Сульфид

Сульфидтер. Табиғи жағдайда көптеген металдар күкіртпен қосылған минералдар түрінде кездеседі. Күкірттің қасиеті көп жағдайларда оттекке ұқсас. Егер металдардың химиялық қосылыстарға, яғни минералдарға айналатын жағдайларында оттек жетіспей, күкірт кездесетін болса, онда тотық орнына сульфидтер пайда болады. Күкіртті қосындылар түрінде кездесетін металдар көбінесе мыналар: темір, мыс, мырыш, қорғасын, күміс, сынап, сурьма, молибден, мышьяк, никель, кобальт т. б. Осы металдардың сульфид минералдарын кен минералдары деуге болады. Мысалы, пирит, халькопирит, антимонит, молибденит, арсенопирит сияқты минералдардан жоғарыдағы айтылған металдарды қорытып алады. Сол себепті сульфидтер ерекше маңызды минералдар қатарына жатады. Көпшілік кендерде бірнеше сульфид аралас кездеседі. Сондықтан ондай кендерді полиметалды (көп металды) кендер деп атайды. Осы минералдардың кәбі езіне тән ерекше физикалық қасиеттерімен (металдық жылтырлығынан, меншікті салмағының ауырлығынан, аз мелдірлігінен, электр еткізгіштігінен) белгілі болады. Жаратылысы, құрылысы және қасиеттері жағынан сульфид минералдары типтес минералдар да бар. Оларда күкірттің орнында селен, теллур, мышьяк, сурьма элементтері болады. Мысалы, никелин (NiAs), тиманит (HgSe) сияқтылар. Бұлар сол сульфид минералдар тобына жатады. Осы сульфид типтес минералдар саны 350 деп мөлшерлейді. Демек, мұның силикаттардан кейінгі екінші орында болғаны.

Сульфидтер әр түрлі жағдайларда түзіледі. Бірқатар сульфидтер (темір мен никель сульфидтері) балқыған заттан кристалданып пайда болады. Бұл типтес кендер никель рудасының негізгі шығатын көзі болып есептеледі. Күкіртті кендердің өте көп таралған типтері ыстық судың ертінділерінен, яғни гидротермалық жолмен шығады. Осыдан күкіртті рудалардың ете негізгі желілі кендері пайда болады.

Сульфидтер оттек жетіспейтін, яғни тотықтанбайтын, атмосфера және басқа табиғи тотықтандырғыштар қатыспайтын жағдайда пайда болып жиналады. Сондықтан сульфид минералдарының орнықты алабы жер бетіндегі оттегі бар атмосфера шекарасынан төмен болады. Бұл шекараның үстіндегі сульфид минералдары бұзылады да, әр түрлі оттекті қосындылар — тотықтар, сулы тотықтар, карбонаттар т. с. с. пайда болады.

Сульфид минералдары мен рудаларды зерттегенде оларды мөлдірлігінің нашарлығына және металша жылтырлығының күштілігіне қарай айырады. Ол үшін микроскоп қолданылады.

Шығу тегі

Табиғатта кең таралған, жер қыртысының массасының шамамен 0,15% құрайды. Шығу тегі негізінен гидротермиялық, кейбір сульфидтер тотықсыздану ортасы жағдайында экзогендік процестерде де түзіледі. Олар көптеген металдардың кендері — Cu, Ag, Hg (HgS), Zn, Pb, Sb, Co, Ni және т.б. сульфидтер класына қасиеттері жағынан жақын антимонидтер, арсенидтер, селенидтер және теллуридтер жатады.

Тағы қараңыз

пирит

марказит

халькопирит

Дереккөздер

1. Кристаллография, минералогия, петрография. Бұл кітап Абай атындағы Қазақтың мемлекеттік педагогты институтының, география факультетінде оқылған лекциялардың негізінде жазылды, 1990. ISBN 2—9—3 254—69