Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Батыс Қазақстан — Қазақстанның батысындағы төрт облысынан тұратын Экономикалық аймақ. Ішіне Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан және Маңғыстау облыстары кіреді. Республика ішінде, солтүстік-шығысында Қостанаймен, шығыстан Қарағанды, ал оңтүстік-шығыстан Қызылорда облысымен шектеседі. Солтүстігінен Ресей, ал оңтүстігінен Өзбекстан мен Түрікменстанмен шектеседі. Бай табиғи ресурстар, қолайлы географиялық мекен, Ресей қалалары мен өзге мемлекеттер арасындағы дамыған экономикалық байланыстар сыртқы экономикалық ынтымақтастықтың дамуына көп септігін тигізеді.
| Батыс Қазақстан | |
 Орталық Қазақстан Солтүстік Қазақстан Оңтүстік Қазақстан Шығыс Қазақстан Батыс Қазақстан | |
| Аумағы | 736 мың км2 |
|---|---|
| Құрамына енетін облыстар | Ақтөбе облысы Атырау облысы Маңғыстау облысы Батыс Қазақстан облысы |
| Халқы | 2057,2 мың адам |
| Халқының тығыздығы | 1 км2-ға 2,7 адамнан |
| Қала халқының үлесі | 50% |
| Қазақстан халқының ішіндегі үлесі | 12,8% |
Батыс Қазақстанда Жайық пен Ембі өзендері ағып өтеді. Аумақтағы ең ірі көлдері – Индер, Аралсор, Қамыс-Самар. Аумақтың оңтүстік-батысында Каспий теңізі орналасқан. Мұнай газының қоры көп болғаны - регионның экономикасында үлкен рөл ойнайды. Атырау қара уылдырықты дайындау және сақтау орталығы болып табылады. Бұл жердің климаты - қатаң континенталды, құрғақ.
Қазіргі Батыс Қазақстан жерлері XVI ғасырда Қасым ханның шабуылдары арқасында Қазақ хандығына қосылған. XVII ғасырға дейін, аумақ Ноғай орданың шабуылдарға құрбан болған. Хандық ыдырағанда, Батыс Қазақстан жерлері - Кіші жүз болып шықты. 1822 жылда Кіші жүз жерлері Ресейге қосылып, 1917 жылға дейін Орал мен Торғай облысы ретінде қалған. Ресей отаршылығынның уақытында қалалар құрылып, жартылай көшпелі тұрмыс дәстүрі дамыған. 1917 жылда, Алаш партиясы құрылғанда, Батыс Қазақстан Алаш Автономиясына кірген. Кеңес үкіметі келген соң, Батыс Қазақстанда индустриализация өтіп, өнеркәсіптік жұмыстар мен кен орындары ашыла бастаған.
2000 жыл бойы Ұлы Жібек Жолы бүкіл Маңғыстау аймағынан өткен. Қазіргі таңда бұл жол туристердің қызығушылығын туғызуда. Әдемі табиғат көріністері пен Үстірт қорығының әр түрлі жануарлары, Маңғыстау жеріндегі көптеген ерекше тарихи және мәдени ескерткіштер, Каспий жағалауының көркем көріністері туристердің айрықша қызығушылығын туғызатыны сөзсіз.
Ақтөбе Облысы Қазақстанның ең маңызды өнеркәсіп ауданы болып табылады. Оның көлемі шамамен 300 мың шаршы км. Ақтөбе облысы солтүстігінде Ресеймен, оңтүстігінде Өзбекстанмен шекараласады. Бұл аймақ шығыс пен батыста әр жағынан үш облыспен шектеседі. Шығыс жағында – Қостанай, Қарағанды және Қызылорда облыстары. Батысында - Атырау, Маңғыстау және Батыс Қазақстан облыстары.
Атырау облысы 400 метрлі жыраларға және диаметрі 2 метр болатын аппақ, домаланған тастарға толы. Бұл жерлерді көне заманғы мұхит түбінен қалған әктасты қыраттар құрайды. Каспий және Арал теңіздері осы мұхиттың қалдықтары. Шөлді жазық дала Урал өзенімен (қазақша - Жайық) тоғысады да, кейбір жерлер Флорида саз батпақтарын еске түсіреді. Бұл шынымен де су құстарына жұмақ жер болып табылады. Бұл жерлерде тек ауалық жастықшалы қайықтардың жүруі рұқсат етілген. Аққу, үйрек және қаздар тобы туристердің үстінен ұшып өткенде, олардың көптігі әркімді таң қалдырады.
Археологиялық ескерткіштер
Өліқолтық жағасында, Қызанның солтүстігінде көне қорғандар табылған.
Олар біз заманыздың IV-V ғасырларына жатқызылады. Сарапшылардың пайымдауынша, бұл ашулар осы жерлерде өмір сүрген адамдар жайлы толық ақпарат береді.
Шетпеден 18 км-де орналасқан Ақмыш жері туристерді өз әсемдігімен ғана емес, сонымен қатар көне Қызыл Қала тарихи жерлерімен таң қалдырады. Ақмышсайдан 3 км жүрген соң, сіз Самал мен Сазанбай атты терең шатқалдарға тап боласыз. Келесі әсем жер - Қаңлы Баба Форт-Шевченкодан 30 км жерде орналасқан. Сіз бұл жерде қайнар көздерін, долана ағаштарын, қожақат, қып-қызыл жидек бұталарын, ильм және терек тоғайларын көре аласыз. Көне Қаңлы Баба Мазары мен мешіт осы жерде орналасқан.
Өнеркәсібі
Батыс Қазақстанның әрбір облысы өзіне тән маманданған. Мұнай және ауданның барлық облысында жүргізіледі. Олардың арасында мұнайды көп өндіретіні Атырау облысы (республикалық өнімнің 30%), ал газды Атырау (49%) және Батыс Қазақстан (25%) облыстары . Атырауда республикамыздағы ірі мұнай өндеу зауыты жұмыс істейді (республика бойынша өнеркәсіп өнімінің үлес салмағы (26%). Ауданның батысында бар. Бұл жерде мұнайды өндірумен бірге жаңадан салынған зауытта мұнайды өңдеу жұмыстары қатар жүргізіліп, өндірісті одан ары дамытуда Жаңаөзен қаласында этан шығаратын газ өңдеу зауыты жұмыс істейді. Бұл газ Ақтау қаласындағы пластмасса зауытының шикізаты. Атырауда полиэтилен, полипропилен және пластмассадан жоғары температураға шыдамды заттар шығаратын зауыт бар. Ақтөбе облысындағы хром кені базасында қара және түсті металлургия салалары дамыған. Кен орнында Хром қосылыстары және зауыттары жұмыс істейді. және хром қосылыстарының негізгі бөлігі жақын және алыс шетелдерге экспортқа шығарылады. Облыс аумағында никель де өндіріледі.
Химия өнеркәсібі негізінен Ақтөбе облысында шоғырланған. және мен минералды тыңайтқыш шығаратын бар. Машина жасау өнеркәсібі көбінесе қосымша сала ретінде дамыған. Атырау, Орал және Ақтөбе қалаларындағы зауыттарда жетекші өнеркәсіп салаларына арналған машина және құрал-жабдықтар шығарады. Атырау зауыты мұнай-газ өнеркәсібіне арналған құрал-жабдықтар шығарады. Балықшы кентінде кеме жөндеу зауыты, Ақтөбеде рентген құрал-жабдықтарын шығаратын зауыт жұмыс істейді.
Ауыл шаруашылығы
Агроклиматтық жағдайының күрделілігіне қарамастан ауыл шаруашылығының бірнеше салаларын дамыту қолға алынған, жетекші саласы — мал шаруашылығы. Ауданның солтүстігінде жаздық бидай егіледі және ірі қара өсіріледі. Оңтүстік аймақтарында судың жетіспеуінен егіншілікпен айналысу шектеулі түрде ғана, сондықтан да түйе және қой шаруашылығын дамыту тиімді. Егіншіліктің жалпы ауданы бар-жоғы 3%, оған дәнді дақылдардан , тары, , техникалық дақылдардан - күнбағыс, жүгері және қыша егіледі.
Тамақ өнеркәсібінде балық аулау және балық өңдеу салалары (Атырау қаласындағы балық өңдеу комбинаты, ) ерекше орын алады. Тамақ өнеркәсібінің (,нан пісіру және т.б.) жақсы дамыған облыстарына Батыс Қазақстан және Ақтөбені жатқызуға болады. Батыс Қазақстан және Ақтөбе облыстарында жеңіл өнеркәсіп біршама жақсы дамыған. Негізгі кәсіпорындарына тігін және былғары аяқ киім өнеркәсібі () жатады.
Басқа экономикалық аудандарға қарағанда Батыс Қазақстан республикамыздағы көліктің барлық түрін (темір жол, құбыр, автомобиль, , , ) пайдаланатын аймақ. Көлік жүйесінің барлық түрінің дамуы кершілес жаткан Ресей және Орта Азия республикаларымен қарым-қатынас жасауға мүмкіншілік береді.
Аймақтың аумағы арқылы жоғары деңгейде механикаландырылған және автоматтандырылған магистральды құбыр жолдары салынған. Олардың бірнешеуі мемлекетаралық маңызға ие: Ақтау- Атырау-Самара (Ресей), Орта Азия-Орталық, Бұқара-Орал (Ресей), Атырау-Ор (Ресей), Қарашығанақ-Орынбор (Ресей) және Жаңаөзен-Атырау-Самара (Ресей). Құрлық көліктері арасындағы маңыздысы - темір жол.
Каспий теңізінің Шығыс жағалауында республикамыздағы жалғыз орналасқан. Порт әр түрлі құрғақ жүктерді, , мұнай өнімдерін шет елдерге тасымалдауға арналған. Порттың айналасындағы су қатпайтын болғандықтан жыл бойы жүк тасымалдауға мүмкіншілік бар. Бір мезгілде сыйымдылығы 12 000 тонна болатын, төрт танкерге қызмет жасай алады.
Аймақ шаруашылығының карқынды дамуы нәтижесінде төрт ірі өнеркәсіп орталықтары қалыптасты.
- Атырау-Ембі өнеркәсіп торабы өнеркәсіптің және балық өңдеу салаларына маманданған. АӨК құрамына енетін өндірістер: Атырау қаласындағы мұнай өңдеу зауыты, республикамыздағы ең ірі балық өңдеу комбинаты мен машина жасау зауыты (мұнай- газ өнеркәсібіне арналған құрал-жабдықтар шығарады) және Балықшы кентіндегі кеме жөндеу зауыты мен балық консерві комбинаты.
- Маңғыстау өнеркәсіп торабының (құрамында Ақтау, Жаңаөзен, Форт-Шевченко қалалары мен бірнеше кенттер бар) негізгі маманданған саласы - мұнай-газ өнеркәсібі. АӨК құрамында: газ өңдеу зауыты (Жаңаөзен қаласы), пластмасса зауыты (Ақтау қаласы), балық консерві комбинаты (), балық зауыты мен токыма фабрикасы () бар. Кешеннің дамуына Маңғыстау түбегіндегі мұнай, газ, құрылыс материалы сияқты ресурстардың тигізер үлесі зор. ТМД көлеміндегі мұнай өндіретін аудандар арасында Маңғыстау 6-шы орынды иемденеді, кешеннің аумағы 128 мың км², қала халқы 87%.
- Ақтөбе өнеркәсіп торабы никель, хром өндірісіне маманданған, хромды өндіретін және байытатын кәсіпорны Хромтау қаласында орналаскан.
Сонымен бірге маманданған салаларына , минералды тыңайтқыштар, , мұнай құрал-жабдықтары мен рентген жабдықтары өндірісі жатады (Ақтөбе).
- Орал өнеркәсіп торабы ауыл шаруашылығы, тамақ және жеңіл өнеркәсіп өнімдерін өңдеуге маманданған. Өнеркәсіп торабының құрамы: механикалық, жөндеу, аспап жасау зауыттары, құрылыс-монтаж құралдарын дайындайтын зауыт, кеме жөндеу кәсіпорны, металл бұйымдары зауыты, былғары зауыты, байпақ-киіз фабрикасы, ет консерві және ұн тарту - жарма комбинаты, мия зауыты және т.б. Соңғы кездерде Батыс Қазақстанның экономикасының көтерілуі aуданның көптеген экономикалық-әлеуметтік проблемаларын шешуге мүмкіншілік береді. Былтырғымен салыстырғанда жаңа жұмыс орындары 30%-ға көбейді. Жұмыспен қамтамасыз ету мақсатында кәсіби деңгейін көтеру орталықтары ашылды. Нәтижесінде жұмыссыздар саны 2%-ға төмендеді.
Экологиялық проблемалары
Каспий теңізі алабындағы мұнай және газ кен орындарын кең көлемде игеру теңіздің және жағалаудың экожүйесіне қолайсыз әсер етуде. Игеру нәтижесінде мұнай қалдықтары топырақ қабатын, теңіз суларын ластауда. Мұнаймен ластанған аймақтың жалпы ауданы 200 мың га, қуаттылығы 100 мкР/сағ өлшемде болатын радиоактивті заттармен ластанған жердің ауданы 600 гектардан артық. Каспий теңізінің Маңғыстау облысы жағалауындағы теңізі суының ластануы белгіленген концентрациядан 8-13 есе артық. Физикалық география курсынан сіздерге таныс Каспий теңізінің деңгейі соңғы кездері жоғары көтерілуде. Нәтижесінде мұнай-газ кешендерінің біраз нысандары су астында қалып, экологиялық жағдайын одан бетер ушықтырып жіберді. Каспий теңізінің дүниежүзілік маңызының бірі - бекіре тұқымдас балықтарының мекенжайы. Қазіргі таңда Каспийдін, биологиялық байлығын сақтап калу дүниежүзі қауымдастығының өзекті мәселесі болып отыр. Мұнайды өндіру кезінде әр түрлі заң бұзушылықтар орын алады. Ілеспе газ ашық ауада алау күйінде жануда, қоршаған орта қалдық сулармен ластануда. Алдағы уақытта теңіздің қазақстандық бөлігіндегі көмір сутегін жан-жақты игеру тек осы аймаққа емес, бүкіл мемлекетіміздің экологиялық жағдайына кері әсер етуі мүмкін.
Қалалары
Батыс Қазақстан аймағында 15 қала, 6 кент бар. Қалалар пайдалы қазбаларды игеру барысында қалыптаскан. Облыс орталықтарынан Ақтау теңіз жағалауында, қалған үшеуі өзен жағалауында орналасқан. Қалалардың іргесі қаланған кезеңде маңызды көлік түрі - су жолы болған.
Атырау
Атырау (268 мың адам) - Каспий теңізінің іргесі солтүстігінде, Жайық өзенінің жағалауында орналаскан. Іргесі XVII ғасырда балықшылар елді мекені ретінде қаланған (ол кезде Гурьев деп аталды). Алғашкы кезде Жайық өзенінің құяр жерінде пайда болған елді мекенді Үйшік деп атады. Үйшіктің мағынасы балықты торға түсіретін жер деген мағынаны білдірген. Елді мекеннің салынуы бекіре балықтарының көбеюі кезінде Жайықтан жоғары жібермей үстау мақсатында қаланған болатын. Ол кездерде Атырау балық шаруашылығы дамыған кішкене ғана уезд орталығы болған. Теңіз жолының ашылуы Ембі алабындағы мұнай өнеркәсібінің орталығына айналдырды. Республикамыздағы тұңғыш мұнай өңдеу зауыты да осында салынды. Сонымен бірге мұнай құралдарын шығаратын, механикалық және , балық консервісі, ет, сүт және нан комбинаттары бар.
Ұлы Отан соғысы жылдары Атырау ерекше маңызды қалалардың бірі болды. Бір жағынан Қазақстанды фронт болып жатқан аудандармен байланыстырса, екіншіден, батыстан көшірілген өнеркәсіп орталықтары мен адамдарды тасымалдады. Атырау арқылы Баку мұнайы Орал және Сібір аудандарына тасымалданды. Су жолы арқылы соғысқа қару-жарақ, азық-түлік, әскерлер жіберілді.
Атырау қаласы үш аудандан тұрады: Ескі, Жаңа және Гипсті. Ескі бөлігі Жайықтың Еуропа бөлігінде орналасқан. Бұл аймағында ескі, бір қабатты ағаш кірпіш үйлер мен әкімшілік үйлері орналасқан. Сол жағалауында (Азия бөлігі) жаңа үй құрылысы жүргізілуде (Ембі мұнай қалашығы). Жағалаудың осы бөлігіндегі мұнай өңдеу зауыты маңында Гипс қалашығы бар. Бұлай аталу себебі үйлердің құрылыс материалдары гипс блоктарынан салынған.
Ақтөбе
Ақтөбе (389 мың адам) - Батыс Қазақстанның индустриалды және мәдени орталығы. 1869 жылы орнында салынған. Қазіргі таңда Ақтөбе - облыс орталығы. Ресейдің Орынбор және Батыс, Солтүстік, Оңтүстік, Орталық экономикалық аудандарының облыстарымен шектеседі. Қаланың географиялық орны қала халқының ұлттық құрамына және экономикасы мен мәдениетінің дамуына әсер етті. Қаладағы негізгі ұлт өкілдері қазақтар, татарлар, башқұрттар, немістер, еврейлер, орыстар және т.б. зауыты, мұнай құрал-жабдықтарын және ауыл шаруашылық машиналарына қажетті бөлшектер шығаратын зауыттар мен хром қосылыстары зауыты жұмыс істейді. Қазіргі таңда қаладағы 11 жоғары оқу орны мен 16 колледж экономика саласының көптеген мамандарын даярлауда. Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе университеті, Медицина академиясы, Т. Бигелдинов атындағы республикамыздағы жалғыз және т.б. бар. Жайық өзенінің оң жағалауындағы жазық далада Орал (236 мың адам) қаласы орналасқан.
Орал
Орал - көрікті калалардың бірі. Қаланың іргесі XVII ғасырда Жайық қалашығы деген атпен қаланған болатын. 1773-75 жылдар аралығында Е. Пугачев бастаған шаруалар көтерілісінің орталығы болатын. Қаланың қазіргі атауы 1775 жылдан бері аталады. Ресей патшайымы Екатерина кетерілістің атауын халық санасынан шығару мақсатында Жайық қалашығын Орал деп өзгертті. Жергілікті қазақтар Теке деп атаған. Қала Ресей, Қазақстан, Орта Азия аралығындағы сауда жолында орналасқандықтан тез дами бастады. Өзенде кеме қатынасының басталуы мен темір жолдың салынуы өнеркәсіптің дамуына әсер етті. Ұлы Отан соғысы жылдарында Орал шайқасының жақын тылына айналды. Сол кезде қалаға әскери қорғаныс саласының 14 өнеркәсібі және 20 көшіріліп әкелінді.
Бүгінгі күнде ет консерві комбинаты (Қазақстанда 4-орын) ұн-жарма және мия зауыты жергілікті шикізат негізінде жұмыс істеуде. Мия зауыты фармацевтика, кондитер және химия кәсіпорындарына мия экстрактын дайындайды. Еліміздегі ірі кәсіпорындардың бірі - Орал былғары және байпақ, киіз зауыты.
Батыс аймақтың болашағы бар жас қаласы - Ақтау (168 мың адам). Іргесі 1960 жылдары қаланған. Мұнай және газ өнеркәсібінің мұнай химиясының орталығы және Каспий теңізіндегі портты қала. Ақтаудан Маңғыстаудың барлық мұнай өндіру аудандарына автомобиль жолы, ал Жетібай мен Жаңаөзенге темір жол тартылған.
Қала Каспий теңізінің шығыс жағасында орналасқан. Қаланың оңтүстік шығысында 40 шақырым жерде әйгілі Қарақия ойысы жатыр. Жер бедері тегіс, ол негізінен коррозиялық және дефляциялық әрекеттерден түзелген.
Кеңестік ғылымға сәйкес Еуропа мен Азияның шекарасы Мұғалжардан басталып, Ембі өзенінің бастауына дейін, одан Ембі бойымен Каспий теңізіне дейін жүргізілетін. 1950 жылдарға дейін Қазақстан аймағындағы Еуропаның шекарасы Жайық өзенінің бойымен өтетін.
| Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
- Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық /В. Усиков, Т. Казановская, А. Усикова, Г. Зөбенова. 2-басылымы, өңделген. - Алматы: Атамұра, 2009. ISBN 9965-34-934-7
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Batys Қazakstan Қazakstannyn batysyndagy tort oblysynan turatyn Ekonomikalyk ajmak Ishine Aktobe Atyrau Batys Қazakstan zhәne Mangystau oblystary kiredi Respublika ishinde soltүstik shygysynda Қostanajmen shygystan Қaragandy al ontүstik shygystan Қyzylorda oblysymen shektesedi Soltүstiginen Resej al ontүstiginen Өzbekstan men Tүrikmenstanmen shektesedi Baj tabigi resurstar kolajly geografiyalyk meken Resej kalalary men ozge memleketter arasyndagy damygan ekonomikalyk bajlanystar syrtky ekonomikalyk yntymaktastyktyn damuyna kop septigin tigizedi Batys Қazakstan Ortalyk Қazakstan Soltүstik Қazakstan Ontүstik Қazakstan Shygys Қazakstan Batys ҚazakstanAumagy736 myn km2Қuramyna enetin oblystarAktobe oblysy Atyrau oblysy Mangystau oblysy Batys Қazakstan oblysyHalky2057 2 myn adamHalkynyn tygyzdygy1 km2 ga 2 7 adamnanҚala halkynyn үlesi50 Қazakstan halkynyn ishindegi үlesi12 8 Batys Қazakstanda Zhajyk pen Embi ozenderi agyp otedi Aumaktagy en iri kolderi Inder Aralsor Қamys Samar Aumaktyn ontүstik batysynda Kaspij tenizi ornalaskan Munaj gazynyn kory kop bolgany regionnyn ekonomikasynda үlken rol ojnajdy Atyrau kara uyldyrykty dajyndau zhәne saktau ortalygy bolyp tabylady Bul zherdin klimaty katan kontinentaldy kurgak Қazirgi Batys Қazakstan zherleri XVI gasyrda Қasym hannyn shabuyldary arkasynda Қazak handygyna kosylgan XVII gasyrga dejin aumak Nogaj ordanyn shabuyldarga kurban bolgan Handyk ydyraganda Batys Қazakstan zherleri Kishi zhүz bolyp shykty 1822 zhylda Kishi zhүz zherleri Resejge kosylyp 1917 zhylga dejin Oral men Torgaj oblysy retinde kalgan Resej otarshylygynnyn uakytynda kalalar kurylyp zhartylaj koshpeli turmys dәstүri damygan 1917 zhylda Alash partiyasy kurylganda Batys Қazakstan Alash Avtonomiyasyna kirgen Kenes үkimeti kelgen son Batys Қazakstanda industrializaciya otip onerkәsiptik zhumystar men ken oryndary ashyla bastagan 2000 zhyl bojy Ұly Zhibek Zholy bүkil Mangystau ajmagynan otken Қazirgi tanda bul zhol turisterdin kyzygushylygyn tugyzuda Әdemi tabigat korinisteri pen Үstirt korygynyn әr tүrli zhanuarlary Mangystau zherindegi koptegen erekshe tarihi zhәne mәdeni eskertkishter Kaspij zhagalauynyn korkem korinisteri turisterdin ajryksha kyzygushylygyn tugyzatyny sozsiz Aktobe Oblysy Қazakstannyn en manyzdy onerkәsip audany bolyp tabylady Onyn kolemi shamamen 300 myn sharshy km Aktobe oblysy soltүstiginde Resejmen ontүstiginde Өzbekstanmen shekaralasady Bul ajmak shygys pen batysta әr zhagynan үsh oblyspen shektesedi Shygys zhagynda Қostanaj Қaragandy zhәne Қyzylorda oblystary Batysynda Atyrau Mangystau zhәne Batys Қazakstan oblystary Atyrau oblysy 400 metrli zhyralarga zhәne diametri 2 metr bolatyn appak domalangan tastarga toly Bul zherlerdi kone zamangy muhit tүbinen kalgan әktasty kyrattar kurajdy Kaspij zhәne Aral tenizderi osy muhittyn kaldyktary Sholdi zhazyk dala Ural ozenimen kazaksha Zhajyk togysady da kejbir zherler Florida saz batpaktaryn eske tүsiredi Bul shynymen de su kustaryna zhumak zher bolyp tabylady Bul zherlerde tek aualyk zhastykshaly kajyktardyn zhүrui ruksat etilgen Akku үjrek zhәne kazdar toby turisterdin үstinen ushyp otkende olardyn koptigi әrkimdi tan kaldyrady Arheologiyalyk eskertkishterӨlikoltyk zhagasynda Қyzannyn soltүstiginde kone korgandar tabylgan Olar biz zamanyzdyn IV V gasyrlaryna zhatkyzylady Sarapshylardyn pajymdauynsha bul ashular osy zherlerde omir sүrgen adamdar zhajly tolyk akparat beredi Shetpeden 18 km de ornalaskan Akmysh zheri turisterdi oz әsemdigimen gana emes sonymen katar kone Қyzyl Қala tarihi zherlerimen tan kaldyrady Akmyshsajdan 3 km zhүrgen son siz Samal men Sazanbaj atty teren shatkaldarga tap bolasyz Kelesi әsem zher Қanly Baba Fort Shevchenkodan 30 km zherde ornalaskan Siz bul zherde kajnar kozderin dolana agashtaryn kozhakat kyp kyzyl zhidek butalaryn ilm zhәne terek togajlaryn kore alasyz Kone Қanly Baba Mazary men meshit osy zherde ornalaskan ӨnerkәsibiBatys Қazakstannyn әrbir oblysy ozine tәn mamandangan Munaj zhәne audannyn barlyk oblysynda zhүrgiziledi Olardyn arasynda munajdy kop ondiretini Atyrau oblysy respublikalyk onimnin 30 al gazdy Atyrau 49 zhәne Batys Қazakstan 25 oblystary Atyrauda respublikamyzdagy iri munaj ondeu zauyty zhumys istejdi respublika bojynsha onerkәsip oniminin үles salmagy 26 Audannyn batysynda bar Bul zherde munajdy ondirumen birge zhanadan salyngan zauytta munajdy ondeu zhumystary katar zhүrgizilip ondiristi odan ary damytuda Zhanaozen kalasynda etan shygaratyn gaz ondeu zauyty zhumys istejdi Bul gaz Aktau kalasyndagy plastmassa zauytynyn shikizaty Atyrauda polietilen polipropilen zhәne plastmassadan zhogary temperaturaga shydamdy zattar shygaratyn zauyt bar Aktobe oblysyndagy hrom keni bazasynda kara zhәne tүsti metallurgiya salalary damygan Ken ornynda Hrom kosylystary zhәne zauyttary zhumys istejdi zhәne hrom kosylystarynyn negizgi boligi zhakyn zhәne alys shetelderge eksportka shygarylady Oblys aumagynda nikel de ondiriledi Himiya onerkәsibi negizinen Aktobe oblysynda shogyrlangan zhәne men mineraldy tynajtkysh shygaratyn bar Mashina zhasau onerkәsibi kobinese kosymsha sala retinde damygan Atyrau Oral zhәne Aktobe kalalaryndagy zauyttarda zhetekshi onerkәsip salalaryna arnalgan mashina zhәne kural zhabdyktar shygarady Atyrau zauyty munaj gaz onerkәsibine arnalgan kural zhabdyktar shygarady Balykshy kentinde keme zhondeu zauyty Aktobede rentgen kural zhabdyktaryn shygaratyn zauyt zhumys istejdi Auyl sharuashylygyAgroklimattyk zhagdajynyn kүrdeliligine karamastan auyl sharuashylygynyn birneshe salalaryn damytu kolga alyngan zhetekshi salasy mal sharuashylygy Audannyn soltүstiginde zhazdyk bidaj egiledi zhәne iri kara osiriledi Ontүstik ajmaktarynda sudyn zhetispeuinen eginshilikpen ajnalysu shekteuli tүrde gana sondyktan da tүje zhәne koj sharuashylygyn damytu tiimdi Eginshiliktin zhalpy audany bar zhogy 3 ogan dәndi dakyldardan tary tehnikalyk dakyldardan kүnbagys zhүgeri zhәne kysha egiledi Tamak onerkәsibinde balyk aulau zhәne balyk ondeu salalary Atyrau kalasyndagy balyk ondeu kombinaty erekshe oryn alady Tamak onerkәsibinin nan pisiru zhәne t b zhaksy damygan oblystaryna Batys Қazakstan zhәne Aktobeni zhatkyzuga bolady Batys Қazakstan zhәne Aktobe oblystarynda zhenil onerkәsip birshama zhaksy damygan Negizgi kәsiporyndaryna tigin zhәne bylgary ayak kiim onerkәsibi zhatady Baska ekonomikalyk audandarga karaganda Batys Қazakstan respublikamyzdagy koliktin barlyk tүrin temir zhol kubyr avtomobil pajdalanatyn ajmak Kolik zhүjesinin barlyk tүrinin damuy kershiles zhatkan Resej zhәne Orta Aziya respublikalarymen karym katynas zhasauga mүmkinshilik beredi Ajmaktyn aumagy arkyly zhogary dengejde mehanikalandyrylgan zhәne avtomattandyrylgan magistraldy kubyr zholdary salyngan Olardyn birnesheui memleketaralyk manyzga ie Aktau Atyrau Samara Resej Orta Aziya Ortalyk Bukara Oral Resej Atyrau Or Resej Қarashyganak Orynbor Resej zhәne Zhanaozen Atyrau Samara Resej Қurlyk kolikteri arasyndagy manyzdysy temir zhol Kaspij tenizinin Shygys zhagalauynda respublikamyzdagy zhalgyz ornalaskan Port әr tүrli kurgak zhүkterdi munaj onimderin shet elderge tasymaldauga arnalgan Porttyn ajnalasyndagy su katpajtyn bolgandyktan zhyl bojy zhүk tasymaldauga mүmkinshilik bar Bir mezgilde syjymdylygy 12 000 tonna bolatyn tort tankerge kyzmet zhasaj alady Ajmak sharuashylygynyn karkyndy damuy nәtizhesinde tort iri onerkәsip ortalyktary kalyptasty Atyrau Embi onerkәsip toraby onerkәsiptin zhәne balyk ondeu salalaryna mamandangan AӨK kuramyna enetin ondirister Atyrau kalasyndagy munaj ondeu zauyty respublikamyzdagy en iri balyk ondeu kombinaty men mashina zhasau zauyty munaj gaz onerkәsibine arnalgan kural zhabdyktar shygarady zhәne Balykshy kentindegi keme zhondeu zauyty men balyk konservi kombinaty Mangystau onerkәsip torabynyn kuramynda Aktau Zhanaozen Fort Shevchenko kalalary men birneshe kentter bar negizgi mamandangan salasy munaj gaz onerkәsibi AӨK kuramynda gaz ondeu zauyty Zhanaozen kalasy plastmassa zauyty Aktau kalasy balyk konservi kombinaty balyk zauyty men tokyma fabrikasy bar Keshennin damuyna Mangystau tүbegindegi munaj gaz kurylys materialy siyakty resurstardyn tigizer үlesi zor TMD kolemindegi munaj ondiretin audandar arasynda Mangystau 6 shy oryndy iemdenedi keshennin aumagy 128 myn km kala halky 87 Aktobe onerkәsip toraby nikel hrom ondirisine mamandangan hromdy ondiretin zhәne bajytatyn kәsiporny Hromtau kalasynda ornalaskan Sonymen birge mamandangan salalaryna mineraldy tynajtkyshtar munaj kural zhabdyktary men rentgen zhabdyktary ondirisi zhatady Aktobe Oral onerkәsip toraby auyl sharuashylygy tamak zhәne zhenil onerkәsip onimderin ondeuge mamandangan Өnerkәsip torabynyn kuramy mehanikalyk zhondeu aspap zhasau zauyttary kurylys montazh kuraldaryn dajyndajtyn zauyt keme zhondeu kәsiporny metall bujymdary zauyty bylgary zauyty bajpak kiiz fabrikasy et konservi zhәne un tartu zharma kombinaty miya zauyty zhәne t b Songy kezderde Batys Қazakstannyn ekonomikasynyn koterilui audannyn koptegen ekonomikalyk әleumettik problemalaryn sheshuge mүmkinshilik beredi Byltyrgymen salystyrganda zhana zhumys oryndary 30 ga kobejdi Zhumyspen kamtamasyz etu maksatynda kәsibi dengejin koteru ortalyktary ashyldy Nәtizhesinde zhumyssyzdar sany 2 ga tomendedi Ekologiyalyk problemalaryKaspij tenizi alabyndagy munaj zhәne gaz ken oryndaryn ken kolemde igeru tenizdin zhәne zhagalaudyn ekozhүjesine kolajsyz әser etude Igeru nәtizhesinde munaj kaldyktary topyrak kabatyn teniz sularyn lastauda Munajmen lastangan ajmaktyn zhalpy audany 200 myn ga kuattylygy 100 mkR sag olshemde bolatyn radioaktivti zattarmen lastangan zherdin audany 600 gektardan artyk Kaspij tenizinin Mangystau oblysy zhagalauyndagy tenizi suynyn lastanuy belgilengen koncentraciyadan 8 13 ese artyk Fizikalyk geografiya kursynan sizderge tanys Kaspij tenizinin dengeji songy kezderi zhogary koterilude Nәtizhesinde munaj gaz keshenderinin biraz nysandary su astynda kalyp ekologiyalyk zhagdajyn odan beter ushyktyryp zhiberdi Kaspij tenizinin dүniezhүzilik manyzynyn biri bekire tukymdas balyktarynyn mekenzhajy Қazirgi tanda Kaspijdin biologiyalyk bajlygyn saktap kalu dүniezhүzi kauymdastygynyn ozekti mәselesi bolyp otyr Munajdy ondiru kezinde әr tүrli zan buzushylyktar oryn alady Ilespe gaz ashyk auada alau kүjinde zhanuda korshagan orta kaldyk sularmen lastanuda Aldagy uakytta tenizdin kazakstandyk boligindegi komir sutegin zhan zhakty igeru tek osy ajmakka emes bүkil memleketimizdin ekologiyalyk zhagdajyna keri әser etui mүmkin ҚalalaryBatys Қazakstan ajmagynda 15 kala 6 kent bar Қalalar pajdaly kazbalardy igeru barysynda kalyptaskan Oblys ortalyktarynan Aktau teniz zhagalauynda kalgan үsheui ozen zhagalauynda ornalaskan Қalalardyn irgesi kalangan kezende manyzdy kolik tүri su zholy bolgan Atyrau Atyrau 268 myn adam Kaspij tenizinin irgesi soltүstiginde Zhajyk ozeninin zhagalauynda ornalaskan Irgesi XVII gasyrda balykshylar eldi mekeni retinde kalangan ol kezde Gurev dep ataldy Algashky kezde Zhajyk ozeninin kuyar zherinde pajda bolgan eldi mekendi Үjshik dep atady Үjshiktin magynasy balykty torga tүsiretin zher degen magynany bildirgen Eldi mekennin salynuy bekire balyktarynyn kobeyui kezinde Zhajyktan zhogary zhibermej үstau maksatynda kalangan bolatyn Ol kezderde Atyrau balyk sharuashylygy damygan kishkene gana uezd ortalygy bolgan Teniz zholynyn ashyluy Embi alabyndagy munaj onerkәsibinin ortalygyna ajnaldyrdy Respublikamyzdagy tungysh munaj ondeu zauyty da osynda salyndy Sonymen birge munaj kuraldaryn shygaratyn mehanikalyk zhәne balyk konservisi et sүt zhәne nan kombinattary bar Ұly Otan sogysy zhyldary Atyrau erekshe manyzdy kalalardyn biri boldy Bir zhagynan Қazakstandy front bolyp zhatkan audandarmen bajlanystyrsa ekinshiden batystan koshirilgen onerkәsip ortalyktary men adamdardy tasymaldady Atyrau arkyly Baku munajy Oral zhәne Sibir audandaryna tasymaldandy Su zholy arkyly sogyska karu zharak azyk tүlik әskerler zhiberildi Atyrau kalasy үsh audandan turady Eski Zhana zhәne Gipsti Eski boligi Zhajyktyn Europa boliginde ornalaskan Bul ajmagynda eski bir kabatty agash kirpish үjler men әkimshilik үjleri ornalaskan Sol zhagalauynda Aziya boligi zhana үj kurylysy zhүrgizilude Embi munaj kalashygy Zhagalaudyn osy boligindegi munaj ondeu zauyty manynda Gips kalashygy bar Bulaj atalu sebebi үjlerdin kurylys materialdary gips bloktarynan salyngan Aktobe Aktobe 389 myn adam Batys Қazakstannyn industrialdy zhәne mәdeni ortalygy 1869 zhyly ornynda salyngan Қazirgi tanda Aktobe oblys ortalygy Resejdin Orynbor zhәne Batys Soltүstik Ontүstik Ortalyk ekonomikalyk audandarynyn oblystarymen shektesedi Қalanyn geografiyalyk orny kala halkynyn ulttyk kuramyna zhәne ekonomikasy men mәdenietinin damuyna әser etti Қaladagy negizgi ult okilderi kazaktar tatarlar bashkurttar nemister evrejler orystar zhәne t b zauyty munaj kural zhabdyktaryn zhәne auyl sharuashylyk mashinalaryna kazhetti bolshekter shygaratyn zauyttar men hrom kosylystary zauyty zhumys istejdi Қazirgi tanda kaladagy 11 zhogary oku orny men 16 kolledzh ekonomika salasynyn koptegen mamandaryn dayarlauda Қ Zhubanov atyndagy Aktobe universiteti Medicina akademiyasy T Bigeldinov atyndagy respublikamyzdagy zhalgyz zhәne t b bar Zhajyk ozeninin on zhagalauyndagy zhazyk dalada Oral 236 myn adam kalasy ornalaskan Oral Oral korikti kalalardyn biri Қalanyn irgesi XVII gasyrda Zhajyk kalashygy degen atpen kalangan bolatyn 1773 75 zhyldar aralygynda E Pugachev bastagan sharualar koterilisinin ortalygy bolatyn Қalanyn kazirgi atauy 1775 zhyldan beri atalady Resej patshajymy Ekaterina keterilistin atauyn halyk sanasynan shygaru maksatynda Zhajyk kalashygyn Oral dep ozgertti Zhergilikti kazaktar Teke dep atagan Қala Resej Қazakstan Orta Aziya aralygyndagy sauda zholynda ornalaskandyktan tez dami bastady Өzende keme katynasynyn bastaluy men temir zholdyn salynuy onerkәsiptin damuyna әser etti Ұly Otan sogysy zhyldarynda Oral shajkasynyn zhakyn tylyna ajnaldy Sol kezde kalaga әskeri korganys salasynyn 14 onerkәsibi zhәne 20 koshirilip әkelindi Bүgingi kүnde et konservi kombinaty Қazakstanda 4 oryn un zharma zhәne miya zauyty zhergilikti shikizat negizinde zhumys isteude Miya zauyty farmacevtika konditer zhәne himiya kәsiporyndaryna miya ekstraktyn dajyndajdy Elimizdegi iri kәsiporyndardyn biri Oral bylgary zhәne bajpak kiiz zauyty Batys ajmaktyn bolashagy bar zhas kalasy Aktau 168 myn adam Irgesi 1960 zhyldary kalangan Munaj zhәne gaz onerkәsibinin munaj himiyasynyn ortalygy zhәne Kaspij tenizindegi portty kala Aktaudan Mangystaudyn barlyk munaj ondiru audandaryna avtomobil zholy al Zhetibaj men Zhanaozenge temir zhol tartylgan Қala Kaspij tenizinin shygys zhagasynda ornalaskan Қalanyn ontүstik shygysynda 40 shakyrym zherde әjgili Қarakiya ojysy zhatyr Zher bederi tegis ol negizinen korroziyalyk zhәne deflyaciyalyk әreketterden tүzelgen Kenestik gylymga sәjkes Europa men Aziyanyn shekarasy Mugalzhardan bastalyp Embi ozeninin bastauyna dejin odan Embi bojymen Kaspij tenizine dejin zhүrgiziletin 1950 zhyldarga dejin Қazakstan ajmagyndagy Europanyn shekarasy Zhajyk ozeninin bojymen otetin Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet Қazakstannyn ekonomikalyk zhәne әleumettik geografiyasy Zhalpy bilim beretin mekteptin 9 synybyna arnalgan okulyk V Usikov T Kazanovskaya A Usikova G Zobenova 2 basylymy ondelgen Almaty Atamura 2009 ISBN 9965 34 934 7