Хром лат Chromіum Cr элементтердің периодтық жүйесінің VІ тобындағы химиялық элементі атомдық номері 24 атомдық массасы

Хром (лат. Chromіum; Cr) — элементтердің периодтық жүйесінің VІ тобындағы химиялық элементі, атомдық номері 24, атомдық массасы 51,996. Тұрақты төрт изотобы 50Cr(4,31%), 52Cr (83,76%), 53Cr (9,55%), 54Cr (2,38%) бар. Олардың ішіндегі маңыздысы жасанды жолмен алынған радиоактивті изотопы 51Cr (T_1/2 = 27,8 күн ).

24	Ванадий ← Хром → Марганец
Cr ↓ Mo	Периодическая система элементов 24Cr

Жай заттың сыртқы бейнесі

Көкшіл-ақ түсті қатты металл

Атом қасиеті

Атауы, символ, нөмірі

Хром / Chromium (Cr), 24

Топ типі

Ауыр металдар

Топ, период, блок

6, 4, d

Атомдық масса
()

51,9961(6)м. а. б. (г/моль)

Электрондық конфигурация

[Ar] 3d⁵ 4s¹

Қабықшалар бойынша электрондар

(+6e)52 (+3e)63

Атом радиусы

130

Химиялық қасиеттері

139±5

(+6e)52 (+3e)63

1,66 (Полинг шкаласы)

−0,74

Тотығу дәрежелері

−4, −2, −1, 0, +1, +2, +3, +4, +5, +6

1-ші: 652,4 (6,76) кДж/моль (эВ)
2-ші: 1590.6 кДж/моль (эВ)
3-ші: 2987 кДж/моль (эВ)

Жай заттың термодинамикалық қасиеттері

Термодинамикалық фаза

7,19 г/см³

2130 K

2945 K

21 кДж/моль

Булану жылуы

342 кДж/моль

Молярлық көлем

23,3 см³/моль

қысымы
$P$ (Па)	1	10	100	1000	10 000	100 000
$T$ (К)	1656	1807	1991	2223	2530	2942

Жай заттың кристаллдық торы

кубтық көлемдік орталықтанған

2,885 Å

460 K

Басқа да қасиеттері

(300 K) 93,9 Вт/(м·К)

279 ГПа

Пуассон коэффициенті

0.21

Моос қаттылығы

8.5

1060

687–6500

7440-47-3

Физикалық қасиеттері

Хром — ақ, сұр түсті, қатты, ауыр балқитын металл, балқу температурасы 1910 °C, қайнау температурасы 2480 °C, тығыздығы 7,14 грамм/куб сантиметр.

Химиялық қасиеттері

Қалыпты температурада фтормен, 600°С-тан жоғары температурада галогендермен, күкіртпен, азотпен, көміртекпен, кремниймен, т.б. көптеген металдармен әрекеттеседі.

Оттекпен өте жоғары температурада әрекеттесіп Cr₂O₃тотығын түзеді, оның гидрототығы (Cr(OH)₃) амфотерлі. Cульфидтері суда гидролизденеді. Сутекпен әрекеттесуге бейім емес, бірақ оны өзіне сіңіріп алады.

Тотығу дәрежелері +1, +3, +6, кейде +1, +4, +6. Қосылыстары күшті тотықсыздандырғыш, тотығу дәрежесі +6 болатын қосылыстары (хром ангридриді CrO₃, хроматтар) тотықтырғыш.

Сұйық қышқылдардан сутекті ығыстырады.

Хром кешенді қосылыстар түзуге бейім. Ол құрамда оттек бар қышқылдармен әрекеттесіп нитрат Cr(NO₃)₃·9H₂O, сульфат Cr₂(SO₄)₃·18Н₂О тұздарын түзеді.

Хром қолданылуына қарай таза күйінде немесе темірмен қорытпасы — феррохром түрінде (құрамында 60 — 85% Cr) өндіріледі. Оны хром кентастарын тікелей тотықсыздандыру арқылы алады. Таза хром өзінің тотығын Cr₂O₃ алюминотерм. әдіспен, сондай-ақ кейбір тұздарын электролиздеу арқылы алынады. Тотығу дәрежесі +3 болатын хром көптеген тұздар, ашудастар түзеді. Хром-калий ашудасы былғары илеуде, мата өнеркәсібінде, кино пленкасын жасауда қолданады. Хром металдан жасалған бұйымдардың бетін хромдау үшін пайдаланылады. Құрамында хром бар болат таттанбайды, қажалмайды және үйкеліс пен қызуға төзімді келеді.

Ашылу тарихы

Хромды 1797 жылы француз химигі (фр. Louis-Nicolas Vauquelin; 1763 — 1829) минералының құрамынан ашқан.

Табиғатта таралуы

Хром кең тараған элемент. Жер қыртысындағы салмақ мөлшері 2•10⁻³%.

Өнеркәсіптік маңызды минералы — хромит, оның бай кендері , Кавказ сыртында, Батыс Қазақстанда кездеседі. Батыс Қазақстандағы кені Ақтөбедегі хром қосылыстары заты мен ферроерітінді затын хроммен қамтамасыз етеді. Оның ішінде Хромтау қаласындағы (Дөң кең байыту комбинаты) Қазақстанға ең үлкен мөлшерде хромды қамтамасыз етеді.

Хром рудалары

Хром рудалары – металл күйінде хром мен хром қосылыстарын бөліп алуға жарамды табиғи минералдық түзілімдер. Жер қыртысындағы хромның орташа мөлшері 70 г/т. Хром рудаларының минералдарынан саналатын хромпинелидтерге магнохромит, хромпикотит, алюмохромит, феррихромпикотит жатады. Металлургиялық мақсат үшін құрамында хром тотығының мөлшері 45% - тен астам жоғарңы сортты рудалар қажет. Хром рудалары Қазақстанда Қостанайда (Аққарға, Жетіқара, Құндыбай), Ақтөбеде(Кемпірсай) және Семей (Шар) облыстарының жерінде орналасқан. Барланған және пайдаланудағы ірі өндірістік кендері тобымен байланысты. Осы кендер негізінде КСРО хромиттің барланған және жылдық өндірілу мөлшері жағынан, Қазақстанның арқасында дүние жүзілік рейтинг бойынша бірінші орынды иеленді. Дүние жүзінің қырық еліне экспортқа шығарылатын осы кендердің рудалары сапасына хром тотығы мөлшері жөнінен жер шарында сыңарлас келетін бір де бірі жоқ. Бұл кен рудалары Ақтөбе хром қосындылары зауыты, Ермак ферроқорытпа зауытында қорытылады.

Дереккөздер

Michael E. Wieser, Norman Holden, Tyler B. Coplen, John K. Böhlke, Michael Berglund, Willi A. Brand, Paul De Bièvre, Manfred Gröning, Robert D. Loss, Juris Meija, Takafumi Hirata, Thomas Prohaska, Ronny Schoenberg, Glenda O’Connor, Thomas Walczyk, Shige Yoneda, Xiang‑Kun Zhu.,Atomic weights of the elements 2011 (IUPAC Technical Report)[1]/,Pure and Applied Chemistry,201,10.1351/PAC-REP-13-03-02}}
“Қазақ Энциклопедиясы”, II-том
Қазақ ССР қысқаша энциклопедиялық-2 том-Қазақ Совет энциклопедиясының бас редакциясы-Алматы,1987-

Бұл — химия бойынша мақаланың бастамасы.
Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.

[1] Michael E. Wieser, Norman Holden, Tyler B. Coplen, John K. Böhlke, Michael Berglund, Willi A. Brand, Paul De Bièvre, Manfred Gröning, Robert D. Loss, Juris Meija, Takafumi Hirata, Thomas Prohaska, Ronny Schoenberg, Glenda O’Connor, Thomas Walczyk, Shige Yoneda, Xiang‑Kun Zhu.,Atomic weights of the elements 2011 (IUPAC Technical Report)[1]/,Pure and Applied Chemistry,201,10.1351/PAC-REP-13-03-02}}

[2] “Қазақ Энциклопедиясы”, II-том

[3] Қазақ ССР қысқаша энциклопедиялық-2 том-Қазақ Совет энциклопедиясының бас редакциясы-Алматы,1987-