Солтүстік Қазақстан батыста Орал сырты үстіртінен шығысында Ертіс маңы жазығына дейін солтүстігінде Солтүстік қазақ жазы

Солтүстік Қазақстан — батыста Орал сырты үстіртінен, шығысында Ертіс маңы жазығына дейін, солтүстігінде Солтүстік қазақ жазығынан оңтүстіктегі Сарыарқаның ұсақ шоқылы қырқаларына дейін созылып жатқан өңір. Құрамына Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Павлодар облыстары жатады. Аумағында Қазақстан Республикасының астанасы - Астана қаласы орналасқан. Ірі қалалары - Павлодар, Петропавл, Қостанай, Көкшетау, Екібастұз.

Солтүстік Қазақстан
Орталық Қазақстан Солтүстік Қазақстан Оңтүстік Қазақстан Шығыс Қазақстан Батыс Қазақстан
Аумағы	565,7 мың км²
Құрамына енетін облыстар	Ақмола облысы Солтүстік Қазақстан облысы Қостанай облысы Павлодар облысы
Халқы	3706,4 мың адам
Халқының тығыздығы	1 км²-ға 7,2 адамнан
Қала халқының үлесі	50%
Қазақстан халқының ішіндегі үлесі	%

Жер бедері

Ауданның жер бедері негізінен жазық. Оңың солтүстік және шығыс бөлігін Солтүстік қазақ жазығы алып жатыр. Бұл далалы жазықтықта табақша тәрізді ойпаңдар және олармен алмасып келетін қырқалар көптеп кездеседі. Олардың көпшілігінде тұщы және тұзды көлдер орналасқан. Құрғақшылық жылдары олардың кейбіреулері құрғап қалады. Оңтүстікке және оңтүстік-шығысқа қарай Солтүстік қазақ жазығы біртіндеп биіктеп, Көкшетау қаласының оңтүстігінде әсемдігімен "Қазақстан Швейцариясы" деген теңеуге ие болған көркем қыратпен (Көкшетау қыраты) алмасады. Онша биік емес, бірақ құзды-жарлы, қырқалы және қарағайлы-қайыңды ормандармен көмкерілге тау жоталары ғажайып суретке ұқсайды. Тауаралық ойыстардағы көлдер және олардың жағаларындағы әр түрлі пішіндегі дөңбек тастар мен шың-құздар ерекше ғажайып көріністер береді. Ауданның батысында Торғай үстірті созылып жатыр, ал солтүстігінде төбелі, көтеріңкі жонды жазықтар және тайыз көлді ойпаңдар, оңтүстігінде теп-тегіс қыраттар кездеседі. Торғай үстіртін солтүстіктен оңтүстікке қарай ені 20-75 км, табаны тегіс болып келетін Торғай қолаты кесіп өтеді.

Өнеркәсібі

Тау-кен өнеркәсібі салалары темір рудасын асбест, боксит, энергетикалық көмір және т.б. өндірумен байланысты қалыптасты. Олар өткен ғасырдың 1960 жылы дами бастағанмен, аудан экономикасында қазіргі уақытта маңызды рөл атқарады. Қара металлургия темір кенін өндіру мен оны байытуға негізделген. Ол Соколов-Сарыбай және Лисаковск КБК болып табылады (шөгінді қабаттардағы кен орындары). Кендегі темірдің мөлшері орта есеппен алғанда 34,3%, бірақ оны пайлаланудағы бір мөселе оның құрамында фосфор болуы (0,48%). Кәсіпорын кен қорымен 80 жылға қамтамасыз етілген. Ақсу ферроқорытпа зауыты темірдің кремниймен, марганецпен, хроммен қорытпасын өндіруден республикада 1-орын алады. Ол шикізат ретінде Батыс Қазақстанның хромитін және Орталық Қазақстанның марганец кендерін пайдаланады. Түсті металлургия салаларынан боксит өндіру дамыған (Арқалық қаласының маңында). Алюминий шикізаты дүние жүзіндегі ірі зауыттардың бірі саналатын, алюминий тотығын өндіретін республикадағы жалғыз Павлодар алюминий зауытына жіберіледі.

Мұнай өнімдерін еңдеуден шығаратын зауыт Павлодарда жұмыс істейді. Республика бойынша 2-ші орында (жылына 2 млн тоннадан жоғары). Солтүстік Қазақстанның машина жасау және металл өңдеу өнеркәсібінің кәсіпорындары шығаратын өнім-ауыл шаруашылығы машиналары - АӨК-ке қызмет етеді. Астанада орналасқан зауыттар («Астанаауылмаш», «Қазақауылмаш») шөп шабатын, шөп жинайтын машиналар, сұйықтарды айдайтын насостар шығарса, Павлодарда - тракторлар, Макинскіде - олар үшін қосалқы бөлшектер, ал Қалқаманда - бульдозерлер шығарылады. Бқл салалар тасымалданып әкелінетін шикізатпен жұмыс істейді.

Солтүстік Қазақстанда куатты электр стансалар - Екібастұздағы МАЭС-1 (куаты 4 млн кВт/сағ) ЖӨН6 МАЭС-2 (1 млнкВт/сағ). Екібастұз және Майкүбі алаптарында тек Қазақстанды ғана емес, ЖЭС-терін қамтамасыз ететін қоңыр және тас көмір өндіріледі. Құрылыс өнеркәсібінің кәсіпорындары кірпіш, темір-бетон конструкцияларын шығарады (Астана мен Қостанай). Құрылыста пайдаланылатын тастарды Атбасар мен Шортанды карьерлерінен алады. Бұдан басқа, жергілікті құрылыс материалдарын - тас, саз, қолданады.

Ауыл шаруашылығы

Солтүстік экономикалық ауданда Қазақстандағы ең дамыған АӨК орналасқан. Солтүстік Қазақстан - еліміздің ең үлкен астықты ауданы. Қаpa топырақты жерлердің мол болуы егін шаруашылығынын, дамуына игі әсерін тигізеді. Негізгі маманданған саласы (егістік жердің 80%-ы) - өсіру. Дәнді дақылдар егістіктерінің ең үлкен аумақтары Солтүстік Қазақстан, Қостанай және Ақмола облыстарында орналасқан (3 млн га-дан астам).

Бұдан басқа, мұнда сұлы, арпа, күздік бидай және қарақұмық псіріледі. Экономикалық аудан жалпы астық жинаудан Қазақстанда алдыңғы орын алады (67%), сонымен бірге оның басым белігі үш облыстың - Ақмола, Солтүстік Қазақстан және Қостанай облыстарының үлесіне тиеді. Техникалық дақылдардың үлесі (күнбағыс, зығыр, қыша т.б) көп емес, дегенмен күнбағыстан алынатын өнім біршама жоғары - республикадағы жалпы өнім жинаудың 11%- ын құрайды.

Қала маңдары мен өзен аңғарларында көкөніс, картоп және бақша дакылдары өсіріледі. Бұл дақылдардың жалпы жиынтық үлесі 15%, бірақ бұл аймақтың бүкіл халқын қамтамасыз етуге жеткілікті. Аймақтың ауыл шаруашылық жерлерінің басым бөлігін (25%- дай) азықтық дақылдар - көп жылдық шөптесін өсімдіктер, жүгері, азықтық қызылша алып жатыр. Аймақта сүтті, етті-сүтті бағыттағы өсіруге болатын жайылымдық және шалғындық жерлер де мол. Сонымен қатар қой, жылқы, құс және шошқа шаруашылықтары да дамыған.

Тамақ және жеңіл өнеркәсіптердің дамуына ауыл шаруашылық базасының бай болуы ықпалын тигізеді. Тамақ өнеркәсібі салаларының (ет, ұн тарту-жарма, сүт, май шайқау) аймақ экономикасында алар орны ерекше.

Сүт және май шайқау салалары сары май, ірімшік, құрғақ сүт өндіруге маманданған. Аймақ бойынша орта есеппен жан басына шаққандағы орташа республикалық, көрсеткіштен 2 есе көп. Барлық қалаларда (кейбір ауылдық елді мекендерде) жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындары бар. Олар тері, тоқыма және тігін өнімдерін шығарады.

Аймақтағы тасымалданатын жүктің 20%-дан астамы автомобиль көлігінің үлесіне тиеді. Осылардың нәтижесінде Солтүстік Қазақстанда төмендегідей аумақтық өндірістік кешендер мен өндіріс тораптары қалыптасқан. Павлодар-Екібастұз АӨК (Павлодар, Ақсу, Екібастұз) экономикалық аудан шаруашылығының негізі. Көмір, электр қуатын, ферроқорытпа және алюминий тотығын өндіретін ірі көсіпорындардан кұралған. Трактор және ауыл шаруашылығы машиналарын жа- сау, химия және мұнай өңдеу өнеркәсіптері де дамыған. Ақсу фер- рокорытпа зауытының өнімі өлемдік нарықта үлкен сұранысқа ие.

Ақмола өнеркәсіптік торабы. Құрылыс материалдарын өндіру, ауыл шаруашылық, машиналарын жасау, тамақ және жеңіл өнеркәсіп салаларынан тұрады.

Еліміздегі және көршілес Ресей аймақтарындағы металлургиялық кәсіпорындардың шикізат базасы Қостанай өндіріс торабы болып табылады. Оның құрамына темір кендерін өндіру мен байыту кәсіпорындары жұмыс істейтін Қостанай мен Рудный кіреді. Сонымен қатар онда жеңіл және тамақ өнеркәсіптері де дамыған.

Көкшетау өнеркәсіп торабында оттегімен дем алдыратын аппаратуралар, әр түрлі салмақ өлшейтін құралдар шығарылса, ал Арқалықта - боксит өндіріледі.
Петропавл өнеркәсіп торабы көлік қозғағыштары, тамақ және жеңіл өнеркәсіп өнімдерін шығаруға маманданған.

Экологиялық проблемалары

Солтүстік Қазақстан экономикалық ауданындағы негізгі атмосфераны ластаушы көздерге - табиғи қазба байлықтарды өндірумен шұғылданатын кәсіпорындар мен қаладағы жылу қуатымен қамтамасыз ететін орталықтар және автокөлік жатады. Қоршаған ортаға үлкен залал келтіретіндер өндірістік және тұрмыстық қалдықтар мен күл қоқыстары. Үлкен көлемде жиналып қалған қалдықтар қоршаған ортаға зиянын тигізіп қана қоймай, адамдардың өмір сүруіне үлкен қауіп тудырады. Соңғы жылдары бұл кәсіпорындарда экологиялық нормаларды сақтау үшін коршаған ортаны корғауға арналған іс-шаралар жүргізілуде. Көптеген кәсіпорындар қоршаған ортаға зиянды заттарды шығармайтын жаңа технологияларды қолданып өндіріс күшін арттыруда. Өндірістік қалдықтарды қайтадан қолдану экономикалық және экологиялық жағынан да тиімді. Мысалы, Қостанай облысындағы тау-кен өндірісі салаларымен жылу қуаты кешендерінде өндірістік экологиялық бақылау жұмыс істейді. Осының нәтижесінде Қызыл Октябрь кенішіндегі қалдықтарды жою туралы іс-шара өткізіліп, қалдықтың мөлшері біршама азайтылды.

Қалалары

Қазіргі уакытта Солтүстік Қазақстанда 24 қала мен 2 кент бар. Орталық Қазақстаннан солтүстікке қарай Ақмола облысы орналасқан. Облыстың құрамында республикалық маңызы бар Астана қаласы мен облыстық дәрежедегі 2 қала бар, олар - Көкшетау мен Степногорск.

Астана

Астана (574 мың адам) - республика астанасы - Қазақстанның географиялық орталығында орналасқан. Қала ірі көлік магистральдарының тоғыскан жерінде орналасқан.

1950 жылдары қала еліміздің солтүстігіндегі тың және тынайған жерлерді игеру орталығы болды. Астана мәртебесін алғаннан кейін жылдам көркейіп, өсе бастады. Орталығы мен шет аймақтарында биік үйлер бой көтерді.

1997 жылғы желтоқсандағы мемлекет Басшысының халыққа жолдауында мынандай мақтанышты сөздер бар: «Осыдан былай және мәңгілік мұнда, кең-байтақ еліміздің орталығында халықтың тағдырын шешетін шешімдер қабылданатын болады. Енді бұл жерде Отанымыздың жүрегі соғады. Бұл жерде, Қазақстан үшінші мыңжылдықтың табалдырығында өзінің тарихи тағдырын анықтайды. Астана біздің Шығыс пен Батыста, Оңтүстік пен Солтүстікке ашықтығымыздың рәмізі іспеттес болады».

1830 жылы - Ақмола бекінісі
1862 жылы - Ақмола қаласы
1961-1992 жылдары - Целиноград
1992 жылдары - Ақмола қаласы
1997 жылы Ақмола қаласы - ҚР астанасы
1998 жылы - «Астана» атауы берілді
1999 жылы ЮНЕСКО-ның шешімімен Астана қаласына медаль мен «Бейбітшілік қаласы» атағы берілді. Қала жылдан-жылға зор қарқынмен дамып келеді, болашағы өте үлкен.

Астана - республикамыздың ірі өндірістік, ғылыми және мәдени орталығы. Қалада ауыл шаруашылығы машиналарын шығару, сонымен қатар тамақ және жеңіл өнеркәсіптері дамыған. Астана мәртебесін алуына байланысты құрылыс индустриясы да жылдам қарқынмен дамып келеді. Мемлекеттік және республикалық маңызы бар автомобиль жолдарының қиылысында орналасқан ірі көлік торабы болып табылады.

Халқының санының өсуі, негізінен, облысаралық көші-қон арқылы жүзеге асырылады. Астанада 100-ден астам ұлт өкілдері тұрады. - Қазақстан Республикасына әлуетті серіктестер іздеу, біріккен кәсіпорындар құру мақсатында шет елдік іскер топтар екілдерімен кездесулер ұйымдастыруға зор көңіл бөлінеді. Бұдан он жыл бұрын қалада небәрі 4 жоғары оқу орны болса, ал қазір олардың саны ұлғайды. Л. Гумилев атындағы Еуразия университеті, С. Сейфуллин атындағы Аграрлық университеті, , Қазақ Ұлттық музыка академиясы және т.б.

Көкшетау

Ақмола облысының солтүстігінде облыс орталығы - Көкшетау қаласы орналасқан (142 мың адам). Қаланың халқы біртіндеп көбейіп, жұмысшылар саны өсті. 1941 жылы Көкшетауға эвакуациямен Подольск іс машиналарын шығару зауытының жұмысшылары мен құрал-жабдықтары тиелген эшелон келді. Ол қалада жұмыс істеп тұрған механика зауытына келіп орналасты да, бірден әскери-корғаныс өнімдерін шығаруға кірісті.

1960-1970 жылдары ескі, қайта жабдықталған және жаңа өнеркәсіп кәсіпорындары іске қосылды. Радиозауыт, Васильков кен-байыту комбинаты және т.б. жұмыс істей бастады. Қалада орыс драма театры, әдебиет және өнер мұражайы жұмыс істейді.

Павлодар

Экономикалық ауданның шығысында Павлодар облысы орналасқан, онда Қазақстанның әсем қалаларының бірі - Павлодар орын тепкен (300 мың адам). Біздің ата-бабаларымыз қала үшін ең колайлы жерді - Ертіс өзенінің жағалауын таңдап ала білген. Павлодардың қолайлы географиялық жағдайы, тас көмір, мыс, алтын, күміс және басқа да сирек кездесетін металдардың мол қоры өткен ғасырдың өзінде шет елдік іскер топтардың назарын аударған болатын. Ал 1950 жылдардың ортасынан бастап қалада өнеркәсіп дами бастады.

Бұл жылдарда Павлодарда құрылыс индустриясының іргетасы қаланды: силикатты кірпіш, бетон, кішігірім қабырға блоктарын шығаратын зауыттар, темір-бетон бұйымдарын шығаратын төрт комбинат, ағаш өңдеу комбинаты мен металконструкциялық зауыт іске қосылды. Қуатты құрылыс материалдары өнеркәсібін құру ток қалада ғана емес, бүкіл экономиканы қайта құруда шешуші рөл атқарды: Ермак МАЭС-інің, ферроқорытпа, алюминий және трактор зауыттарының құрылыстары басталды. Өнеркәсіп ендірісінің карқындап өсуі, жаңа өнеркәсіп кәсіпорындарын салу халықтың ағылып келуіне ықпалын тигізді.

Павлодар - ірі мәдени және ғылыми орталық: онда екі университет, көптеген жоғары оқу орындарының, оның ішінде Ресей жоғары оқу орындарының филиалдары, екі театр (Қазақ музыкалық драма және Орыс драма театрлары), көркемөнер және көне тарихи-өлкетану мұражайы және т.б. бар.

Қостанай

Солтүстік Қазақстанның батысында Қостанай облысы орналасқан, облыс орталығы - Қостанай қаласы (208 мың адам). Бұл Солтүстік Қазақстанның ірі өнеркәсіп және мәдени орталығы. Қаланың 1897 жылы іргесі қаланды. Ол кезде мұнда жыл сайын жәрмеңке өткізілетін. Жергілікті ауыл шаруашылық шикізатының негізінде ұсақ кәсіпорындар - тері илейтін зауыт, бу диірмендері жұмыс істеді. Өткен ғасырдын, ортасынан бастап, темір (Соколов-Сарыбай) және асбест (Жітіқара) кен орындарын игерудің нәтижесінде темір жолдар салынып қала жылдам дами бастайды. Соңғы жылдары тамақ және жеңіл өнеркәсіп дамыды, ет- консерві комбинаты, кондитер фабрикасы, мәуіті-шұға кәсіпорны, аяқ киім және тігін фабрикалары жұмыс істейді.

Петропавл

Петропавлды (193 мың адам) «Республиканың солтүстік қақпасы» деп орынды атайды. Ол 1752 жылы салынған, Петропавл атауын 1807 жылы алған. Қаланың транзиттік экономикалық-географиялық жағдайы өте қолайлы. Оның Транссібір және Трансқазақстан темір жолдарының қиылысында орналасуы қаланың сауда орталығы ретінде жылдам өсуіне әсерін тигізді.

Петропавл қазіргі кезде маңызды өндірістік мәдени орталық әрі ірі көлік торабы. Қалада , отын-энергетика, көлік және сонымен қатар агроөнеркәсіп кешендері үшін (трактор тіркемелері, ауыл шаруашылық кұралдарына қосалқы бөлшек) кұрал-жабдық шығаруға маманданған машина жасау кәсіпорындары мен ет комбинаты бар.

Қатынас жолдары

Солтүстік Қазақстан аумағын Транссібір, Орта Сібір және Оңтүстік Сібір теміржол магистральдары, сонымен қатар Транс-Қазақстан, Петропавл-Астана-Қарағанды теміржолы кесіп өтеді. Бұл ауданның солтүстік-шығысын су қатынас жолы болып табылатын Ертіс өзені қиып өтеді.

Дереккөздер

Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық /В. Усиков, Т. Казановская, А. Усикова, Г. Зөбенова. 2-басылымы, өңделген. - Алматы: Атамұра, 2009. ISBN 9965-34-934-7
Бейсенова Ә.С., Қирабаев Ә.С. Қазақстанның географиялық атласы.- Алматы: "Атамұра", 2013.- 104 бет. ISBN 978-601-282-832-0

[1] Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық /В. Усиков, Т. Казановская, А. Усикова, Г. Зөбенова. 2-басылымы, өңделген. - Алматы: Атамұра, 2009. ISBN 9965-34-934-7

[2] Бейсенова Ә.С., Қирабаев Ә.С. Қазақстанның географиялық атласы.- Алматы: "Атамұра", 2013.- 104 бет. ISBN 978-601-282-832-0