Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Күміс (лат. Argentum; Ag) — элементтердің периодтық жүйесінің І тобындағы химиялық элемент, атомдық нөмірі 47, атомдық массасы 107,88 г/моль. Табиғатта тұрақты екі изотопы бар: 107Ag және 109Ag. Элементтердің периодтық жүйесінің І тобындағы хим. элемент, атомдық номері 47 , ат. м. 107,88. Табиғатта тұрақты екі изотопы бар: 107 Ag және 109 Ag. Негізгі минералдары: аргентит Ag2S, пираргирит Ag3SbS3, прустит Ag3AsS3, саф К., т.б. К. жұмсақ, созылғыш (1 г К-тен ұзындығы 1800 м сым тартуға болады), ақ түсті металл, тығызд. 10,5 г/см3, балқу t 961,9°С, қайнау t 2170°С, тотығу дәрежелері +1, +2, +3, сиректеу +4.
| |||||||||||||||
| Жай заттың сыртқы бейнесі | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| күміс-ақ түсті жұмсақ металл  | |||||||||||||||
| Атом қасиеті | |||||||||||||||
| Атауы, символ, нөмірі | күміс, 47 | ||||||||||||||
| Топ типі | |||||||||||||||
| Топ, период, блок | 11, 5, d | ||||||||||||||
| Атомдық масса () | |||||||||||||||
| Электрондық конфигурация | [Kr] 4d10 5s1 | ||||||||||||||
| Қабықшалар бойынша электрондар | 2, 8, 18, 18, 1 | ||||||||||||||
| Атом радиусы | 144 | ||||||||||||||
| Химиялық қасиеттері | |||||||||||||||
| 145±5 | |||||||||||||||
| 172 | |||||||||||||||
| (+2e) 89 (+1e) 126 | |||||||||||||||
| 1,93 (Полинг шкаласы) | |||||||||||||||
| +0,799 | |||||||||||||||
| Тотығу дәрежелері | −2, −1, +1, +2, +3 | ||||||||||||||
| 1-ші: 731.0 кДж/моль (эВ) | |||||||||||||||
| Жай заттың термодинамикалық қасиеттері | |||||||||||||||
| Термодинамикалық фаза | |||||||||||||||
| Тығыздық () | 10,5 г/см³ | ||||||||||||||
| Балқу температурасы | 1235,1 К; 962 °C | ||||||||||||||
| Қайнау температурасы | 2485 К; 2162°C | ||||||||||||||
| 11,95 кДж/моль | |||||||||||||||
| Булану жылуы | 254,1 кДж/моль | ||||||||||||||
| 25,36 Дж/(K·моль) | |||||||||||||||
| Молярлық көлем | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
| Жай заттың кристаллдық торы | |||||||||||||||
| текше бетке бағытталған | |||||||||||||||
| 4,086 Å | |||||||||||||||
| 225 K | |||||||||||||||
| Басқа да қасиеттері | |||||||||||||||
| (300 K) 429 Вт/(м·К) | |||||||||||||||
| 83 ГПа | |||||||||||||||
| 30 ГПа | |||||||||||||||
| Пуассон коэффициенті | 0.37 | ||||||||||||||
| Моос қаттылығы | 2.5 | ||||||||||||||
| 251 | |||||||||||||||
| 206–250 | |||||||||||||||
| 7440-22-4 | |||||||||||||||
Электр тогын, жылуды жақсы өткізеді. К-тің активтігі нашар, коррозияға төзімді, бірақ күкірт, галогендермен тез әрекеттеседі. Қыздырылған концентрлі азот және күкірт қышқылдарында ериді. Ауадағы оттекпен жоғары температурада қыздырғанда да әрекеттеспейді, бірақ құрамында күкіртсутек бар дымқыл ауада оттек арқылы тез тотығып беті қараяды. К. қорғасын-мырышты, мыс, алтын-күмісті кентастардан алынады. Оның басқа металдармен қорытпасы зергерлік бұйымдар жасауда, медицинада К. препараттары (күйдіретін, микробтарды жоятын, т.б.), кино және фотоөнеркәсібінде, химия, электртех. және электрондық өнеркәсіптерінде, т.б. қолданылады. Аg+ иондары суды жақсы тазартады. Қазақстанда К. Бозшакөл, Қоңырат, Ақтоғай, Айдарлы, Бақыршық, т.б. кен орындарында кездеседі.
Күмістің жаратылысы
Магмалық , көбінесе гидротермалық және ол жер бетінде күмісті минералдардың үгіліп бұзылуынан пайда болады. Мысалы, күміс сульфид кендерде, әсіресе қорғасынды минералдар арасында көп болады. Жаратылыс жағынан күміс алтынға көп ұқсайды. Бірақ онан айырмасы —күміс жер бетінде алтындай тезімді емес, беті қарайып азырақ тотығады және құрғақ климатта хлорға қосылады. Алтынға қарағанда күміс көп тарамаған минерал. Күмістің еритін қышқылдары — HN03 , HC1, тотығатыны — H2S.
Тарихы
Күміс өте ерте заманнан бастап адам тұрмысында пайдаланылып келеді. Мысалы, Мысыр фараоны – заманында (біздің заманымыздан бұрынғы 3600 жылы) күміс алтыннан 2,5 есе қымбат болған. Одан күміс теңгелер, зергерлік бұйымдар жасалған. Күміс XVI-ғасырдан XIX-ғасырдың аяғына дейін Еуропа елдерінің ақша айналымында (күміс не биметалл) болған.
19-ғасырдың аяғында елдердің көпшілігі алтынға (алтын монометалы) ауысты. Күміс валютасы Қытайда, Иранда, Ауғанстанда 20-ғасырдың 30-жылдарына дейін сақталды. Негізгі минералдары: аргентит Ag2S, Ag3SbS3, Ag3AsS3, , т.б. Күміс жұмсақ, созылғыш (1 г күмістен ұзындығы 1800 м сым тартуға болады), ақ түсті металл, тығыздығы 10,5 г/см3, балқу t 961,9°С, қайнау t 2170°С, тотығу дәрежелері +1, +2, +3, сиректеу +4. Электр тогын, жылуды жақсы өткізеді. Күмістің белсенділігі нашар, коррозияға төзімді, бірақ күкірт, галогендермен тез әрекеттеседі. Қыздырылған концентрлі азот және күкірт қышқылдарында ериді. Ауадағы оттекпен жоғары температурада қыздырғанда да әрекеттеспейді, бірақ құрамында күкіртсутек бар дымқыл ауада оттек арқылы тез тотығып беті қараяды. Күміс қорғасын-мырышты, мыс, алтын-күмісті кентастардан алынады. Оның басқа металдармен қорытпасы зергерлік бұйымдар жасауда, медицинада күміс препараттары (күйдіретін, микробтарды жоятын, т.б.), кино және фотоөнеркәсібінде, химия, электртехникалық және электрондық өнеркәсіптерінде, т.б. қолданылады. Аg+ иондары суды жақсы тазартады. Қазақстанда күміс Бозшакөл, Қоңырат, Ақтоғай, Айдарлы, Бақыршық, т.б. кен орындарында кездеседі.
Күміс кендері
КСРО жерінде Солтүстік Оралда, Қазақстанда, Алтайда, Шығыс Сібірде т. б. кездеседі. Бірақ оларда күміс онша көп емес.
Химиялық қасиеттері
- Қышқылдармен әрекеттесуі:
- Бейметалдармен әрекеттесуі:
- Қосылыстармен әрекеттесуі:
Қолданылуы
Ақша (валюта), химиялық ыдыстар жасау, ас ыдыстарын жасау, әр түрлі қорытпалар жасау үшін қолданылады.
Күмістің биологиялық маңызы
КҮМІС. Бактерицидтік және антисептикалық қасиетке ие. Әрі қабынуға да қарсы әрекет ете алады. Бір сөзбен айтсақ, табиғи бактерицидтік металл. Бактерияның 650 түріне қарсылық білдіре алады екен.
Қазақ халқы ежелден күмістің адам ағзасына пайдасы бар деп сеніп, күміс ыдыстан тамақ ішіп, күміс әшекейлер тағып, сәби дүниеге келгенде нәрестені күміс теңге салынған суда шомылдырып, «Баланың күні күмістей жарық болсын» деген жоралғы жасаған. Металдың өзінің әдемілігімен қатар, таңғажа-йып емдік қасиеті де жоқ емес. Күмістің емдік қасиеті медицинада дәлелденген.
Емшілер өте ерте заманда-ақ күмістің қасиетін ерекше бағалаған. Мысалы, Үндістанда, Египетте, Ресейде күміс қосылған суды түрлі ауруларға ем ретінде пайдаланған. Адамдар мұндай судың өмірлік қуат беретін ерекше сиқыры барлығына сенген.
Ғалымдар болса, күмістің бұл қасиетте-ріне ХІХ ғасырдың аяғында ғана мән беріп, зерттей бастапты. Күміс сумен әрекеттескенде иондалып, оның құрамында ұзақ сақталады. Сондықтан күміс қосылған су ағзадағы көптеген зиянды микроағзаларды жояды. Адам ағзасының тұмау және жұқпалы ауруларға төтеп бере алмауының себебі иммундық жүйедегі күмістің азаюынан болады. Күміс тек қана ауру тудыратын элементтерді жойып қоймай, ағзадан зиянды токсиндер мен микробтарды шығарады. Тіпті ағзада аз ғана күміс жетіспеушілігі байқалған жағдайда адамның жұмыс істеу қабілеті төмендеп, қорғаныш қасиеті азайып, тез шаршау пайда болады. Шетелдік дәрігер Роберт Бекер күміс иондарының адам ағзасындағы жасушалардың көбеюіне әсер ете алатындығын дәлелдеген. Ол өзінің ғылыми кітабында күміс иондарының қатерлі ісік ауруына шалдыққан адамдардың жасушаларын қайта тірілтіп, көбеюіне көмегі барлығын жазған.
Сірә, алтын-күміс қасықпен ас ішу тек қана байлықтың көрінісі ғана емес, салауаттылықтың да белгісі болса керек.
Дереккөздер
- Кристаллография, минералогия, петрография. Бұл кітап Абай атындағы Қазақтың мемлекеттік педагогты институтының, география факультетінде оқылған лекциялардың негізінде жазылды, 1990. ISBN 2—9—3 254—69
- “Балалар Энциклопедиясы”, V-том
| Ортаққорда бұған қатысты медиа санаты бар: Silver |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Kүmis lat Argentum Ag elementterdin periodtyk zhүjesinin I tobyndagy himiyalyk element atomdyk nomiri 47 atomdyk massasy 107 88 g mol Tabigatta turakty eki izotopy bar 107Ag zhәne 109Ag Elementterdin periodtyk zhүjesinin I tobyndagy him element atomdyk nomeri 47 at m 107 88 Tabigatta turakty eki izotopy bar 107 Ag zhәne 109 Ag Negizgi mineraldary argentit Ag2S pirargirit Ag3SbS3 prustit Ag3AsS3 saf K t b K zhumsak sozylgysh 1 g K ten uzyndygy 1800 m sym tartuga bolady ak tүsti metall tygyzd 10 5 g sm3 balku t 961 9 S kajnau t 2170 S totygu dәrezheleri 1 2 3 sirekteu 4 47 Palladij Kүmis KadmijCu Ag Au Periodicheskaya sistema elementov47 AgZhaj zattyn syrtky bejnesikүmis ak tүsti zhumsak metallAtom kasietiAtauy simvol nomirikүmis 47Top tipiAuyr metaldarTop period blok11 5 dAtomdyk massa 107 8682 2 m a b g mol Elektrondyk konfiguraciya Kr 4d10 5s1Қabykshalar bojynsha elektrondar2 8 18 18 1Atom radiusy144Himiyalyk kasietteri145 5172 2e 89 1e 1261 93 Poling shkalasy 0 799Totygu dәrezheleri 2 1 1 2 31 shi 731 0 kDzh mol eV 2 shi 2070 kDzh mol eV 3 shi 3361 kDzh mol eV Zhaj zattyn termodinamikalyk kasietteriTermodinamikalyk fazaҚatty deneTygyzdyk 10 5 g sm Balku temperaturasy1235 1 K 962 CҚajnau temperaturasy2485 K 2162 C11 95 kDzh molBulanu zhyluy254 1 kDzh mol25 36 Dzh K mol Molyarlyk kolem10 3 sm molkysymy P Pa 1 10 100 1000 10 000 100 000T K 1283 1413 1575 1782 2055 2433Zhaj zattyn kristalldyk torytekshe betke bagyttalgan4 086 A225 KBaska da kasietteri 300 K 429 Vt m K 83 GPa30 GPaPuasson koefficienti0 37Moos kattylygy2 5251206 2507440 22 4Kүmis Ag Elektr togyn zhyludy zhaksy otkizedi K tin aktivtigi nashar korroziyaga tozimdi birak kүkirt galogendermen tez әrekettesedi Қyzdyrylgan koncentrli azot zhәne kүkirt kyshkyldarynda eridi Auadagy ottekpen zhogary temperaturada kyzdyrganda da әrekettespejdi birak kuramynda kүkirtsutek bar dymkyl auada ottek arkyly tez totygyp beti karayady K korgasyn myryshty mys altyn kүmisti kentastardan alynady Onyn baska metaldarmen korytpasy zergerlik bujymdar zhasauda medicinada K preparattary kүjdiretin mikrobtardy zhoyatyn t b kino zhәne fotoonerkәsibinde himiya elektrteh zhәne elektrondyk onerkәsipterinde t b koldanylady Ag iondary sudy zhaksy tazartady Қazakstanda K Bozshakol Қonyrat Aktogaj Ajdarly Bakyrshyk t b ken oryndarynda kezdesedi Kүmistin zharatylysyMagmalyk kobinese gidrotermalyk zhәne ol zher betinde kүmisti mineraldardyn үgilip buzyluynan pajda bolady Mysaly kүmis sulfid kenderde әsirese korgasyndy mineraldar arasynda kop bolady Zharatylys zhagynan kүmis altynga kop uksajdy Birak onan ajyrmasy kүmis zher betinde altyndaj tezimdi emes beti karajyp azyrak totygady zhәne kurgak klimatta hlorga kosylady Altynga karaganda kүmis kop taramagan mineral Kүmistin eritin kyshkyldary HN03 HC1 totygatyny H2S TarihyKүmis ote erte zamannan bastap adam turmysynda pajdalanylyp keledi Mysaly Mysyr faraony zamanynda bizdin zamanymyzdan buryngy 3600 zhyly kүmis altynnan 2 5 ese kymbat bolgan Odan kүmis tengeler zergerlik bujymdar zhasalgan Kүmis XVI gasyrdan XIX gasyrdyn ayagyna dejin Europa elderinin aksha ajnalymynda kүmis ne bimetall bolgan 19 gasyrdyn ayagynda elderdin kopshiligi altynga altyn monometaly auysty Kүmis valyutasy Қytajda Iranda Auganstanda 20 gasyrdyn 30 zhyldaryna dejin saktaldy Negizgi mineraldary argentit Ag2S Ag3SbS3 Ag3AsS3 t b Kүmis zhumsak sozylgysh 1 g kүmisten uzyndygy 1800 m sym tartuga bolady ak tүsti metall tygyzdygy 10 5 g sm3 balku t 961 9 S kajnau t 2170 S totygu dәrezheleri 1 2 3 sirekteu 4 Elektr togyn zhyludy zhaksy otkizedi Kүmistin belsendiligi nashar korroziyaga tozimdi birak kүkirt galogendermen tez әrekettesedi Қyzdyrylgan koncentrli azot zhәne kүkirt kyshkyldarynda eridi Auadagy ottekpen zhogary temperaturada kyzdyrganda da әrekettespejdi birak kuramynda kүkirtsutek bar dymkyl auada ottek arkyly tez totygyp beti karayady Kүmis korgasyn myryshty mys altyn kүmisti kentastardan alynady Onyn baska metaldarmen korytpasy zergerlik bujymdar zhasauda medicinada kүmis preparattary kүjdiretin mikrobtardy zhoyatyn t b kino zhәne fotoonerkәsibinde himiya elektrtehnikalyk zhәne elektrondyk onerkәsipterinde t b koldanylady Ag iondary sudy zhaksy tazartady Қazakstanda kүmis Bozshakol Қonyrat Aktogaj Ajdarly Bakyrshyk t b ken oryndarynda kezdesedi Kүmis kenderiKSRO zherinde Soltүstik Oralda Қazakstanda Altajda Shygys Sibirde t b kezdesedi Birak olarda kүmis onsha kop emes Himiyalyk kasietteriҚyshkyldarmen әrekettesui 2Ag 2HCl 2AgCl H2 displaystyle mathsf 2Ag 2HCl xrightarrow 2AgCl H 2 2Ag 2H2SO4 conc dil 2Ag2SO4 2H2O SO2 displaystyle mathsf 2Ag 2H 2 SO 4 conc dil xrightarrow 2Ag 2 SO 4 downarrow 2H 2 O SO 2 uparrow Bejmetaldarmen әrekettesui Қosylystarmen әrekettesui ҚoldanyluyAksha valyuta himiyalyk ydystar zhasau as ydystaryn zhasau әr tүrli korytpalar zhasau үshin koldanylady Kүmistin biologiyalyk manyzyKҮMIS Baktericidtik zhәne antiseptikalyk kasietke ie Әri kabynuga da karsy әreket ete alady Bir sozben ajtsak tabigi baktericidtik metall Bakteriyanyn 650 tүrine karsylyk bildire alady eken Қazak halky ezhelden kүmistin adam agzasyna pajdasy bar dep senip kүmis ydystan tamak iship kүmis әshekejler tagyp sәbi dүniege kelgende nәresteni kүmis tenge salyngan suda shomyldyryp Balanyn kүni kүmistej zharyk bolsyn degen zhoralgy zhasagan Metaldyn ozinin әdemiligimen katar tangazha jyp emdik kasieti de zhok emes Kүmistin emdik kasieti medicinada dәleldengen Emshiler ote erte zamanda ak kүmistin kasietin erekshe bagalagan Mysaly Үndistanda Egipette Resejde kүmis kosylgan sudy tүrli aurularga em retinde pajdalangan Adamdar mundaj sudyn omirlik kuat beretin erekshe sikyry barlygyna sengen Ғalymdar bolsa kүmistin bul kasiette rine HIH gasyrdyn ayagynda gana mәn berip zerttej bastapty Kүmis sumen әreketteskende iondalyp onyn kuramynda uzak saktalady Sondyktan kүmis kosylgan su agzadagy koptegen ziyandy mikroagzalardy zhoyady Adam agzasynyn tumau zhәne zhukpaly aurularga totep bere almauynyn sebebi immundyk zhүjedegi kүmistin azayuynan bolady Kүmis tek kana auru tudyratyn elementterdi zhojyp kojmaj agzadan ziyandy toksinder men mikrobtardy shygarady Tipti agzada az gana kүmis zhetispeushiligi bajkalgan zhagdajda adamnyn zhumys isteu kabileti tomendep korganysh kasieti azajyp tez sharshau pajda bolady Sheteldik dәriger Robert Beker kүmis iondarynyn adam agzasyndagy zhasushalardyn kobeyuine әser ete alatyndygyn dәleldegen Ol ozinin gylymi kitabynda kүmis iondarynyn katerli isik auruyna shaldykkan adamdardyn zhasushalaryn kajta tiriltip kobeyuine komegi barlygyn zhazgan Sirә altyn kүmis kasykpen as ishu tek kana bajlyktyn korinisi gana emes salauattylyktyn da belgisi bolsa kerek DerekkozderKristallografiya mineralogiya petrografiya Bul kitap Abaj atyndagy Қazaktyn memlekettik pedagogty institutynyn geografiya fakultetinde okylgan lekciyalardyn negizinde zhazyldy 1990 ISBN 2 9 3 254 69 Balalar Enciklopediyasy V tomOrtakkorda bugan katysty media sanaty bar Silver