері 4,510–6%, шашыранды элемент. Белгілі 35 минералының ішіндегі өндіріс үшін маңыздылары: киноварь, метацианобарит, ливингстонит. Бөлме темп-расында сұйық күйде болатын жалғыз металл; жарқылдаған күміс түсті ақ, ромбылық сингонияда кристалданады, буы улы, тығыздығы 13,52 г/см3 (20%-та), балқу t –38,89С, қайнау t 357,25
Сынап Химиялық активтігі төмен, тотығу дәрежелері +1 және +2. Оттекпен әрекеттесіп екі түрлі оксид түзеді (Hg2O, HgO). Патша арағы, HNO3, ыстық H2SO4-терде ериді. Металдармен амальгама түзеді. Сынапты HgS-ті күйдіру арқылы немесе оны Na2S-те ерітіп, ерітіндіде түзілген Na2[HgS2]-ге Al-мен әсер етіп алады. Сынап тұздарынан Hg2Cl2 () дәрі ретінде, HgCl2 (алмас) дезинфекция ісінде пайдаланылады. Металл сынап NaOH, Cl2 өндіруде катализатор ретінде және радиотехникада, т.б. қолданылады. Сынап кен орындары Орталық Қазақстанда (Успен), Солтүстік Қазақстанда (Торғай) орналасқан.
| Температура °С | ρ, 103 кг/м3 | Температура °С | ρ, 103 кг/м3 |
| 0 | 13,5951 | 50 | 13,4723 |
| 5 | 13,5827 | 55 | 13,4601 |
| 10 | 13,5704 | 60 | 13,4480 |
| 15 | 13,5580 | 65 | 13,4358 |
| 20 | 13,5457 | 70 | 13,4237 |
| 25 | 13,5335 | 75 | 13,4116 |
| 30 | 13,5212 | 80 | 13,3995 |
| 35 | 13,5090 | 90 | 13,3753 |
| 40 | 13,4967 | 100 | 13.3514 |
| 45 | 13,4845 | 300 | 12,875 |
Шығу тарихы
Сынап – көне заманнан бері белгілі жеті металдың бірі. Көбінесе ол өзінің табиғи түрінде (жартастардағы сұйық тамшылар) табылды, бірақ көбінесе оның негізгі минералы кинабарды күйдіру арқылы алынды. Циннабар бояуы қазіргі Түркия аумағында біздің эрамызға дейінгі 8 мың жылдан бері қолданылған. б.з.д., қазіргі Қытайдың оңтүстік-шығыс провинцияларының киноварь кен орындары б.з.б. 4 мың. Ежелгі Египетте киноварь және металл сынап біздің эрамызға дейінгі 3-мыңжылдықтан бастап қолданыла бастады. д., Ежелгі Үндістанда – б.з.б. 1-2 мыңжылдықтардан. Н.С. Мысырда 15-16 ғасырларға жататын сынап құйылған ыдыс табылды. BC Н.С. Мысырда, Месопотамияда және Қытайда мыс пен сірке суын пайдаланып кинавардан сынап алу әдісі белгілі болды. VII ғасырда. BC Н.С. Ассириялық қолөнершілер сынапты металл беттерін алтындау үшін пайдаланған (біріктіру). Біріктіру ежелгі гректер мен римдіктерге белгілі болды, олар сынаптың өзінің және оның қосылыстарының, атап айтқанда сынап хлоридінің уыттылығы туралы да білген. Сынап пен киновар Плиний ақсақалдың табиғат тарихында айтылған.
Көптеген ғасырлар бойы алхимиктер сынапты барлық металдардың негізгі құрамдас бөлігі деп санады және егер сұйық сынапты күкірт немесе мышьяк көмегімен қатты күйге келтірсе, онда алтын алынады деп есептеді. Таза сынаптың бөлінуін 1735 жылы швед химигі Георг Брандт сипаттаған. Элементті көрсету үшін алхимиктер де, қазіргі уақытта Меркурий планетасының символын пайдаланады. Қатты сынапты алғаш рет орыс ғалымдары Ломоносов пен Браун алды, олар 1759 жылы желтоқсанда сынапты мұздатып, оның қатты күйдегі металлдық қасиеттерін белгілей алды: иілгіштік, электр өткізгіштік және т.б.; сынаптың сұйық күйде де, қатты күйде де электр тогын өткізетіні көрсетілді.
Дереккөздер
- Дереккөз қатесі: Жарамсыз
<ref>тегі; no text was provided for refs namedwebelements - ”Қазақ энциклопедиясы”, 8 том
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Synap lat Hydrargyrum Hg elementterdin periodtyk zhүjesinin ҚҚ tobyndagy himiyalyk element at n 80 at m 200 59 Tabigatta 7 turakty izotopy bar olardyn en kop taragandary Hg200 23 13 zhәne Hg202 29 8 Radioaktivti izotoptary zhasandy zholmen alyngan 80 Altyn Synap TallijCd Hg Cn Periodicheskaya sistema elementov80 HgZhaj zattyn syrtky bejnesiKүmis ak tүsti auyr sujyk metall Ampuladagy sujyk synapAtom kasietiAtauy simvol nomiriSynap 80Top tipiAuyr metaldarTop period blok12 6 dAtomdyk massa 200 592 3 m a b g mol Elektrondyk konfiguraciya Xe 4f14 5d10 6s2Қabykshalar bojynsha elektrondar2 8 18 32 18 2Atom radiusy151Himiyalyk kasietteri132 5155 2e 110 1e 1272 00 Poling shkalasy Hg Hg2 0 854 VTotygu dәrezheleri 2 1 21 shi 1007 1 kDzh mol eV 2 shi 1810 kDzh mol eV 3 shi 3300 kDzh mol eV Zhaj zattyn termodinamikalyk kasietteriTermodinamikalyk fazaSujyktykTygyzdyk 13 546 20 C g sm Balku temperaturasy234 32 K 38 83 C Қajnau temperaturasy629 88 K 356 73 C 2 295 kDzh molBulanu zhyluy58 5 kDzh mol27 98 Dzh K mol Molyarlyk kolem14 81 sm molkysymy P Pa 1 10 100 1000 10 000 100 000T K 315 350 393 449 523 629Zhaj zattyn kristalldyk toryromboedrlikahex 3 464 shex 6 708 Ac a katynas1 94100 00 KBaska da kasietteri 300 K 8 3 Vt m K 7439 97 6Synap Hg Budan 2000 zhyldaj buryn Үndistan Қytaj t b elderde boyau dәri zhәne kosmetik zat retinde synap mineraly kinovar HgS koldanylgan Grek dәrigeri Dioskorid b e 1 gasyrda kinovardy temir ydysta kyzdyryp onyn ak buyn sujyk kүmis dep atagan Algash katty synapty I Braun men M Lomonosov algan 1759 Tabigatta bos kүjinde sirek kobine suda erigen zhәne gaz kalpynda kezdesedi Zher kyrtysyndagy salmak molsheri 4 5 10 6 shashyrandy element Belgili 35 mineralynyn ishindegi ondiris үshin manyzdylary kinovar metacianobarit livingstonit Bolme temp rasynda sujyk kүjde bolatyn zhalgyz metall zharkyldagan kүmis tүsti ak rombylyk singoniyada kristaldanady buy uly tygyzdygy 13 52 g sm3 20 ta balku t 38 89 S kajnau t 357 25 Synap Himiyalyk aktivtigi tomen totygu dәrezheleri 1 zhәne 2 Ottekpen әrekettesip eki tүrli oksid tүzedi Hg2O HgO Patsha aragy HNO3 ystyk H2SO4 terde eridi Metaldarmen amalgama tүzedi Synapty HgS ti kүjdiru arkyly nemese ony Na2S te eritip eritindide tүzilgen Na2 HgS2 ge Al men әser etip alady Synap tuzdarynan Hg2Cl2 dәri retinde HgCl2 almas dezinfekciya isinde pajdalanylady Metall synap NaOH Cl2 ondirude katalizator retinde zhәne radiotehnikada t b koldanylady Synap ken oryndary Ortalyk Қazakstanda Uspen Soltүstik Қazakstanda Torgaj ornalaskan Temperatura Sr 103 kg m3Temperatura Sr 103 kg m30 13 5951 5013 4723513 58275513 46011013 57046013 44801513 55806513 43582013 54577013 42372513 53357513 41163013 52128013 39953513 50909013 37534013 496710013 35144513 484530012 875Shygu tarihySynap kone zamannan beri belgili zheti metaldyn biri Kobinese ol ozinin tabigi tүrinde zhartastardagy sujyk tamshylar tabyldy birak kobinese onyn negizgi mineraly kinabardy kүjdiru arkyly alyndy Cinnabar boyauy kazirgi Tүrkiya aumagynda bizdin eramyzga dejingi 8 myn zhyldan beri koldanylgan b z d kazirgi Қytajdyn ontүstik shygys provinciyalarynyn kinovar ken oryndary b z b 4 myn Ezhelgi Egipette kinovar zhәne metall synap bizdin eramyzga dejingi 3 mynzhyldyktan bastap koldanyla bastady d Ezhelgi Үndistanda b z b 1 2 mynzhyldyktardan N S Mysyrda 15 16 gasyrlarga zhatatyn synap kujylgan ydys tabyldy BC N S Mysyrda Mesopotamiyada zhәne Қytajda mys pen sirke suyn pajdalanyp kinavardan synap alu әdisi belgili boldy VII gasyrda BC N S Assiriyalyk kolonershiler synapty metall betterin altyndau үshin pajdalangan biriktiru Biriktiru ezhelgi grekter men rimdikterge belgili boldy olar synaptyn ozinin zhәne onyn kosylystarynyn atap ajtkanda synap hloridinin uyttylygy turaly da bilgen Synap pen kinovar Plinij aksakaldyn tabigat tarihynda ajtylgan Koptegen gasyrlar bojy alhimikter synapty barlyk metaldardyn negizgi kuramdas boligi dep sanady zhәne eger sujyk synapty kүkirt nemese myshyak komegimen katty kүjge keltirse onda altyn alynady dep eseptedi Taza synaptyn bolinuin 1735 zhyly shved himigi Georg Brandt sipattagan Elementti korsetu үshin alhimikter de kazirgi uakytta Merkurij planetasynyn simvolyn pajdalanady Қatty synapty algash ret orys galymdary Lomonosov pen Braun aldy olar 1759 zhyly zheltoksanda synapty muzdatyp onyn katty kүjdegi metalldyk kasietterin belgilej aldy iilgishtik elektr otkizgishtik zhәne t b synaptyn sujyk kүjde de katty kүjde de elektr togyn otkizetini korsetildi DerekkozderDerekkoz katesi Zharamsyz lt ref gt tegi no text was provided for refs named webelements Қazak enciklopediyasy 8 tom Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet