Қазақ хандығы, Қазақ ордасы, Ұрыс жұрты, Жошы ұлысы — 1465 жылы Алтын Орданың және 1468 жылы Өзбек хандығының ыдырау кезінде қалыптасқан, қазіргі Қазақстан мен оған іргелес мемлекеттер аумағындағы қазақ мемлекеті. Оның аумағының көбісі Орта Азияда болып, бір бөлігі Шығыс Еуропада орналасқан. XV ғасырда қазақтар Өзбек хандығындағы жемқорлық, саяси тұрақсыздық пен әлсіз үкіметтен шаршап, қазақтарды Жетісуда жинаған Керей мен Жәнібек хан 1465 жылда Қазақ хандығын құрған. Тарих бойы Қазақ хандығы өз аумақтарын үлкейтіп, қазіргі Қазақстанның территорияларының көбісіне ие болған. XVII ғасырда қазақтар Жоңғарлармен соғысып, әлсізденген де, келесі ғасырда хандықты Ресей патшалығы жаулап алған.
Қазақ хандығы Хандық | ||||
| ||||
---|---|---|---|---|
Ұраны Алаш![дереккөзі?] | ||||
Қазақ хандығы өзінің гүлдену кезеңінде | ||||
Астанасы | Қозыбасы (1465—1466) Созақ (1466—1469) Сығанақ (1469—1511) Сарайшық (1511—1521) Сығанақ (1521—1599) Ташкент (1599—1729) Түркістан (1740—1781) Қаракеңгір (1826—1844) Сарыкеңгір (1844—1847) | |||
Ірі қалалары | Сауран Сарайшық Сығанақ Ташкент Түркістан Созақ Алмалық Ферғана | |||
Тіл(дер)і | Түркіше (әдеби) Қазақша Арабша (жазбаша) | |||
Діні | Сунниттер Ислам | |||
Заңдары | Қасым ханның қасқа жолы Есім ханның ескі жолы Жеті жарғы | |||
Аумағы | 2,5 млн км² | |||
Халқы | Қазақтар, Қарақалпақтар, Қырғыздар, Ноғайлар, Өзбектер, Сарттар | |||
Басқару формасы | Жартылай сайлаулы монархия Қысқасы Хандық Монархия | |||
Династиясы | Төре әулеті | |||
Бірінші хандар | ||||
- 1465—1474 | Керей хан | |||
Соңғы хан | ||||
- 1841—1847 | Кенесары хан | |||
Қазақ хандығы Еділден Жайыққа дейінгі территорияны, Сырдария мен Әмудария өзендерінің аралығын, Хорасан жерін қамтыған.
Қазақ хандығының мемлекеттік құрылымы дала демократиясына негізделген монархияға негізделген. Мемлекет басшысы — хандар саяси билік жүргізетін. Олар төре тұқымынан шыққан сұлтандар арасындағы таңдау негізінде сайланатын.
Қазақ хандығының тұңғыш ханы — Керей, соңғы ханы — Кенесары Қасымұлы.
Этимологиясы
Тарихы
Керей мен Жәнібек хандар
Қазақ хандығының пайда болуы Қазақстан жерінде 14-15 ғғ. болған әлеуметтік-экономикалық және этникалық-саяси процестерден туған заңды құбылыс. Өндіргіш күштердің дамуы, көшпелі ақсүйектердің экономикалық қуатының артуы, феодалдық топтардың тәуелсіздікке ұмтылуы, осы негізде Әбілхайыр хандығы мен Моғолстан арасындағы тартыстың өршуі, әлеуметтік қайшылықтардың үдеуі 15 ғ. 2 жартысында бұл мемлекеттердің құлдырап ыдырауына апарып соқтырды.
Әсіресе Әбілхайыр(1428-1468) Жошы-- Дәулет-Шайх оғланның ұлы хандығы өте нашар еді. Территориясы батысында Жайықтан бастап, шығысында Балқаш көліне дейін, оңтүстігінде Сырдың төменгі жағы мен Арал өңірінен, солтүстігінде Тобылдың орта ағысы мен Ертіске дейінгі жерді алып жатты. Бір орталыққа бағынған мемлекет болмады. Көптеген ұлыстарға бөлінді. Олардың басында Шыңғыс әулетінің әр тармақтағы ұрпақтары, көшпелі тайпалардың билеушілері тұрды. Әбілхайыр билік еткен кезде халық өзара қырқыс пен соғыстан шаршады. 30 жж. ол Тобыл бойында Шайбани ұрпағы Махмұт Қожаханды талқандады. Сыр бойындағы далада Жошы әулетінің Махмұтханы мен Ахметханын(Тоқа Темір тұқымы) жеңді.
1446 жылы Әбілхайыр Темір ұрпақтары мен Ақ Орда хандары ұрпақтарынан Сыр бойы мен Қаратау баурайындағы — Сығанақ, Созақ, Аққорған, Өзгент, Аркүк сияқты қалаларды басып алады.
1457 ж. Өз-Темір тайшы бастапан ойраттардан (жайылым жер іздеген) Түркістан өңірінде жеңіліп қалды. Масқара ауыр шарт жасасып, ойраттар Шу арқылы өз жерлеріне кетті. Ал Әбілхайыр өз ұлысында , қатал тәртіп шараларын орнатуға кіріседі. Бұл халық бұқарасының оған деген өшпенділігін күшейтті. Нәтижесінде халықтың жартысы Шығыс Дешті Қыпшақтан Түркістан алқаптарына және Қаратау бөктерлерінен Жетісудың батыс өңіріне көшіп барулары еді. Оны Жәнібек пен Керей басқарды.
Дешті Қыпшақ пен Жетісудағы көшпелі бұқара феодалдық қанаудың күшеюіне, соғыстарға наразылық ретінде , хандар мен феодалдардың қол астынан көшіп кетіп, қоныс аударды. Сөйтіп, 15 ғ. 50-70 жж, яғни 1459ж. Әбілхайыр хандығынан Жетісудың батысына Есенбұға хан иелігіне Шу мен Талас өзендерінің жазықтығына көшіп келді. Олардың қоныс аударуының бір себебі, оларды Шыңғыс әулетінен шыққан Керей хан мен Жәнібек ханның жаңа қалыптасып келе жатқан қазақ халқының дербес мемлекетін құру, оның тәуелсіз саяси және экономикалық дамуын қамтамасыз ету жолындағы қадамы мен қызметі өз ықпалын тигізді. Жетісу рулар мен тайпалар мемлекет бірлестігінің орталығына айналды. Олардың саны 200 мың адамға жетті. Моғолстан ханы Есенбұға өзінің солтүстік шекарасын қорғату үшін, сондай-ақ өзінің бауыры Тимурид Абу Саид қолдап отырған Жүністің шабуылынан батыс шекарасын қорғату үшін пайдаланғысы келді. Жәнібек қазақ хандығының тұңғыш шаңырағын көтерген Барақ ханның ұлы, ал Керей оның ағасы Болат ханның баласы. Барақтан басталатын қазақтың дербес мемлекеттігі жолындағы күресті оның туған ұлы мен немересінің жалғастыруы табиғи құбылыс. Мырза Мұхамед хайдар Дулати Қазақ хандығының құрылған уақытын хижраның 870 жылына (1465-1466 жж.) жатқызады.
Қазақтың алғашқы ханы болып Керей жарияланды (1458-1473 жж.). Одан кейін қазақ ханы болып Жәнібек сайланды (1473-1480 жж.). Бұлардың тұсында Жетісу халқы, 1462 жылы Моғолстан ханы өлгеннен кейін ондағы тартыстың күшеюіне байланысты, өзара ынтымақтықты нығайтуға үлес қосты. Әбілхайыр хандығынан көшіп келушілер Жәнібек пен Керейдің қазақ хандығын күшейте түсті. Едәуір әскери күш жинаған және Жетісуда берік қорғанысы бар Жәнібек пен Керей, Жошы әулетінен шыққан сұлтандардың Шығыс Дешті Қыпшақты билеу жолындағы күресіне қосылды. Бұл күрес 1468 ж. Әбілхайыр өлгеннен кейін қайтадан өршіді. Қазақ хандарының басты жаулары Әбілхайырдың мұрагерлері- оның ұлы Шайх -хайдар мен немерелері Мұхамед Шайбани мен Махмұд сұлтан болды.
Сыр өңірі мен Қаратау — қазақ хандарының Батыс Жетісудағы иеліктеріне ең жақын болды. Жәнібек пен Керей хандар сауда-экономикалық байланыстардың маңызды орталықтары және күшті бекініс болатын Сыр бойындағы қалаларға өз құқықтарын орнатуға тырысты. Сондай-ақ, Сырдың төменгі және орталық сағаларының жерлері қазақтың көшпелі тайпалары үшін қысқы жайылым да еді.
70-жылдары Сауран, Созақ түбінде, үлкен шайқастар болды. Асыны (Түркістанды), Сығанақты біресе қазақ хандары, біресе Мұхамед Шайбани басып алып отырды. Осындай шайқастардың бірінде көрнекті қолбасшы Керейдің ұлы Мұрындық болды. Ол 1480 жылдан бастап хан болды. Соның нәтижесінде 15 ғ. 70-ж-да қазақ хандығының шекарасы кеңейе берді. Оңтүстік қазақстан қалалары үшін Шайбани әулетімен арадағы соғыстар Жәнібек ханнан кейін қазақ хандығын билеген Бұрындық хан (1480-1511 жж.) тұсында да толастамады. Батыс Жетісудағы иеліктеріне оңтүстіктегі өздеріне қараған қалаларға (Созақ, Сығанақ, Сауран) сүйене отырып, алғашқы қазақ хандары Дешті Қыпшақтағы өкімет билігіне талаптанушы барлық хандарды жеңіп, өз иеліктерін үлкейтті. Дешті Қыпшақта қазақ хандары билігінің орнығуы, Мұхаммед Шайбаниды Дешті Қыпшақтағы тайпалардың кейбір бөлігін соңына ертіп Мәуереннахрға кетуге мәжбүр етті. Мұнда ол Темір әулеті арасындағы өзара тартысты пайдалана отырып, өкімет билігін басып алды.
Сонымен қазақ хандығының құрылуына ұйтқы болған себептер — саяси және этникалық процестер болды. Оның басты этапы — Керей мен Жәнібектің қол астындағылармен бірге көшпелі өзбектердің басшысы Әбілхайырдан кетіп, Моғолстанның батысына қоныс аударуы. Мұндағы маңызды оқиға — Керей мен Жәнібекті жақтаушылардың өзбек-қазақтар, кейін тек қазақтар деп аталуы. Әбілхайырдың өлімінен кейін Керей мен Жәнібектің Өзбек ұлысына келіп, үкімет билігін басып алуы. Жаңа мемлекеттік бірлестік Қазақстан атана бастады.
Қасым хан кезеңі
16-17 ғғ. Қазақ хандығы нығайып, оның шекарасы едәуір ұлғая түсті. Өз тұсында «жерді біріктіру» процесін жедел жүзеге асырып, көзге түскен хандардың бірі Жәнібектің ұлы Қасым. Қасым ханның (1511-1523 жж.) тұсында Қазақ хандығының саяси және экономикалық жағдайы нығая түсті. Ол билік құрған жылдары қазақ халқының қазіргі мекен тұрағы қалыптасты.Бірсыпыра қалалар қосылды, солтүстікте Қасым ханның қол астындағы қазақтардың жайлауы Ұлытаудан асты. Оңтүстік-шығыста оған Жетісудың көп бөлігі (Шу, Талас, Қаратал, Іле өлкелері) қарады. Қасым ханның тұсында Орта Азия,Еділ бойы, Сібірмен сауда және елшілік байланыс жасалды. Орыс мемлекетімен байланыс болды. Ұлы князь 3 (1505-1533) билік құрған кездегі Мәскеу мемлекеті еді. Батыс Еуропа да қазақ хандығын осы кезде танып білді.
«Қасым ханның қасқа жолы» деген әдет-ғұрып ережелері негізінде қазақ заңдары жасалды.
Дегенмен Қасым хан тұсында Қазақ хандығы бір орталыққа бағынған мемлекет болмады. Ол Қасым өлгеннен кейін бірден байқалды. Өзара қырқыс, таққа талас басталды. Моғол және өзбек хандарының қазақ билеушілеріне қарсы одағы қалыптасты.
Өзара тартыс кезінде Қасым ханның ұлы және мұрагері Мамаш қаза тапты. Қасым ханның немере інісі Таһир (1523-1532) хан болды. Оның айырықша елшілік әне әскери қабілеті болмады. Маңғыт және ойрат хандарымен әскери қақтығыстар басталды. Бұл соғыстар қазақтар үшін сәтті болмады. Қазақ хандығы оңтүстіктегі және солтүстік-батыстағы жерінің бір бөлігінен айрылып, оның ықпалы тек Жетісуда сақталып қалды. ТаҺир ханның інісі Бұйдаштың (1533-1534) тұсында да феодалдық қырқысулар мен соғыстар тоқтаған жоқ.
Хақназар хан кезеңі
16 ғ. 2 ж. әлсіреген хандықты біріктіруде Қасым ханның баласы Хақназар (1538-1580 жж.) өз үлесін қосты. Ноғай Ордасындағы алауыздықты сәтті пайдаланған ол, Жайық өзенінің сол жағындағы жерді қосып алды. Оның тұсында Жетісу мен Тянь-Шаньды басып алуды көздеген Моғол ханы Абд-Рашидке қарсы ұтымды күрес жүргізілді. Хақназар өзара тартыста өзбек ханы Абдулланы қолдау арқылы Сыр бойындағы қалаларды (Сауран, Түркістан) өзіне бағындырды. Оның Абдулламен байланысынан қорыққан Ташкенттің ұлыстық әміршісі Баба сұлтан жансыздары арқылы Хақназарды у беріп өлтірді.
Қасым ханның баласы Хақназар хан (1538-1580) тұсында Қазақ хандығы қайта бірігіп, дами түсті. Ол хандық билікті нығайтуға және күшейтуге қажырлы қайрат жұмсады. Өзінен бұрын бытыраңқы жағдайға түскен Қазақ хандығын қайта біріктірді. Хақназар қазақ-қырғыз одағын одан әрі нығайтты, сол заманның тарихи деректерінде оны «қазақтар мен қырғыздардың патшасы» деп атады. Ол осы қазақ-қырғыз одағына сүйене отырып, Моғолстан хандарының Жетісу мен Ыстықкөл алабын жаулап алу әрекетіне тойтарыс берді. Хақназар хандық құрған кезде Қазақ хандығының сыртқы жағдайында аса ірі тарихи оқиғалар болып жатты. Мемлекеттің солтүстігінде Ресей өз иеліктерін қазақ даласына едәуір жылжытты. Қазан мен Астраханьды басып алғаннан кейін Еділ өзенінің барлық аңғары Ресейдің қол астына кірді. Башқұрт және Сібір хандықтары Ресей құрамына енгеннен кейін, ноғайлар Қазақ хандығының солтүстік-шығысына ығыса бастады. Олар Еділден Ертіске дейінгі аралықта көшіп-қонып жүрді. Башқұрттар мен Сібір татарлары да қазақ жерлеріне енуін тоқтатпады. Сырдарияның төменгі ағысына қарақалпақтар келе бастады.
Еділ мен Жайық арасындағы өңірді мекендеген Ноғай ордасы ыдырай бастады. Ноғай одағы ыдырап, ауыр дағдарысқа тап болды. Оған қарасты көшпелі тайпалардың бір бөлегі Қазақ хандығына келіп қосылды. Хақназар Ноғай Ордасының көп ұлысын (бұлардың көбі қазақтың Кіші жүзі – алшын одағына енген тайпалар) өзіне қаратып алды. Тарихи деректерде Хақназарды «қазақтар мен ноғайлардың ханы» деп атаған. Сөйтіп, ХҮІ ғасырдың 60-жылдары Ноғай Ордасы ыдырап, бұрын оған қараған қазақ тайпалары және олардың этникалық территориясы Қазақ хандығына бірікті. Бұрын Ноғай Ордасының астанасы болып келген да Қазақ хандығына өтті. Бұл жағдай Қазақ хандығының солтүстік-батыс және солтүстік жағындағы жағдайда өзгеріс тудырды. Орыс мемлекеті мен Қазақ хандығы арасындағы кең өңірді алып жатқан Ноғай Ордасының ыдырауы, оның бір бөлігінің Қазақ хандығына қосылып, енді бір бөлегінің орыс патшасына бағынуы, шығысқа қарай кеңейіп келе жатқан орыс мемлекетінің шекарасын Қазақ хандығына жақындата түсті.
1563 жылы Сібір хандығының билігіне келген Көшім хан Қазақ хандығына дұшпандық саясат ұстанды. Оның үстіне моғол билеушілері мен қазақ хандары арасында да қақтығыстар болып тұрды. Осындай күрделі жағдайларда Хақназар хан Қазақ хандығының сыртқы саясатын өзгертті. Өзінен бұрынғы қазақ хандары үнемі жауласып келген Мауераннахрдағы шайбани әулетімен одақтастық байланыс орнатуға ұмтылды. Сөйтіп, шайбанилық Бұхара ханы Абдолла ІІ-мен одақтық келісім-шарт жасасты. Соғыс қимылдары тоқтап, бейбітшілік орнады, қазақтардың Орта Азия халқымен сауда-саттық қарым-қатынасы, экономикалық байланысы жиіледі. Мұның өзі Қазақ хандығының ішкі жағдайын жақсартуға, шаруашылық өмірдің оңалуына тиімді болды. Қазақ хандығы нығайа түсті. Бірақ Хақназар ханды 1580 жылы Абдолла ханның қарсыласы Ташкент билеушісі Баба сұлтан астыртын өзінің адамын жіберіп өлтіртті. Қадырғали Жалайырдың айтуынша «Оның да атағы мен абыройы туралы көп айтылады. Алайда Хақназар хан өз араларында болған қақтығыстарда қаза болған».
Тәуекел хан кезеңі
Хақназардың мұрагері Жәдіктің баласы және Жәнібек ханның немересі қартайған Шығай (1580-1582) болды. Ол өзінің баласы Тәуекелмен (1586-1598 хан болған) бірге Баба сұлтанға қарсы күресінде Бұқар ханы Абдоллаға келді. Абдолла Шығайға ходжент қаласын сыйға тартып онымен қосылып Баба сұлтанға қарсы Ұлытау жорығына шығады. Осы жорықта Шығай қайтыс болады. Қазақ хандығының иелігі енді Тәуекелге көшеді.
1582 жылы Шығай хан қайтыс болғаннан кейін таққа Тәуекел (1582-1598 жж.) отырды. Тәуекел хан Бұхара ханы Абдолламен жасасқан шартты бұзып, қазақ және өзбек билеушілері арасындағы жаугершілік қайта қоздады. Абдолла ханмен одақтан Тәуекел ханның бас тартуының себебі, біріншіден, Абдолла әуелдегі Түркістаннан төрт қала беруі туралы уәдесінен бас тартады, екіншіден, біздің ойымызша, басты себеп – Абдолла Тәуекел ханның беделінен, батырлығы мен батылдығынан қорқа бастайды, яғни Тәуекел ханнан өзінің бақталасы ретінде қауіп төнгенін сезді. Өйткені кезінде бүкіл Мәуереннахрды Тәуекелдің көмегімен Шайбани мемлекетінің қол астына біріктірген болатын. Тәуекел хан да Жошы ұрпағы болғандықтан, бүкіл Орта Азияны билеуіне толық құқығы болды.
Тәуекел сыртқы саясатында хандықтың оңтүстігіндегі қалаларда билікті нығайтуға күш салады. Ендігі жерде ол Сыр бойындағы қалалар үшін Абдолламен күресті бастайды.
1586 жылы Ташкентті алуға әрекет жасайды. Абдолланың негізгі күштері Мәуереннахрдың солтүстігінде шоғырланды. Бұны білген Тәуекел хан Мәуереннахрдың оңтүстік аймақтарына шабуыл жасайды. Оның шабуылы Түркістан, Ташкент, Самарқанд қалаларына қауіп төндіреді. Бірақ Тәуекел ханның Ташкентті алуға жасалған алғашқы жорығы сәтсіз аяқталады.
Тәуекел хан қазақ хандығының сыртқы саясатын нығайту барысында орыс мемлекетімен дипломатиялық қарым-қатынастарды жандандырды. Қазақ ханы сыртқы саясатта өзін қолдайтын одақтастар іздеді.
1594 жылы Тәуекел хан Ресейге достық келісім жасасу үшін Құлмұхаммед басқарған Қазақ хандығының тұңғыш ресми елшілігін жібереді. Тәуекел ханның бұндағы мақсаты Ресей мемлекетінің көмегімен Абдоллаға қарсы күресті жандандыру, Сібір ханы Көшімге қарсы одақ құру және 1588 жылы орыс әскерлері ұстап әкеткен өзінің немере інісі, Ондан сұлтанның баласы Оразмұхаммедті тұтқыннан босату болды. Оның жанында қазақтың әйгілі тарихшысы Қадырғали Жалайыр бар еді.
1595 жылы елшіге орыс патшасының жауап грамотасы тапсырылды. Онда орыс патшасы Тәуекел ханға Қазақ хандығын «өзінің патшалық қол астына алатынын» және «оқ ататын қару» жіберетінін уәде етті. Сонымен бірге мынадай талап қойды: «біздің патшалық қоластымызда болғандықтан және біздің патшалық әміріміз бойынша Бұқара патшасымен және бізге опасыздық жасаған Сібір патшасы Көшіммен соғысып, біздің ұлы мәртебелі патшамызға жол салатын боласыздар». Орыс мемлекеті Қазақ хандығымен әскери одақ құрудан бас тартқанымен, Тәуекел хан орыс мемлекетімен дипломатиялық қарым-қатынасты үзген жоқ. 1595 жылы Мәскеуден орыс елшісі Вельямин Степанов Қазақ хандығына келді. Нәтижесінде екі мемлекет арасында сауда байланыстары жанданды. Бұл кезде ойраттардың бір бөлігі Тәуекел ханға тәуелді болды. Сондықтан ол өзінің Мәскеуге жолдаған грамотасында өзін «қазақтар мен қалмақтардың патшасы» деп атады.
1597 жылы Бұхар хандығында ішкі тартыс, ырың-жырың басталды, онда ықпалды адамдардың қолдауымен Абдолланың ұлы Абдылмомын әкесіне қарсы шықты. Осы қырқысты пайдаланып, Тәуекел Ташкент қаласының түбінде Абдолла ханның әскерін талқандады. 1598 жылы наурызда Абдолла хан қайтыс болып, Абдылмомын хан болды. Осы орайды пайдаланған Тәуекел хан жүз мың әскермен Мәуераннахрға басып кіріп, Ахси, Әндіжан, Ташкент, Самарқан қалаларын басып алды. Бірақ Бұхараны қоршау кезінде Тәуекел хан ауыр жараланып, Ташкентке қайтып келіп қаза болды. Сөйтіп, ол өз мемлекетінің солтүстік-батыс шекарасындағы бейбіт жағдайды және Орта Азиядағы шайбанилықтардың алауыздығын, бұл әулеттің Аштарханилықтар- дың жаңа әулетімен ауыстырылғанын пайдаланып, сырдариялық қалалар үшін ұзаққа созылған күресті табысты тәмамдады. Абдолла ұрпақтарының өзара билікке таласы нәтижесінде Шайбани әулеті өмір сүруін тоқтатады.
Тәуекел Орта Азияға жорығында тек қарулы күшке емес, Орта Азия халықтарының белгілі бір әлеуметтік топтарына сүйенді. Атап айтқанда, Тәуекел ханды дін иелері қолдады. Сонымен бірге Ескендір Мұңшы Тәуекел әскерінің құрамында «Түркістан тайпаларының және қырдағы өзбектердің» жауынгерлері болғанын айтады. Жалпы, Шайбани ұрпақтарының өзара қақтығыстарынан шаршаған Орта Азия халықтарының басым бөлігі Тәуекел ханды қолдады десек қателеспейміз. Өйткені Шайбани тармағынан тараған Жошы ұрпақтарының өзі Мәуераннахрда Шайбани әулетін қазақ хандарының әулетімен алмастыруға ниет білдірген. Өкінішке орай, Мәуераннахр қазақ хандарының қолына толығымен көшпеді. Сөйтсе де, Ташкент және оның аймағы 200 жыл бойы Қазақ хандығының құрамында болды. Түркістан қаласы Қазақ хандығының орталығына айналды.
Есім ханның тұсында Қазақ хандығы
Есім хан (1598-1628 (1645) ж.ж. билік құрған) Шығайұлы Есім хан (1628-1645) – Қазақ хандығының ханы, Шығай ханның баласы, атақты Тәуекел ханның туған інісі. Есім хан туралы халық жадында сақталған аңыз -әңгімелер, дастан-жырлар көп. Оны халқы «Еңсегей бойлы ер Есім» деп ардақтайды.
Есім хан билік басына ағасы Тәуекел өлгеннен кейін келді. Бұл кезде Қазақ хандығының шығысындағы жағдай Тәуекел тұсындағыдан әлдеқайда күрделене түскен еді. Мұнда ойрат тайпаларының бірігіу процесі жүріп жатты. Сондықтан ол көршілерінде болып жатқан жағдайды жіті қадағалап, олардың тайпалары арасындағы алауыздықты өз пайдасына шешуге ұмтылып бақты.
Ойраттардың бір жағынан Ембі, Жайық, Еділ бойындағы ноғайлармен шарпысуы, екінші жағынан орыс қамалдарының гарнизондарымен қақтығысуы Есім хан саясатының ықпалды болуына елеулі жағдай жасады. Ақырында үш жақты соғыстың өздеріне қырғын таптыратынын сезген ойрат әміршілері Есім ханның үстемдігін мойындап, тату көршілікте тұру мақсатында ұсыныс жасап, елшілерін жіберуге мәжбүр болады.
Хандығының шығысындағы жағдайды осылайша өз пайдасына шешкен Есім хан оңтүстігін де ойдан шығармайды.
Хандығының шекарасын кеңейте түсу саясатын мұнда да батыл жүргізіп бағады. Оған жағдай да көмектесе түседі. Себебі, бұл кезде қайтыс болған Бәки Мұхаммед ханның орнына оның інісі Уәли Мұхаммед пен Герат-Хорасанның билеушісі Дінмұхаммед баласы Иманқұлы таласып жатқан еді. Осы қақтығысты өз пайдасына асыруда Есім хан үлкен ептілік танытады. Ол әуелі Уәли Мұхаммедке көмектесемін деп уәде беріп, кейін Иманқұлы жағына аунап түседі. Соның нәтижесінде онымен бірігіп, Уәли Мұхаммедті өлтірісіп, Иманқұлымен одақ жасасады да, сол жылы Иманқұлыға қарсы шығып, әскер жөнелтеді.
Бұл кезде Иманқұлының Есіммен соғысарлық шамасы жоқ еді. Сондықтан онымен шартқа отырып, Ташкент пен оның төңірегінің түгелдей қазақтардың иелігі екенін ресми түрде мойындайды.
Бұдан кейін Есім хан Моғолстан ханы Әбдірахымның қызы Падшахқа үйленіп, ағасы Күшік сұлтанның қызын Әбдірахымға беріп, қарсы құда болу арқылы оны өзінің жақтасы етіп, соның көмегімен өзіне опасыздық жасаған Тұрсын ханды талқандап, дара билікке қол жеткізеді.
Есім ханның билігі тұсында (1598-1645) халық жадында «Есім салған ескі жол» деген атпен қалған әдет-ғұрып нормаларын қалыптастырған конституциялық құжат болғаны белгілі. Мұны «Есімнің заңы» деп ұққан жөн. Бірақ оның көктен алынбағанын, өз заманының орайы мен талабына қарай Есім хан мен оның кеңесшілері өңдеп, толықтырған баяғы «Қасым салған қасқа жолдың» бір нұсқасы екенін де естен шығармаған абзал. Түптеп келгенде, «Есім салған ескі жол» деген сөздің мәні де Есім ханның тұсында жасалған даналық заңдарға байланысты айтылған. Қоныс-тұраққа, мал-мүлікке, адамдар арасындағы қарым-қатынасқа қатысты туындайтын дау-шардың шешімдері осы кезде сараланды.
Мұның өзі кейін Тәукенің әйгілі «Жеті жарғысына» негіз болып, қазақ халқының мәдени-рухани және салт-дәстүр қалыптарының төлтумалығын шыңдай түсуге ықпал етті. Жалпы көшпелілер мемлекетінің хандары сияқты, Есім хан да тақ үсті мен ат үстінде бірдей танылған біртуар тұлға. Оны халқының «Еңсегей бойлы Ер Есім» атанған атақты ханның қайтыс болған жылы – 1645 жыл деген шындыққа келетін сияқты.
Есім хан дүние салған соң қазақ хандығының тағына Жәңгір хан (1643—1652) отырды. Халық оны ел үшін жасаған ерлігіне орай «Салқам Жәңгір» деп атанған. Хан ордасын Түркістан қаласында ұстау Жәңгір хан тұсында басталды.
Есім хан қазақ тарихында «Еңсегей бойлы ер Есім» деген атпен әйгілі болды, оған бұл атақ 1598 жылы ағасы Тәуекел ханмен бірге Мауреннахрға жасаған жорықта ерекше көзге түскені үшін берілген екен. Есім хан — Шығай ханның баласы, ол бұрын қазақ хандығының Түркістан қаласындағы хан ордасында тұрған. Хан тағына отырған соң Бұхарамен бітім-шартын жасасып, Орта Азия қалаларымен бейбіт, экономикалық байланыс орнатуға ұмтылды. Қазақ хандығын бір орталыққа бағынған мемлекет етіп құруды көздеді. «Есім ханның ескі жолы» деп аталған заңды құрастырды. Есім ханның қазақтарды бір орталыққа бағындыру саясатына қарсы болған сұлтандар қазақ хандығын бөлшектеуге тырысты.
Ташкент қаласы қазақ хандығына қараған соң оны Жәнібек ханның немересі, Жалым сұлтанның баласы Тұрсын Мұхаммед сұлтан басқарған еді.Ол көп ұзамай тәуелсіз хан болуға әрекет жасады. Тіпті өз атынан ақша соқтырып, «бажы және хараж» алым-салықтарын жинады. Сонымен, қазақ хандығын екіге бөліп, Түркістан қаласын орталық еткен Есім хан, Ташкент қаласын орталық еткен Тұрсын хан билеген еді. Бұлардың арасында соғыс қақтығыстар болды. Бұл екі жақ ұйғыр, қырғыз, қарақалпақ билеушілерінен өздеріне одақтас-жақтастар іздеуге кірісті. Есім хан тобы Яркент хандығына қарсы болып Тұрпанды билеген Әбдірахим ханмен одақтасты. Ал Тұрсын жағы билеушісі Шажай Ахметтің жақтасы болды. Бұлармен одақтасып отырған Әбдірахим мен де бір-бірімен жауласып отырған билеушілер болатын. Есім хан өзіне мықты сүйеніш ету үшін ханы Әбдірахиммен құдандалық байланыс орнатты.
Есім хан Әбдірахимнің қызы Патша ханымға үйленді де, ағасы Күшік сұлтанның қызын Әбдірахимге берді. Есім хан мен Тұрсын хан арасында күрес шиеленісе берді, 1627-жылы Есім хан Тұрсын ханды өлтіріп, қазақ хандығын өз қол астына біріктірді. Есім ханның феодалдық бытыраңқылықты жеңіп, қазақ хандығын біріктіру жолындағы күрестері қазақтың «Еңсегей бойлы ер Есім» атты тарихи жырына өзек болған. Есім хан Ташкент қаласына білдіртпей түнде кіріп, хан сарайының күзетшілерін байлап тастап, Тұрсын ханды қаперсіз ұйықтап жатқанда қапылыста өлтіреді, сонда Есім ханның қасындағы Төлеген (Марқасқа) жырау оны мынадай жырмен оятады:
- «Ей, Қатаған, хан Тұрсын!
- Кім арамды ант ұрсын.
- Жазықсыз елді жылатып,
- Жер тәңірісің, жатырсың,
- Хан емессің, қасқырсың,
- Қара албасты басқырсың!
- Алтын тақта жатсаң да
- Қазаң жетті, қапылсың!
- Еңсегей бойлы ер Есім,
- Есігіңе келіп тұр,
- Шашқалы тұр қаныңды,
- Алғалы тұр жаныңды,
- Кешікпей содан қатарсың!»
Есім хан шошып оянған Тұрсын ханның басын алады.
«Бахыр әл асырардың» авторы Махмұд ибн Уәлидің айтуына қарағанда, Есім хан 1628-жылы қайтыс болған. Ал «Қазақ совет энциклопедиясының» мәліметіне қарағанда 1645-жылы қайтыс болған делінеді.
Тәуке хан кезеңі
1680 ж. Жәңгірдің баласы Тәуке (1680-1718) хан болды. Оның тұсында «Жеті жарғы» деген заңдар жинапы құрастырылды. Жеті жарғы көшпелілердің ел билеу заңы болып табылады. Оның негізгі баптарының мазмұны: қанға қан алу, яғни біреудің кісісі өлтірілсе, оған ердің құнын төлеу (ер адамға 1000 қой, әйелге 500); ұрлық, қарақшылық, зорлық-зомбылыққа өлім жазасы кесіледі, жазаны ердің құнын төлеу арқылы жеңілдетуге болады; денеге зақым келтірсе, оған сәйкес құн төленеді (бас бармақ 100 қой, шынашақ 20 қой); егер әйел ерін өлтірсе өлім жазасына кесіледі (егер ағайындары кешірім жасаса, құн төлеумен ғана құтылады, мұндай қылмысты екіқабат әйел жасаса жазадан босатылады); төре мен қожаның құны қарашадан 7 есе артық төленеді; егер ері әйелін өлтірсе, әйел құнын төлейді.
Абылай ханның тұсында Қазақ хандығы
1742 жылы 20 тамызда Ор қаласында Ресей, жоңғар және қарақалпақ, қазақтардың Кіші, Орта және Ұлы жүздің өкілдері қатысқан келіссөз жүргізілді. Онда Ресей өкілі қазақ пен жоңғар арасындағы қақтығысқа байланысты уәж айтпақшы болды. Бірақ жоңғарлар оны тыңдаған жоқ. Олар орыс қамал-бекіністеріне, қазақ қоныстарына жақын жерде 20 мың әскер ұстап, қазақты мазалауын қоймады. Ендігі жерде қазақтар өз күшіне ғана сенуіне тура келді. Осы идеяны орнықтыруға Абылай хан зор күш жұмсады.
1711 жылы дүниеге келген Абылай Уәлиұлының бастапқы есімі Әбілмансұр болды. Ол жастай жетім қалды. 1731 жылы жоңғарлармен шайқаста көзге түсті.
Жоңғарияның ханы Қалдан Серен 1745 жылы өліп, оның мұрагерлері таққа таласты. Осы кезде оған Цинь империясы тиісе бастайды. Абылай осы сәтті пайдаланды. Ол сыр бойындағы қалаларды азат етуге кірісті. Ол бұл жорықта қазақ әскерлерін үш топқа бөлді. Оның бірінші тобын Қанжығалы Бөгенбай мен Үмбетей жырау басқарды. Бөгенбай басқарған 10 мың әскер Түркістанның солтүстік жағына, Созақ бекінісіне барып тиісуге тиіс еді.
Екінші қолды Жәнібек батыр басқарды. Оған Тәтіқара жырау қосылды. Олар Сырдың төменгі ағасына қарай кетті. Үшінші негізгі қолды Абылайдың өзі басқарды. Жорыққа қатысушылар Шиелі, Жаңақорған бойымен Түркістанның күнбатыс жағына қарай жылжыды. Бұл топта Қабанбай, Баян, Сырымбет, Малайсары, Жанұзақ болды.
Жоңғар әскерін басқарған Қалдан Сереннің ортаншы ұлы Цевен Доржи де өз әскерін үшке бөлді. Ол өзінің басты күшін Абылайға қарай бағыттады. Оның қару-мылтығы, түйе үстіне орнатқан 15 зеңбірегі бар еді. Қазақ жасақтары сойыл, шоқпар, садақпен қаруланды.
Цевен Доржи өзінің ауыр қолымен Абылай әскерлерінен бұрын келіп, Жаңақорғанға бекініп алды. Абылай Жаңақорған бекінісін алуды Қабанбайға тапсырды. Сырымбетті оң жақ қанатқа, Баянды әскердің сол жақ қанатына қойды. Олардың сыртынан үш мың қолы бар Малайсары, Оразымбет батырлардың әскерін топтастырды.
Бұл соғыс екі айға созылды. Қазақ әскерлері Жаңақорғанды, Шымкентті жаудан тазартты. Түркістанға дейін жетті. Бөгенбай басқарған әскерлер Созақ пен Сайрамды босатты. Батыр Баян Талас өзеніне дейін барды. Жәнібек батырдың әскерлері қарақалпақ жерін босатып, қалмақтарды Сырдың жоғарғы сапасына шегіндірді. Амалы таусылған Цевен Доржи Абылайдан бітім сұрауға мәжбүр болды.
Келісім бойынша Созақ, Сайрам, Манкент, Шымкент қалалары Әбілмәмбеттің қарамағына өтті. Түркістан туралы мәселе кейінірек шешілетін болды. Абылай бұл жолғы жеңістерін жоңғар хандығының күйреуінің бастамасы деп есептеді. 1745 жылғы соғыс осымен бітті.
Қазақ жерін қалмақтардан толық тазарту мақсатымен Абылай бастаған қазақ жасақтары 1750 жылы жауды Жоңғар қақпасы маңында оңдырмай талқандады.
1755 жылы жоңғарлар бірнеше ұсақ иеліктерге бөлініп кетті. Осыдан кейін 1758 жылы Жоңғар мемлекеті біржолата құлады. 1758 ж. Цинь қытайлары Шығыс Түркістандағы қазіргі Синь-Цзянь жерін басып алды. Цинь империясының батыс шекарасы қазақ жерімен шектесті. Қытайлар дүркін-дүркін шабуыл жасап қазақтарға тыным бермеді. Абылай келісімге келу туралы Бейжінге адамдар жіберді. Сөйтіп, Қытаймен сауда, экономикалық қатынас орнату жолдарын іздестірді. Ол Ресеймен де қарым-қатынас орнатты.
1771 жылы Әбілмәмбет хан өлгеннен кейін, Түркістанда Абылайды Орта жүздің ханы етіп сайлады. Бір жылдан кейін 1772 жылы вице-канцлер М.Л. Воронцовтың жарлығымен Абылайға арналып Есіл өзеніне таяу жерде Жаңғызтөбеге ағаш үй салынды. Абылай 1780 жылы мамыр айында Ташкентте 69 жасында қайтыс болды. Орнына Уәли сайланды.
Қазақ халқының басқа тайпалармен күресі
Қазақ халқының ойраттарға қарсы күресі
16 ғасырдың соңында ойраттар(қалмақтар) төрт тайпалық бірлестіктен тұрды. Олар Тарбағатайдан Шығысқа қарайғы өңірді алып жатқан торғауыттар, Ертістің жоғары ағысында қоныстанған дербеттер, қазіргі Дихуа қаласының маңындағы хошауыттар, Іле өзенінің жоғары жағындағы шоростар еді.
Қазақтар мен ойраттар арасындағы жайылым жер үшін күрес 15 ғасырда-ақ басталды. 16 ғ. соңында ойраттардың шағын бөлігі қазақ ханы Тәуекелге бағынды. 1635 ж. Хонтайшы Батурдың бастауымен Жоңғар хандығы құрылды. Қазақ-жоңғар қатынастары Батур хонтайшы (1634-1654) билік құрған кезде шиеленісе түсті. Онан кейінгі жоңғар хандары (Сенге, халдан) Оңтүстік қазақстанды, маңызды сауда жолдары өтетін қалаларды өздеріне қаратуға тырысты.
Қазақ халқының жоңғарларға қарсы күресі
1718 жылы Тәуке хан қайтыс болып, орнына Болат хан болды. Оның кезінде қалмақтардың қазақ жеріне жорығы күшейді. Бұл жорықтардың табысты болуына шведтің артиилерия сержанты Иоганн Густав Ренаттың әсері күшті болды. 1709 жылы Полтава түбінде орыстардың қолына түскен Ренат Тобыл қаласына айдалды, осында Ертістің бойында Бухгольцтің экспедициясы құрамында Кереку қаласының маңында 1715 жылы қалмақтарға тұтқынға түседі. 1733 жылға дейін қалмақтардың қолында болды. Ол қалмақтарға зеңбірек құюды, баспахана жасап, әріп құюды үйретеді.
Жан-жақты әскери дайындығы бар жоңғарлар 1710-1711 жж. қазақ жеріне басып кіріп соғыс жүргізді. Олар 1717 жылы жазда Аякөз өзені жағасында қазақтардың 30 мың жасағын талқандады. Келесі жылы жоңғарлар қазақтарды Бөген, Шаян, Арыс өзендері бойында тағы да қырады.
Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама
1723 жылы ерте көктемде жоңғарлар қазақ жеріне тағы да соғысуға келді. Шуна Дабо деген қалмақ басқарған бұл шайқас екі бағытта жүруі тиіс еді. Бірінші бағыт Қаратауды басып өтіп, Шу мен талас өзендеріне шығу болса, екінші бағыт қазақтарға соққы беріп, Шыршық өзеніне жету болатын. Бұл жоспарды іске асыру үшін әскерлер жеті топқа бөлініп, оның бірі Жетісу Алатауының етегіндегі Балқаш көліне құятын төрт өзеннің бойына топтастырылды. Қалмақтың ірі қолбасшысы Амурсана басқарған 70 мың адамнан тұратын екінші бір тобы Іле өзені бойына, Кеген өзенінің солтүстік жағасына, Нарын өзенінің күншығыс жағынадғы Кетпен тауы баурайына орналасты.
Бейғам отырған қазақтар аямай қырылды. Жоңғарлар Жетісуды, Ұлы жүзді қырып-жойып, Ұлы жүз, Кіші жүз жеріне де жетті. Халық басы ауған жаққа шұбырды. Ұлы Жүз бен Орта Жүздің қазақтары Самарқан пен ходжентке қарай шұбырды. Кіші жүз қазағы хиуа мен Бұхараға ағылды. Босқындардың біразы Сырдың сол жағындағы Алакөл маңына топтасты. Халық бұл кезеңді «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» деп атады. «Елім-ай» деген ән туды.
Халық ең соңында бірігудің қажеттігін түсінді. 1728 жылы Әбілхайыр бастапан Кіші жүз жасақтары, Тайлақ батыр, Саурық батыр бастапан әскерлер Ырғыз уезінің оңтүстік шығыс бетіндегі Бұланты өзенінің жағасында «Қара сиыр» деген жерде қалмақтарға қарсы соққы берді.
1730 жылы көктемде Балқаш көлі маңында тағы соғыс басталды. Бөгенбай, Қабанбай, Наурызбай, сияқты батырлар бастапан қазақ жасақтары жоңғарларға аяусыз соққы берді. Бұл жер кейін «Аңырақай» деп аталып кетті. Шуно Дабо бастапан қалмақтар Іле өзені бойымен шығысқа қарай қашуға мәжбүр болды. Қазақ жерін азат ету жолындағы соғысты жеңіспен аяқтау үшін Үш жүздің әскерлері Шымкентке таяу Ордабасы деген жерге жиналды. Қолбасшы болып Әбілхайыр мен Бөгенбай сайланды.
Осы тұста Тәуке ханның баласы Үлкен Орда иесі Болат хан қайтыс болды. Таққа талас басталды. Болат ханның інісі, Орта Жүздің ханы Сәмеке (Шахмұхамед) тақтан үміткер болды. Сондай-ақ қалмақты қыруда үлкен ерлік танытқан Кіші жүз ханы Әбілхайырда тақтан дәмеленді. Алайда аға хан болып Болаттың үшінші ұлы Әбілмәмбет сайланды. Әбілхайыр бұған наразы болып, майдан шебінен әскерін алып кетті. Сәмеке де Шу бойымен Бетпақдалаға қарай өз әскерін алып кетті. Жоңғарларға қарсы майдан әлсірей бастады. Ұлы Жүздің ханы Жолбарыс жоңғарлармен мәмлеге баруға мәжбүр болды.
Осы тұста әрбір жүздің ішінде феодалдың бытыраңқылық күшейді. Кіші жүз сұлтандары Батыр мен Нұралы (Әбілхайырдың баласы) өз алдына ел биледі. Сол сияқты Орта жүзде Күшік пен барақ сұлтандардың да өз иеліктері болды. Қазақ хандығының Бұхара, хиуамен қатынасы да нашар болды. Еділ өзені бойында қалмақтар мен башқұрттар Кіші Жүздің жеріне шабуыл жасап, үнемі қауіп туғызды.
Қазақ хандығының саяси-әлеуметтік жағдайы
Қазақтардың өзара саяси қарым-қатынасы
16 ғасырда қазақ хандығы солтүстікте құрылған Сібір хандығымен (орталығы Түмен) шектесті. 1563 жылы Шайбани әулеті мен Тайбұғы руы арасындағы ұзақ жылдар бойы жүргізілген күрестен кейін Сібір хандығы Шайбани әулеті Көшім ханның қолына көшті.
Сібір хандығының халқы түркі тілдес қырық рудан құрылған және угар тайпаларының жиынтығынан тұрды. Хандықтың негізгі халқы түркі тілдес «Сібір татарлары» деген атпен белгілі болды. Сібір хандығы Қазақс хандығымен саяси және сауда байланысын жасап тұрды.
1552 ж. Ресей Қазан қаласын жаулап алғаннан кейін, ол Сібір хандығымен көрші болып шықты. 1581 ж. Ермактың сібірге жорығы басталды. Көшім хан жеңілгенмен, Ермак жеңісті баянды ете алмады, ол 1584 ж,. қаза тапты. Бірақ Сібір хандығы да көтерілмеді. Сөйтіп ол 1598 жылы Ресей құрамына енді.
17 ғ. 2 ж. Қазақ хандығының жағдайы нашар болды. Өзара қырқысты пайдаланған жоңғарлар Жетісудың бір бөлігін басып алып осы аймақта көшіп жүрген қазақтар мен қырғыздарды бағындырды. Бұқара әскерлері Ташкентті алып, қазақтарды ығыстыра бастапан кезде, қазақ хандарының бірі Жәңгір Бұқар әміршісін жоңғарларға қарсы күресу үшін әскери одақ жасауға көндірді. Жәңгір жоңғарларға қарсы жорықта 1652 ж. қаза тапты. 17 ғ. 90-ж-да жоңғарлардың қазақ жеріне шабуылы бәсеңдеді. Бұл кезде қазақ хандығының нығаюы, қырғыздар мен қазақтар арасындағы одақ және оған қарақалпақтардың қосылуы күшті жүрді.
Қазақ хандығының саяси-әлеуметтік шағы
Феодалдық қанау көптеген салық түрін енгізді. Малшыдан зекет, егіншіден ұшыр жиналды. Ең жоғары басқарушы хандар болды. Олар тек Шыңғыс тұқымынан шықты. Феодалдық шартты жер иеленушілік, жерге меншіктің тұрақты түрлері, әсіресе Қазақстанның оңтүстік аудандарында, Сыр бойындағы қалалар аймағында қалыптасты. Олардың сойырғал, иқта, милк, вакуф сияқты түрлері болды. Ханнан тархандық құқық алып, сыйлық жерді иеленушілер онда тұратын егіншілерден, қолөнершілерден өз пайдасына салық жинады. Қазақ қоғамын әлеуметтік-таптық топтарға бөлу негізіне әл-ауқаттылық жағдайынан гөрі, әлеуметтік шығу тегі негізге алынды. Жоғары аристократтық топ ақсүйектерге Шыңғыс әулеттері хандар, сұлтандар, оғландар төрелер, қожалар жатты. Ал басқа халық әл-ауқатына қарамастан қара сүйекке жатқызылды.
Қазақ хандығының аймақтық-әкімшілік бөлінісі
Қасым хан кезінде Қазақ хандығы велаяттарға бөлінді.
Велаят | Ауданы | Астанасы | Алғашқы ханы |
---|---|---|---|
Оңтүстік Қазақстан | Сығанақ | Өзек сұлтан | |
Орталық, Солтүстік және Шығыс Қазақстан | Орда-базар | Айтбек сұлтан | |
Жетісу | Алмалық | — | |
Батыс Қазақстан | Сарайшық | Жәдік сұлтан |
Тәуке хан кезінде Қазақ хандығы жүздерге бөлінді.
Жүз | Ауданы | Астанасы | Алғашқы ханы |
---|---|---|---|
Ұлы жүз | Оңтүстік Қазақстан | Ташкент | Қарт-Әбілқайыр хан |
Орта жүз | Орталық, Солтүстік және Шығыс Қазақстан | Түркістан | Қайып хан |
Кіші жүз | Батыс Қазақстан | Қазалы | Әбілқайыр хан |
Қазақ хандығының хандары
Хандарды сайлау дәстүрі
Таққа үміткер сұлтандар мен ақсүйектердің көпшілігінің келісімін алған соң, хандықтағы ең беделді сұлтандар мен билер оны жұқа ақ киізге отырғызған, киіз шетінен ұстап үш рет көтеріп, бірнеше рет “Хан! Хан! Хан!” деп айқайлаған”. Ақ киіз дала шөбіне тиер-тиместе көпшілік оны аспанға қайта-қайта көтеріп түсірген. Содан кейін жиналған жұртшылық хан отырған тақ есебіндегі киізді “хан талапай” жасап осы тарихи оқиғаға қа-тысуының куәсі әрі тәбәрік ретінде бөліп-бөліп алған. Кейін той басталып, ол бірнеше күнге жалғасқан. Хан көтеруге келген көпшілік мұнда бірнеше күн тыныққан, сондай-ақ беделді қайраткерлер мемл. маңызды істерді ақылдасқан. Жаңа ханға ел ішіндегі жайттарды мәлімдеген.
Хандар тізімі
- Керей хан, Болат сұлтан ұлы, Орыс хан шөбересі 1465—1473 жылдары билеген.
- Әз-Жәнібек хан, Барақ хан ұлы, Орыс хан шөбересі 1473—1480 жылдары билеген.
- Бұрындық хан, Керей хан ұлы, 1480—1511 жылдары билеген.
- Қасым хан, Әз-Жәнібек хан ұлы, 1511—1521 жылдары билеген.
- Мамаш хан, Қасым хан ұлы, 1521—1523 жылдары билеген.
- Тахир хан, Әдік сұлтан ұлы, 1523—1533 жылдары билеген.
- Бауыш хан, Әдік сұлтан ұлы, 1529—1533 жылдары билеген.
- Бұйдаш хан, Әдік сұлтан ұлы, 1533—1538 жылдары Жетісу өңірін билеген.
- Тоғым хан, Жәдік сұлтан ұлы, 1533—1537 жылдары билеген.
- Ахмат хан, Жаныш сұлтан ұлы, 1533—1535 жылдары Сырдария маңын билеген.
- Хақ-Назар хан, Қасым хан ұлы, 1538—1580 жылдары билеген.
- Шығай хан, Жәдік сұлтан ұлы, 1580—1582 жылдары билеген.
- Тәуекел хан, Шығай хан ұлы, 1582—1598 жылдары билеген.
- Есім хан, Шығай хан ұлы, 1598—1628 жылдары билеген.
- Жәнібек хан, Есім хан ұлы, 1628—1643 жылдары билеген.
- Салқам Жәңгір хан, Есім хан ұлы, 1643—1652 жылдары билеген.
- Батыр хан, Бөлекей сұлтан ұлы (Әз-Жәнібек хан ұлы, Өсеке сұлтанның ұрпағы), 1652—1680 жылдары билеген.
- Тәуке хан, Жәңгір хан ұлы, 1680—1715 жылдары билеген.
- Қайып хан, ұлы (Есім хан ұрпағы), 1715—1718 жылдары билеген.
- Болат хан, Тәуке хан ұлы, 1718—1729 жылдары билеген.
- Әбілмәмбет хан, Болат хан ұлы, 1740—1771 жылдары билеген.
- Абылай хан, ұлы, 1771—1781 жылдары билеген.
- Кене хан, Қасым сұлтан ұлы, (Абылай хан немересі) 1841—1847 жылдары билеген.
- Райымбек батыр — Албан
- Есет батыр — Тама
- Қабанбай батыр — Найман
- Есет батыр — Шекті
- Бақай батыр — Тама
- Төленді батыр — Адай
- Баян батыр — Уақ
- Тоқсанбай батыр — Тама
- Баян батыр — Тама
- Бақ батыр — Тама
- Бұзау батыр — Тама
- Қонақай батыр — Найман
- Қойгелді батыр — Дулат
- Ақпан батыр — Дулат
- Наурызбай батыр — Шапырашты
- Алатау батыр — Қоңырат
- Алтай батыр — Кете
- Арал батыр — Кете
- Есберді батыр — Найман
- Ер Қаптағай батыр — Найман
- Жайнақ батыр — Жалайыр
- Бөлек батыр — Суан
- Барақ батыр — Найман
- Жидебай батыр — Арғын
- Досқара батыр — Керей
- Көктаубай батыр — Есентемір
- Көбек батыр — Арғын
- Тұрлан батыр — Шеркеш
- Саурық батыр — Шапырашты
- Смайыл батыр — Қоңырат
- Жантай батыр — Арғын
- Жаназар батыр — Төлеңгіт
- Жарылғап батыр — Арғын
- Елшібек батыр — Суан
- Баубек батыр — Арғын
- Ер Жәнібек батыр — Керей
- Сыпатай батыр — Дулат
Қазақ хандығының 550 жылдығы
Мерейтойдың шығыны шамамен 23 млрд теңге ($124,19 млн) болады деп күтілуде. Қазақ хандығының 550 жылдығы Қазақстанның бүкіл аймақтарында тойланады. Ал маңызды іс-шаралар қыркүйек айында Жамбыл облысы, Тараз қаласында өтеді. Себебі осы аумақта хандықтың негізі қаланған деп есептелінеді. Тараздағы іс-шараларды өткізуге 13,47 млрд теңге жұмсалады. Бірақ, кейбір тарихшылар Жәнібек пен Керей хандардың мемлекетінің орталығы Алматыға жақын аумақта болған деп, мерейтой жоспарын сынға алды. Қазақ хандығының мерейтойын тойлау шеңберінде 1 млрд теңгеге 10 бөлімді «Қазақ елі» атты сериал мен осы атаулы 375 млн теңгеге анимационды сериал түсіріледі. Қазақ хандығы туралы деректі фильм түсіруге 250 млн теңге бөлінеді. Ілияс Есенберлинның «Көшпенділер» трилогиясын баспадан шығаруға 106,6 млн теңге бөлінеді. Таразда шығыны 506,8 млн теңге болатын театрланған қойылым болады. «Мәңгілік ел» тақырыбына ақындар айтысы өтеді. 550 жылдық құрметіне монумент тұрғызылады (501,8 млн теңге). «Тараз — ғасырлар куәсі» атты көрме өтеді. Қазақша күрес пен басқа да ұлттық спорт түрлерінен халықаралық турнир өтеді. Басқа да шығындар: «Ұлы көш» фильмі (150 млн теңге) түсірілуіне, «Тамгалы» Мемлекеттік тарихи-мәдени табиғи қорық-музей құрылысына (100 млн теңге), «Керей-Жәнібек», «Қазақ елі» спекталі қойылуына және «Қазақ хандығы» балетіне (68 млн теңге), Қожа Ахмет Ясауи кесенесін қалпына келтіру жұмыстарына (20,4 млн теңге) жұмсалады.
Дереккөздер
- [1]
- Қазақ Энциклопедиясы
- Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 жыл. ISBN 9965-607-02-8
- Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
Сыртқы сілтемелер
- Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министрлігі Мұрағатталған 29 қыркүйектің 2011 жылы.
- Орыс-хан. Қазақ хандығы
- Түркістан - Қазақ хандығының елордасы
- Юнеско сайтындағы Қазақстан тарихы
- Қазақ хандығының 550-жылдығына арналған сайт Мұрағатталған 10 қыркүйектің 2015 жылы.
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қazak handygy Қazak ordasy Ұrys zhurty Zhoshy ulysy 1465 zhyly Altyn Ordanyn zhәne 1468 zhyly Өzbek handygynyn ydyrau kezinde kalyptaskan kazirgi Қazakstan men ogan irgeles memleketter aumagyndagy kazak memleketi Onyn aumagynyn kobisi Orta Aziyada bolyp bir boligi Shygys Europada ornalaskan XV gasyrda kazaktar Өzbek handygyndagy zhemkorlyk sayasi turaksyzdyk pen әlsiz үkimetten sharshap kazaktardy Zhetisuda zhinagan Kerej men Zhәnibek han 1465 zhylda Қazak handygyn kurgan Tarih bojy Қazak handygy oz aumaktaryn үlkejtip kazirgi Қazakstannyn territoriyalarynyn kobisine ie bolgan XVII gasyrda kazaktar Zhongarlarmen sogysyp әlsizdengen de kelesi gasyrda handykty Resej patshalygy zhaulap algan Қazak handygy Handyk 1465 1847 Ұrany Alash derekkozi Қazak handygy ozinin gүldenu kezenindeAstanasy Қozybasy 1465 1466 Sozak 1466 1469 Syganak 1469 1511 Sarajshyk 1511 1521 Syganak 1521 1599 Tashkent 1599 1729 Tүrkistan 1740 1781 Қarakengir 1826 1844 Sarykengir 1844 1847 Iri kalalary Sauran Sarajshyk Syganak Tashkent Tүrkistan Sozak Almalyk FerganaTil der i Tүrkishe әdebi Қazaksha Arabsha zhazbasha Dini Sunnitter IslamZandary Қasym hannyn kaska zholy Esim hannyn eski zholy Zheti zhargyAumagy 2 5 mln km Halky Қazaktar Қarakalpaktar Қyrgyzdar Nogajlar Өzbekter SarttarBaskaru formasy Zhartylaj sajlauly monarhiya Қyskasy Handyk MonarhiyaDinastiyasy Tore әuletiBirinshi handar 1465 1474 Kerej hanSongy han 1841 1847 Kenesary han Қazak handygy Edilden Zhajykka dejingi territoriyany Syrdariya men Әmudariya ozenderinin aralygyn Horasan zherin kamtygan Қazak handygynyn memlekettik kurylymy dala demokratiyasyna negizdelgen monarhiyaga negizdelgen Memleket basshysy handar sayasi bilik zhүrgizetin Olar tore tukymynan shykkan sultandar arasyndagy tandau negizinde sajlanatyn Қazak handygynyn tungysh hany Kerej songy hany Kenesary Қasymuly EtimologiyasyTolyk makalasy Қazak etnonim TarihyTolyk makalasy Қazak handygynyn tarihy Tolyk makalasy Қazak handygynyn zhylnamasy Kerej men Zhәnibek handar Қazak handygynyn pajda boluy Қazakstan zherinde 14 15 gg bolgan әleumettik ekonomikalyk zhәne etnikalyk sayasi procesterden tugan zandy kubylys Өndirgish kүshterdin damuy koshpeli aksүjekterdin ekonomikalyk kuatynyn artuy feodaldyk toptardyn tәuelsizdikke umtyluy osy negizde Әbilhajyr handygy men Mogolstan arasyndagy tartystyn orshui әleumettik kajshylyktardyn үdeui 15 g 2 zhartysynda bul memleketterdin kuldyrap ydyrauyna aparyp soktyrdy Әsirese Әbilhajyr 1428 1468 Zhoshy Dәulet Shajh oglannyn uly handygy ote nashar edi Territoriyasy batysynda Zhajyktan bastap shygysynda Balkash koline dejin ontүstiginde Syrdyn tomengi zhagy men Aral onirinen soltүstiginde Tobyldyn orta agysy men Ertiske dejingi zherdi alyp zhatty Bir ortalykka bagyngan memleket bolmady Koptegen ulystarga bolindi Olardyn basynda Shyngys әuletinin әr tarmaktagy urpaktary koshpeli tajpalardyn bileushileri turdy Әbilhajyr bilik etken kezde halyk ozara kyrkys pen sogystan sharshady 30 zhzh ol Tobyl bojynda Shajbani urpagy Mahmut Қozhahandy talkandady Syr bojyndagy dalada Zhoshy әuletinin Mahmuthany men Ahmethanyn Toka Temir tukymy zhendi 1446 zhyly Әbilhajyr Temir urpaktary men Ak Orda handary urpaktarynan Syr bojy men Қaratau baurajyndagy Syganak Sozak Akkorgan Өzgent Arkүk siyakty kalalardy basyp alady 1457 zh Өz Temir tajshy bastapan ojrattardan zhajylym zher izdegen Tүrkistan onirinde zhenilip kaldy Maskara auyr shart zhasasyp ojrattar Shu arkyly oz zherlerine ketti Al Әbilhajyr oz ulysynda katal tәrtip sharalaryn ornatuga kirisedi Bul halyk bukarasynyn ogan degen oshpendiligin kүshejtti Nәtizhesinde halyktyn zhartysy Shygys Deshti Қypshaktan Tүrkistan alkaptaryna zhәne Қaratau bokterlerinen Zhetisudyn batys onirine koship barulary edi Ony Zhәnibek pen Kerej baskardy Deshti Қypshak pen Zhetisudagy koshpeli bukara feodaldyk kanaudyn kүsheyuine sogystarga narazylyk retinde handar men feodaldardyn kol astynan koship ketip konys audardy Sojtip 15 g 50 70 zhzh yagni 1459zh Әbilhajyr handygynan Zhetisudyn batysyna Esenbuga han ieligine Shu men Talas ozenderinin zhazyktygyna koship keldi Olardyn konys audaruynyn bir sebebi olardy Shyngys әuletinen shykkan Kerej han men Zhәnibek hannyn zhana kalyptasyp kele zhatkan kazak halkynyn derbes memleketin kuru onyn tәuelsiz sayasi zhәne ekonomikalyk damuyn kamtamasyz etu zholyndagy kadamy men kyzmeti oz ykpalyn tigizdi Zhetisu rular men tajpalar memleket birlestiginin ortalygyna ajnaldy Olardyn sany 200 myn adamga zhetti Mogolstan hany Esenbuga ozinin soltүstik shekarasyn korgatu үshin sondaj ak ozinin bauyry Timurid Abu Said koldap otyrgan Zhүnistin shabuylynan batys shekarasyn korgatu үshin pajdalangysy keldi Zhәnibek kazak handygynyn tungysh shanyragyn kotergen Barak hannyn uly al Kerej onyn agasy Bolat hannyn balasy Baraktan bastalatyn kazaktyn derbes memlekettigi zholyndagy kүresti onyn tugan uly men nemeresinin zhalgastyruy tabigi kubylys Myrza Muhamed hajdar Dulati Қazak handygynyn kurylgan uakytyn hizhranyn 870 zhylyna 1465 1466 zhzh zhatkyzady Astana kalasyndagy Zhәnibek pen Kerej mүsini Қazaktyn algashky hany bolyp Kerej zhariyalandy 1458 1473 zhzh Odan kejin kazak hany bolyp Zhәnibek sajlandy 1473 1480 zhzh Bulardyn tusynda Zhetisu halky 1462 zhyly Mogolstan hany olgennen kejin ondagy tartystyn kүsheyuine bajlanysty ozara yntymaktykty nygajtuga үles kosty Әbilhajyr handygynan koship kelushiler Zhәnibek pen Kerejdin kazak handygyn kүshejte tүsti Edәuir әskeri kүsh zhinagan zhәne Zhetisuda berik korganysy bar Zhәnibek pen Kerej Zhoshy әuletinen shykkan sultandardyn Shygys Deshti Қypshakty bileu zholyndagy kүresine kosyldy Bul kүres 1468 zh Әbilhajyr olgennen kejin kajtadan orshidi Қazak handarynyn basty zhaulary Әbilhajyrdyn muragerleri onyn uly Shajh hajdar men nemereleri Muhamed Shajbani men Mahmud sultan boldy Қazak handygynyn kuryluy Syr oniri men Қaratau kazak handarynyn Batys Zhetisudagy ielikterine en zhakyn boldy Zhәnibek pen Kerej handar sauda ekonomikalyk bajlanystardyn manyzdy ortalyktary zhәne kүshti bekinis bolatyn Syr bojyndagy kalalarga oz kukyktaryn ornatuga tyrysty Sondaj ak Syrdyn tomengi zhәne ortalyk sagalarynyn zherleri kazaktyn koshpeli tajpalary үshin kysky zhajylym da edi 70 zhyldary Sauran Sozak tүbinde үlken shajkastar boldy Asyny Tүrkistandy Syganakty birese kazak handary birese Muhamed Shajbani basyp alyp otyrdy Osyndaj shajkastardyn birinde kornekti kolbasshy Kerejdin uly Muryndyk boldy Ol 1480 zhyldan bastap han boldy Sonyn nәtizhesinde 15 g 70 zh da kazak handygynyn shekarasy keneje berdi Ontүstik kazakstan kalalary үshin Shajbani әuletimen aradagy sogystar Zhәnibek hannan kejin kazak handygyn bilegen Buryndyk han 1480 1511 zhzh tusynda da tolastamady Batys Zhetisudagy ielikterine ontүstiktegi ozderine karagan kalalarga Sozak Syganak Sauran sүjene otyryp algashky kazak handary Deshti Қypshaktagy okimet biligine talaptanushy barlyk handardy zhenip oz ielikterin үlkejtti Deshti Қypshakta kazak handary biliginin ornyguy Muhammed Shajbanidy Deshti Қypshaktagy tajpalardyn kejbir boligin sonyna ertip Mәuerennahrga ketuge mәzhbүr etti Munda ol Temir әuleti arasyndagy ozara tartysty pajdalana otyryp okimet biligin basyp aldy Sonymen kazak handygynyn kuryluyna ujtky bolgan sebepter sayasi zhәne etnikalyk procester boldy Onyn basty etapy Kerej men Zhәnibektin kol astyndagylarmen birge koshpeli ozbekterdin basshysy Әbilhajyrdan ketip Mogolstannyn batysyna konys audaruy Mundagy manyzdy okiga Kerej men Zhәnibekti zhaktaushylardyn ozbek kazaktar kejin tek kazaktar dep ataluy Әbilhajyrdyn oliminen kejin Kerej men Zhәnibektin Өzbek ulysyna kelip үkimet biligin basyp aluy Zhana memlekettik birlestik Қazakstan atana bastady Қasym han kezeni 16 17 gg Қazak handygy nygajyp onyn shekarasy edәuir ulgaya tүsti Өz tusynda zherdi biriktiru procesin zhedel zhүzege asyryp kozge tүsken handardyn biri Zhәnibektin uly Қasym Қasym hannyn 1511 1523 zhzh tusynda Қazak handygynyn sayasi zhәne ekonomikalyk zhagdajy nygaya tүsti Ol bilik kurgan zhyldary kazak halkynyn kazirgi meken turagy kalyptasty Birsypyra kalalar kosyldy soltүstikte Қasym hannyn kol astyndagy kazaktardyn zhajlauy Ұlytaudan asty Ontүstik shygysta ogan Zhetisudyn kop boligi Shu Talas Қaratal Ile olkeleri karady Қasym hannyn tusynda Orta Aziya Edil bojy Sibirmen sauda zhәne elshilik bajlanys zhasaldy Orys memleketimen bajlanys boldy Ұly knyaz 3 1505 1533 bilik kurgan kezdegi Mәskeu memleketi edi Batys Europa da kazak handygyn osy kezde tanyp bildi Қasym hannyn kaska zholy degen әdet guryp erezheleri negizinde kazak zandary zhasaldy Degenmen Қasym han tusynda Қazak handygy bir ortalykka bagyngan memleket bolmady Ol Қasym olgennen kejin birden bajkaldy Өzara kyrkys takka talas bastaldy Mogol zhәne ozbek handarynyn kazak bileushilerine karsy odagy kalyptasty Өzara tartys kezinde Қasym hannyn uly zhәne murageri Mamash kaza tapty Қasym hannyn nemere inisi Taһir 1523 1532 han boldy Onyn ajyryksha elshilik әne әskeri kabileti bolmady Mangyt zhәne ojrat handarymen әskeri kaktygystar bastaldy Bul sogystar kazaktar үshin sәtti bolmady Қazak handygy ontүstiktegi zhәne soltүstik batystagy zherinin bir boliginen ajrylyp onyn ykpaly tek Zhetisuda saktalyp kaldy TaҺir hannyn inisi Bujdashtyn 1533 1534 tusynda da feodaldyk kyrkysular men sogystar toktagan zhok Haknazar han kezeni XVI gasyrdyn 60 shy zhyldary zharyk korgen Sebastyan Myunsterdin kartasyndagy Қazak Ordasy Kosaki Orda 16 g 2 zh әlsiregen handykty biriktirude Қasym hannyn balasy Haknazar 1538 1580 zhzh oz үlesin kosty Nogaj Ordasyndagy alauyzdykty sәtti pajdalangan ol Zhajyk ozeninin sol zhagyndagy zherdi kosyp aldy Onyn tusynda Zhetisu men Tyan Shandy basyp aludy kozdegen Mogol hany Abd Rashidke karsy utymdy kүres zhүrgizildi Haknazar ozara tartysta ozbek hany Abdullany koldau arkyly Syr bojyndagy kalalardy Sauran Tүrkistan ozine bagyndyrdy Onyn Abdullamen bajlanysynan korykkan Tashkenttin ulystyk әmirshisi Baba sultan zhansyzdary arkyly Haknazardy u berip oltirdi Қasym hannyn balasy Haknazar han 1538 1580 tusynda Қazak handygy kajta birigip dami tүsti Ol handyk bilikti nygajtuga zhәne kүshejtuge kazhyrly kajrat zhumsady Өzinen buryn bytyranky zhagdajga tүsken Қazak handygyn kajta biriktirdi Haknazar kazak kyrgyz odagyn odan әri nygajtty sol zamannyn tarihi derekterinde ony kazaktar men kyrgyzdardyn patshasy dep atady Ol osy kazak kyrgyz odagyna sүjene otyryp Mogolstan handarynyn Zhetisu men Ystykkol alabyn zhaulap alu әreketine tojtarys berdi Haknazar handyk kurgan kezde Қazak handygynyn syrtky zhagdajynda asa iri tarihi okigalar bolyp zhatty Memlekettin soltүstiginde Resej oz ielikterin kazak dalasyna edәuir zhylzhytty Қazan men Astrahandy basyp algannan kejin Edil ozeninin barlyk angary Resejdin kol astyna kirdi Bashkurt zhәne Sibir handyktary Resej kuramyna engennen kejin nogajlar Қazak handygynyn soltүstik shygysyna ygysa bastady Olar Edilden Ertiske dejingi aralykta koship konyp zhүrdi Bashkurttar men Sibir tatarlary da kazak zherlerine enuin toktatpady Syrdariyanyn tomengi agysyna karakalpaktar kele bastady Edil men Zhajyk arasyndagy onirdi mekendegen Nogaj ordasy ydyraj bastady Nogaj odagy ydyrap auyr dagdaryska tap boldy Ogan karasty koshpeli tajpalardyn bir bolegi Қazak handygyna kelip kosyldy Haknazar Nogaj Ordasynyn kop ulysyn bulardyn kobi kazaktyn Kishi zhүzi alshyn odagyna engen tajpalar ozine karatyp aldy Tarihi derekterde Haknazardy kazaktar men nogajlardyn hany dep atagan Sojtip HҮI gasyrdyn 60 zhyldary Nogaj Ordasy ydyrap buryn ogan karagan kazak tajpalary zhәne olardyn etnikalyk territoriyasy Қazak handygyna birikti Buryn Nogaj Ordasynyn astanasy bolyp kelgen da Қazak handygyna otti Bul zhagdaj Қazak handygynyn soltүstik batys zhәne soltүstik zhagyndagy zhagdajda ozgeris tudyrdy Orys memleketi men Қazak handygy arasyndagy ken onirdi alyp zhatkan Nogaj Ordasynyn ydyrauy onyn bir boliginin Қazak handygyna kosylyp endi bir boleginin orys patshasyna bagynuy shygyska karaj kenejip kele zhatkan orys memleketinin shekarasyn Қazak handygyna zhakyndata tүsti 1563 zhyly Sibir handygynyn biligine kelgen Koshim han Қazak handygyna dushpandyk sayasat ustandy Onyn үstine mogol bileushileri men kazak handary arasynda da kaktygystar bolyp turdy Osyndaj kүrdeli zhagdajlarda Haknazar han Қazak handygynyn syrtky sayasatyn ozgertti Өzinen buryngy kazak handary үnemi zhaulasyp kelgen Mauerannahrdagy shajbani әuletimen odaktastyk bajlanys ornatuga umtyldy Sojtip shajbanilyk Buhara hany Abdolla II men odaktyk kelisim shart zhasasty Sogys kimyldary toktap bejbitshilik ornady kazaktardyn Orta Aziya halkymen sauda sattyk karym katynasy ekonomikalyk bajlanysy zhiiledi Munyn ozi Қazak handygynyn ishki zhagdajyn zhaksartuga sharuashylyk omirdin onaluyna tiimdi boldy Қazak handygy nygaja tүsti Birak Haknazar handy 1580 zhyly Abdolla hannyn karsylasy Tashkent bileushisi Baba sultan astyrtyn ozinin adamyn zhiberip oltirtti Қadyrgali Zhalajyrdyn ajtuynsha Onyn da atagy men abyrojy turaly kop ajtylady Alajda Haknazar han oz aralarynda bolgan kaktygystarda kaza bolgan Tәuekel han kezeni Haknazardyn murageri Zhәdiktin balasy zhәne Zhәnibek hannyn nemeresi kartajgan Shygaj 1580 1582 boldy Ol ozinin balasy Tәuekelmen 1586 1598 han bolgan birge Baba sultanga karsy kүresinde Bukar hany Abdollaga keldi Abdolla Shygajga hodzhent kalasyn syjga tartyp onymen kosylyp Baba sultanga karsy Ұlytau zhorygyna shygady Osy zhorykta Shygaj kajtys bolady Қazak handygynyn ieligi endi Tәuekelge koshedi 1582 zhyly Shygaj han kajtys bolgannan kejin takka Tәuekel 1582 1598 zhzh otyrdy Tәuekel han Buhara hany Abdollamen zhasaskan shartty buzyp kazak zhәne ozbek bileushileri arasyndagy zhaugershilik kajta kozdady Abdolla hanmen odaktan Tәuekel hannyn bas tartuynyn sebebi birinshiden Abdolla әueldegi Tүrkistannan tort kala berui turaly uәdesinen bas tartady ekinshiden bizdin ojymyzsha basty sebep Abdolla Tәuekel hannyn bedelinen batyrlygy men batyldygynan korka bastajdy yagni Tәuekel hannan ozinin baktalasy retinde kauip tongenin sezdi Өjtkeni kezinde bүkil Mәuerennahrdy Tәuekeldin komegimen Shajbani memleketinin kol astyna biriktirgen bolatyn Tәuekel han da Zhoshy urpagy bolgandyktan bүkil Orta Aziyany bileuine tolyk kukygy boldy Tәuekel syrtky sayasatynda handyktyn ontүstigindegi kalalarda bilikti nygajtuga kүsh salady Endigi zherde ol Syr bojyndagy kalalar үshin Abdollamen kүresti bastajdy 1586 zhyly Tashkentti aluga әreket zhasajdy Abdollanyn negizgi kүshteri Mәuerennahrdyn soltүstiginde shogyrlandy Buny bilgen Tәuekel han Mәuerennahrdyn ontүstik ajmaktaryna shabuyl zhasajdy Onyn shabuyly Tүrkistan Tashkent Samarkand kalalaryna kauip tondiredi Birak Tәuekel hannyn Tashkentti aluga zhasalgan algashky zhorygy sәtsiz ayaktalady Tәuekel han kazak handygynyn syrtky sayasatyn nygajtu barysynda orys memleketimen diplomatiyalyk karym katynastardy zhandandyrdy Қazak hany syrtky sayasatta ozin koldajtyn odaktastar izdedi 1594 zhyly Tәuekel han Resejge dostyk kelisim zhasasu үshin Қulmuhammed baskargan Қazak handygynyn tungysh resmi elshiligin zhiberedi Tәuekel hannyn bundagy maksaty Resej memleketinin komegimen Abdollaga karsy kүresti zhandandyru Sibir hany Koshimge karsy odak kuru zhәne 1588 zhyly orys әskerleri ustap әketken ozinin nemere inisi Ondan sultannyn balasy Orazmuhammedti tutkynnan bosatu boldy Onyn zhanynda kazaktyn әjgili tarihshysy Қadyrgali Zhalajyr bar edi 1595 zhyly elshige orys patshasynyn zhauap gramotasy tapsyryldy Onda orys patshasy Tәuekel hanga Қazak handygyn ozinin patshalyk kol astyna alatynyn zhәne ok atatyn karu zhiberetinin uәde etti Sonymen birge mynadaj talap kojdy bizdin patshalyk kolastymyzda bolgandyktan zhәne bizdin patshalyk әmirimiz bojynsha Bukara patshasymen zhәne bizge opasyzdyk zhasagan Sibir patshasy Koshimmen sogysyp bizdin uly mәrtebeli patshamyzga zhol salatyn bolasyzdar Orys memleketi Қazak handygymen әskeri odak kurudan bas tartkanymen Tәuekel han orys memleketimen diplomatiyalyk karym katynasty үzgen zhok 1595 zhyly Mәskeuden orys elshisi Velyamin Stepanov Қazak handygyna keldi Nәtizhesinde eki memleket arasynda sauda bajlanystary zhandandy Bul kezde ojrattardyn bir boligi Tәuekel hanga tәueldi boldy Sondyktan ol ozinin Mәskeuge zholdagan gramotasynda ozin kazaktar men kalmaktardyn patshasy dep atady 1597 zhyly Buhar handygynda ishki tartys yryn zhyryn bastaldy onda ykpaldy adamdardyn koldauymen Abdollanyn uly Abdylmomyn әkesine karsy shykty Osy kyrkysty pajdalanyp Tәuekel Tashkent kalasynyn tүbinde Abdolla hannyn әskerin talkandady 1598 zhyly nauryzda Abdolla han kajtys bolyp Abdylmomyn han boldy Osy orajdy pajdalangan Tәuekel han zhүz myn әskermen Mәuerannahrga basyp kirip Ahsi Әndizhan Tashkent Samarkan kalalaryn basyp aldy Birak Buharany korshau kezinde Tәuekel han auyr zharalanyp Tashkentke kajtyp kelip kaza boldy Sojtip ol oz memleketinin soltүstik batys shekarasyndagy bejbit zhagdajdy zhәne Orta Aziyadagy shajbanilyktardyn alauyzdygyn bul әulettin Ashtarhanilyktar dyn zhana әuletimen auystyrylganyn pajdalanyp syrdariyalyk kalalar үshin uzakka sozylgan kүresti tabysty tәmamdady Abdolla urpaktarynyn ozara bilikke talasy nәtizhesinde Shajbani әuleti omir sүruin toktatady Tәuekel Orta Aziyaga zhorygynda tek karuly kүshke emes Orta Aziya halyktarynyn belgili bir әleumettik toptaryna sүjendi Atap ajtkanda Tәuekel handy din ieleri koldady Sonymen birge Eskendir Munshy Tәuekel әskerinin kuramynda Tүrkistan tajpalarynyn zhәne kyrdagy ozbekterdin zhauyngerleri bolganyn ajtady Zhalpy Shajbani urpaktarynyn ozara kaktygystarynan sharshagan Orta Aziya halyktarynyn basym boligi Tәuekel handy koldady desek katelespejmiz Өjtkeni Shajbani tarmagynan taragan Zhoshy urpaktarynyn ozi Mәuerannahrda Shajbani әuletin kazak handarynyn әuletimen almastyruga niet bildirgen Өkinishke oraj Mәuerannahr kazak handarynyn kolyna tolygymen koshpedi Sojtse de Tashkent zhәne onyn ajmagy 200 zhyl bojy Қazak handygynyn kuramynda boldy Tүrkistan kalasy Қazak handygynyn ortalygyna ajnaldy Esim hannyn tusynda Қazak handygy 1607 zhyly Amsterdamda zharyk korgen niderland kartasyndagy kazaktar Cassackia Fragment Esim han 1598 1628 1645 zh zh bilik kurgan Shygajuly Esim han 1628 1645 Қazak handygynyn hany Shygaj hannyn balasy atakty Tәuekel hannyn tugan inisi Esim han turaly halyk zhadynda saktalgan anyz әngimeler dastan zhyrlar kop Ony halky Ensegej bojly er Esim dep ardaktajdy Esim han bilik basyna agasy Tәuekel olgennen kejin keldi Bul kezde Қazak handygynyn shygysyndagy zhagdaj Tәuekel tusyndagydan әldekajda kүrdelene tүsken edi Munda ojrat tajpalarynyn birigiu procesi zhүrip zhatty Sondyktan ol korshilerinde bolyp zhatkan zhagdajdy zhiti kadagalap olardyn tajpalary arasyndagy alauyzdykty oz pajdasyna sheshuge umtylyp bakty Ojrattardyn bir zhagynan Embi Zhajyk Edil bojyndagy nogajlarmen sharpysuy ekinshi zhagynan orys kamaldarynyn garnizondarymen kaktygysuy Esim han sayasatynyn ykpaldy boluyna eleuli zhagdaj zhasady Akyrynda үsh zhakty sogystyn ozderine kyrgyn taptyratynyn sezgen ojrat әmirshileri Esim hannyn үstemdigin mojyndap tatu korshilikte turu maksatynda usynys zhasap elshilerin zhiberuge mәzhbүr bolady Handygynyn shygysyndagy zhagdajdy osylajsha oz pajdasyna sheshken Esim han ontүstigin de ojdan shygarmajdy Handygynyn shekarasyn kenejte tүsu sayasatyn munda da batyl zhүrgizip bagady Ogan zhagdaj da komektese tүsedi Sebebi bul kezde kajtys bolgan Bәki Muhammed hannyn ornyna onyn inisi Uәli Muhammed pen Gerat Horasannyn bileushisi Dinmuhammed balasy Imankuly talasyp zhatkan edi Osy kaktygysty oz pajdasyna asyruda Esim han үlken eptilik tanytady Ol әueli Uәli Muhammedke komektesemin dep uәde berip kejin Imankuly zhagyna aunap tүsedi Sonyn nәtizhesinde onymen birigip Uәli Muhammedti oltirisip Imankulymen odak zhasasady da sol zhyly Imankulyga karsy shygyp әsker zhoneltedi Bul kezde Imankulynyn Esimmen sogysarlyk shamasy zhok edi Sondyktan onymen shartka otyryp Tashkent pen onyn tonireginin tүgeldej kazaktardyn ieligi ekenin resmi tүrde mojyndajdy Budan kejin Esim han Mogolstan hany Әbdirahymnyn kyzy Padshahka үjlenip agasy Kүshik sultannyn kyzyn Әbdirahymga berip karsy kuda bolu arkyly ony ozinin zhaktasy etip sonyn komegimen ozine opasyzdyk zhasagan Tursyn handy talkandap dara bilikke kol zhetkizedi Esim hannyn biligi tusynda 1598 1645 halyk zhadynda Esim salgan eski zhol degen atpen kalgan әdet guryp normalaryn kalyptastyrgan konstituciyalyk kuzhat bolgany belgili Muny Esimnin zany dep ukkan zhon Birak onyn kokten alynbaganyn oz zamanynyn orajy men talabyna karaj Esim han men onyn kenesshileri ondep tolyktyrgan bayagy Қasym salgan kaska zholdyn bir nuskasy ekenin de esten shygarmagan abzal Tүptep kelgende Esim salgan eski zhol degen sozdin mәni de Esim hannyn tusynda zhasalgan danalyk zandarga bajlanysty ajtylgan Қonys turakka mal mүlikke adamdar arasyndagy karym katynaska katysty tuyndajtyn dau shardyn sheshimderi osy kezde saralandy Munyn ozi kejin Tәukenin әjgili Zheti zhargysyna negiz bolyp kazak halkynyn mәdeni ruhani zhәne salt dәstүr kalyptarynyn toltumalygyn shyndaj tүsuge ykpal etti Zhalpy koshpeliler memleketinin handary siyakty Esim han da tak үsti men at үstinde birdej tanylgan birtuar tulga Ony halkynyn Ensegej bojly Er Esim atangan atakty hannyn kajtys bolgan zhyly 1645 zhyl degen shyndykka keletin siyakty Esim han dүnie salgan son kazak handygynyn tagyna Zhәngir han 1643 1652 otyrdy Halyk ony el үshin zhasagan erligine oraj Salkam Zhәngir dep atangan Han ordasyn Tүrkistan kalasynda ustau Zhәngir han tusynda bastaldy Esim han kazak tarihynda Ensegej bojly er Esim degen atpen әjgili boldy ogan bul atak 1598 zhyly agasy Tәuekel hanmen birge Maurennahrga zhasagan zhorykta erekshe kozge tүskeni үshin berilgen eken Esim han Shygaj hannyn balasy ol buryn kazak handygynyn Tүrkistan kalasyndagy han ordasynda turgan Han tagyna otyrgan son Buharamen bitim shartyn zhasasyp Orta Aziya kalalarymen bejbit ekonomikalyk bajlanys ornatuga umtyldy Қazak handygyn bir ortalykka bagyngan memleket etip kurudy kozdedi Esim hannyn eski zholy dep atalgan zandy kurastyrdy Esim hannyn kazaktardy bir ortalykka bagyndyru sayasatyna karsy bolgan sultandar kazak handygyn bolshekteuge tyrysty Tashkent kalasy kazak handygyna karagan son ony Zhәnibek hannyn nemeresi Zhalym sultannyn balasy Tursyn Muhammed sultan baskargan edi Ol kop uzamaj tәuelsiz han boluga әreket zhasady Tipti oz atynan aksha soktyryp bazhy zhәne harazh alym salyktaryn zhinady Sonymen kazak handygyn ekige bolip Tүrkistan kalasyn ortalyk etken Esim han Tashkent kalasyn ortalyk etken Tursyn han bilegen edi Bulardyn arasynda sogys kaktygystar boldy Bul eki zhak ujgyr kyrgyz karakalpak bileushilerinen ozderine odaktas zhaktastar izdeuge kiristi Esim han toby Yarkent handygyna karsy bolyp Turpandy bilegen Әbdirahim hanmen odaktasty Al Tursyn zhagy bileushisi Shazhaj Ahmettin zhaktasy boldy Bularmen odaktasyp otyrgan Әbdirahim men de bir birimen zhaulasyp otyrgan bileushiler bolatyn Esim han ozine mykty sүjenish etu үshin hany Әbdirahimmen kudandalyk bajlanys ornatty Esim han Әbdirahimnin kyzy Patsha hanymga үjlendi de agasy Kүshik sultannyn kyzyn Әbdirahimge berdi Esim han men Tursyn han arasynda kүres shielenise berdi 1627 zhyly Esim han Tursyn handy oltirip kazak handygyn oz kol astyna biriktirdi Esim hannyn feodaldyk bytyrankylykty zhenip kazak handygyn biriktiru zholyndagy kүresteri kazaktyn Ensegej bojly er Esim atty tarihi zhyryna ozek bolgan Esim han Tashkent kalasyna bildirtpej tүnde kirip han sarajynyn kүzetshilerin bajlap tastap Tursyn handy kapersiz ujyktap zhatkanda kapylysta oltiredi sonda Esim hannyn kasyndagy Tolegen Markaska zhyrau ony mynadaj zhyrmen oyatady Ej Қatagan han Tursyn Kim aramdy ant ursyn Zhazyksyz eldi zhylatyp Zher tәnirisin zhatyrsyn Han emessin kaskyrsyn Қara albasty baskyrsyn Altyn takta zhatsan da Қazan zhetti kapylsyn Ensegej bojly er Esim Esigine kelip tur Shashkaly tur kanyndy Algaly tur zhanyndy Keshikpej sodan katarsyn Esim han shoshyp oyangan Tursyn hannyn basyn alady Bahyr әl asyrardyn avtory Mahmud ibn Uәlidin ajtuyna karaganda Esim han 1628 zhyly kajtys bolgan Al Қazak sovet enciklopediyasynyn mәlimetine karaganda 1645 zhyly kajtys bolgan delinedi Tәuke han kezeni 1680 zh Zhәngirdin balasy Tәuke 1680 1718 han boldy Onyn tusynda Zheti zhargy degen zandar zhinapy kurastyryldy Zheti zhargy koshpelilerdin el bileu zany bolyp tabylady Onyn negizgi baptarynyn mazmuny kanga kan alu yagni bireudin kisisi oltirilse ogan erdin kunyn toleu er adamga 1000 koj әjelge 500 urlyk karakshylyk zorlyk zombylykka olim zhazasy kesiledi zhazany erdin kunyn toleu arkyly zhenildetuge bolady denege zakym keltirse ogan sәjkes kun tolenedi bas barmak 100 koj shynashak 20 koj eger әjel erin oltirse olim zhazasyna kesiledi eger agajyndary keshirim zhasasa kun toleumen gana kutylady mundaj kylmysty ekikabat әjel zhasasa zhazadan bosatylady tore men kozhanyn kuny karashadan 7 ese artyk tolenedi eger eri әjelin oltirse әjel kunyn tolejdi Abylaj hannyn tusynda Қazak handygy Abylaj han 1742 zhyly 20 tamyzda Or kalasynda Resej zhongar zhәne karakalpak kazaktardyn Kishi Orta zhәne Ұly zhүzdin okilderi katyskan kelissoz zhүrgizildi Onda Resej okili kazak pen zhongar arasyndagy kaktygyska bajlanysty uәzh ajtpakshy boldy Birak zhongarlar ony tyndagan zhok Olar orys kamal bekinisterine kazak konystaryna zhakyn zherde 20 myn әsker ustap kazakty mazalauyn kojmady Endigi zherde kazaktar oz kүshine gana senuine tura keldi Osy ideyany ornyktyruga Abylaj han zor kүsh zhumsady 1711 zhyly dүniege kelgen Abylaj Uәliulynyn bastapky esimi Әbilmansur boldy Ol zhastaj zhetim kaldy 1731 zhyly zhongarlarmen shajkasta kozge tүsti Zhongariyanyn hany Қaldan Seren 1745 zhyly olip onyn muragerleri takka talasty Osy kezde ogan Cin imperiyasy tiise bastajdy Abylaj osy sәtti pajdalandy Ol syr bojyndagy kalalardy azat etuge kiristi Ol bul zhorykta kazak әskerlerin үsh topka boldi Onyn birinshi tobyn Қanzhygaly Bogenbaj men Үmbetej zhyrau baskardy Bogenbaj baskargan 10 myn әsker Tүrkistannyn soltүstik zhagyna Sozak bekinisine baryp tiisuge tiis edi Ekinshi koldy Zhәnibek batyr baskardy Ogan Tәtikara zhyrau kosyldy Olar Syrdyn tomengi agasyna karaj ketti Үshinshi negizgi koldy Abylajdyn ozi baskardy Zhorykka katysushylar Shieli Zhanakorgan bojymen Tүrkistannyn kүnbatys zhagyna karaj zhylzhydy Bul topta Қabanbaj Bayan Syrymbet Malajsary Zhanuzak boldy Zhongar әskerin baskargan Қaldan Serennin ortanshy uly Ceven Dorzhi de oz әskerin үshke boldi Ol ozinin basty kүshin Abylajga karaj bagyttady Onyn karu myltygy tүje үstine ornatkan 15 zenbiregi bar edi Қazak zhasaktary sojyl shokpar sadakpen karulandy Ceven Dorzhi ozinin auyr kolymen Abylaj әskerlerinen buryn kelip Zhanakorganga bekinip aldy Abylaj Zhanakorgan bekinisin aludy Қabanbajga tapsyrdy Syrymbetti on zhak kanatka Bayandy әskerdin sol zhak kanatyna kojdy Olardyn syrtynan үsh myn koly bar Malajsary Orazymbet batyrlardyn әskerin toptastyrdy Bul sogys eki ajga sozyldy Қazak әskerleri Zhanakorgandy Shymkentti zhaudan tazartty Tүrkistanga dejin zhetti Bogenbaj baskargan әskerler Sozak pen Sajramdy bosatty Batyr Bayan Talas ozenine dejin bardy Zhәnibek batyrdyn әskerleri karakalpak zherin bosatyp kalmaktardy Syrdyn zhogargy sapasyna shegindirdi Amaly tausylgan Ceven Dorzhi Abylajdan bitim surauga mәzhbүr boldy Kelisim bojynsha Sozak Sajram Mankent Shymkent kalalary Әbilmәmbettin karamagyna otti Tүrkistan turaly mәsele kejinirek sheshiletin boldy Abylaj bul zholgy zhenisterin zhongar handygynyn kүjreuinin bastamasy dep eseptedi 1745 zhylgy sogys osymen bitti Қazak zherin kalmaktardan tolyk tazartu maksatymen Abylaj bastagan kazak zhasaktary 1750 zhyly zhaudy Zhongar kakpasy manynda ondyrmaj talkandady 1755 zhyly zhongarlar birneshe usak ielikterge bolinip ketti Osydan kejin 1758 zhyly Zhongar memleketi birzholata kulady 1758 zh Cin kytajlary Shygys Tүrkistandagy kazirgi Sin Czyan zherin basyp aldy Cin imperiyasynyn batys shekarasy kazak zherimen shektesti Қytajlar dүrkin dүrkin shabuyl zhasap kazaktarga tynym bermedi Abylaj kelisimge kelu turaly Bejzhinge adamdar zhiberdi Sojtip Қytajmen sauda ekonomikalyk katynas ornatu zholdaryn izdestirdi Ol Resejmen de karym katynas ornatty 1771 zhyly Әbilmәmbet han olgennen kejin Tүrkistanda Abylajdy Orta zhүzdin hany etip sajlady Bir zhyldan kejin 1772 zhyly vice kancler M L Voroncovtyn zharlygymen Abylajga arnalyp Esil ozenine tayau zherde Zhangyztobege agash үj salyndy Abylaj 1780 zhyly mamyr ajynda Tashkentte 69 zhasynda kajtys boldy Ornyna Uәli sajlandy Қazak halkynyn baska tajpalarmen kүresiҚazak halkynyn ojrattarga karsy kүresi S U Remezovtyn syzba kitabyndagy Қazak Ordasy Zemlya Kazachi Ordy Fragment XVIII gasyrdyn birinshi shireginde kalyptaskan geosayasi zhagdajdy sipattajtyn francuz kartasyҚazak handygyndagy 1 azamattyk sogys 16 gasyrdyn sonynda ojrattar kalmaktar tort tajpalyk birlestikten turdy Olar Tarbagatajdan Shygyska karajgy onirdi alyp zhatkan torgauyttar Ertistin zhogary agysynda konystangan derbetter kazirgi Dihua kalasynyn manyndagy hoshauyttar Ile ozeninin zhogary zhagyndagy shorostar edi Қazaktar men ojrattar arasyndagy zhajylym zher үshin kүres 15 gasyrda ak bastaldy 16 g sonynda ojrattardyn shagyn boligi kazak hany Tәuekelge bagyndy 1635 zh Hontajshy Baturdyn bastauymen Zhongar handygy kuryldy Қazak zhongar katynastary Batur hontajshy 1634 1654 bilik kurgan kezde shielenise tүsti Onan kejingi zhongar handary Senge haldan Ontүstik kazakstandy manyzdy sauda zholdary otetin kalalardy ozderine karatuga tyrysty Қazak halkynyn zhongarlarga karsy kүresi 1718 zhyly Tәuke han kajtys bolyp ornyna Bolat han boldy Onyn kezinde kalmaktardyn kazak zherine zhorygy kүshejdi Bul zhoryktardyn tabysty boluyna shvedtin artiileriya serzhanty Iogann Gustav Renattyn әseri kүshti boldy 1709 zhyly Poltava tүbinde orystardyn kolyna tүsken Renat Tobyl kalasyna ajdaldy osynda Ertistin bojynda Buhgolctin ekspediciyasy kuramynda Kereku kalasynyn manynda 1715 zhyly kalmaktarga tutkynga tүsedi 1733 zhylga dejin kalmaktardyn kolynda boldy Ol kalmaktarga zenbirek kuyudy baspahana zhasap әrip kuyudy үjretedi Zhan zhakty әskeri dajyndygy bar zhongarlar 1710 1711 zhzh kazak zherine basyp kirip sogys zhүrgizdi Olar 1717 zhyly zhazda Ayakoz ozeni zhagasynda kazaktardyn 30 myn zhasagyn talkandady Kelesi zhyly zhongarlar kazaktardy Bogen Shayan Arys ozenderi bojynda tagy da kyrady Aktaban shubyryndy Alkakol sulama 1723 zhyly erte koktemde zhongarlar kazak zherine tagy da sogysuga keldi Shuna Dabo degen kalmak baskargan bul shajkas eki bagytta zhүrui tiis edi Birinshi bagyt Қarataudy basyp otip Shu men talas ozenderine shygu bolsa ekinshi bagyt kazaktarga sokky berip Shyrshyk ozenine zhetu bolatyn Bul zhospardy iske asyru үshin әskerler zheti topka bolinip onyn biri Zhetisu Alatauynyn etegindegi Balkash koline kuyatyn tort ozennin bojyna toptastyryldy Қalmaktyn iri kolbasshysy Amursana baskargan 70 myn adamnan turatyn ekinshi bir toby Ile ozeni bojyna Kegen ozeninin soltүstik zhagasyna Naryn ozeninin kүnshygys zhagynadgy Ketpen tauy baurajyna ornalasty Bejgam otyrgan kazaktar ayamaj kyryldy Zhongarlar Zhetisudy Ұly zhүzdi kyryp zhojyp Ұly zhүz Kishi zhүz zherine de zhetti Halyk basy augan zhakka shubyrdy Ұly Zhүz ben Orta Zhүzdin kazaktary Samarkan pen hodzhentke karaj shubyrdy Kishi zhүz kazagy hiua men Buharaga agyldy Boskyndardyn birazy Syrdyn sol zhagyndagy Alakol manyna toptasty Halyk bul kezendi Aktaban shubyryndy Alkakol sulama dep atady Elim aj degen әn tudy Halyk en sonynda birigudin kazhettigin tүsindi 1728 zhyly Әbilhajyr bastapan Kishi zhүz zhasaktary Tajlak batyr Sauryk batyr bastapan әskerler Yrgyz uezinin ontүstik shygys betindegi Bulanty ozeninin zhagasynda Қara siyr degen zherde kalmaktarga karsy sokky berdi 1730 zhyly koktemde Balkash koli manynda tagy sogys bastaldy Bogenbaj Қabanbaj Nauryzbaj siyakty batyrlar bastapan kazak zhasaktary zhongarlarga ayausyz sokky berdi Bul zher kejin Anyrakaj dep atalyp ketti Shuno Dabo bastapan kalmaktar Ile ozeni bojymen shygyska karaj kashuga mәzhbүr boldy Қazak zherin azat etu zholyndagy sogysty zhenispen ayaktau үshin Үsh zhүzdin әskerleri Shymkentke tayau Ordabasy degen zherge zhinaldy Қolbasshy bolyp Әbilhajyr men Bogenbaj sajlandy Osy tusta Tәuke hannyn balasy Үlken Orda iesi Bolat han kajtys boldy Takka talas bastaldy Bolat hannyn inisi Orta Zhүzdin hany Sәmeke Shahmuhamed taktan үmitker boldy Sondaj ak kalmakty kyruda үlken erlik tanytkan Kishi zhүz hany Әbilhajyrda taktan dәmelendi Alajda aga han bolyp Bolattyn үshinshi uly Әbilmәmbet sajlandy Әbilhajyr bugan narazy bolyp majdan shebinen әskerin alyp ketti Sәmeke de Shu bojymen Betpakdalaga karaj oz әskerin alyp ketti Zhongarlarga karsy majdan әlsirej bastady Ұly Zhүzdin hany Zholbarys zhongarlarmen mәmlege baruga mәzhbүr boldy Osy tusta әrbir zhүzdin ishinde feodaldyn bytyrankylyk kүshejdi Kishi zhүz sultandary Batyr men Nuraly Әbilhajyrdyn balasy oz aldyna el biledi Sol siyakty Orta zhүzde Kүshik pen barak sultandardyn da oz ielikteri boldy Қazak handygynyn Buhara hiuamen katynasy da nashar boldy Edil ozeni bojynda kalmaktar men bashkurttar Kishi Zhүzdin zherine shabuyl zhasap үnemi kauip tugyzdy Қazak handygynyn sayasi әleumettik zhagdajyҚazaktardyn ozara sayasi karym katynasy 16 gasyrda kazak handygy soltүstikte kurylgan Sibir handygymen ortalygy Tүmen shektesti 1563 zhyly Shajbani әuleti men Tajbugy ruy arasyndagy uzak zhyldar bojy zhүrgizilgen kүresten kejin Sibir handygy Shajbani әuleti Koshim hannyn kolyna koshti Sibir handygynyn halky tүrki tildes kyryk rudan kurylgan zhәne ugar tajpalarynyn zhiyntygynan turdy Handyktyn negizgi halky tүrki tildes Sibir tatarlary degen atpen belgili boldy Sibir handygy Қazaks handygymen sayasi zhәne sauda bajlanysyn zhasap turdy 1552 zh Resej Қazan kalasyn zhaulap algannan kejin ol Sibir handygymen korshi bolyp shykty 1581 zh Ermaktyn sibirge zhorygy bastaldy Koshim han zhenilgenmen Ermak zhenisti bayandy ete almady ol 1584 zh kaza tapty Birak Sibir handygy da koterilmedi Sojtip ol 1598 zhyly Resej kuramyna endi 17 g 2 zh Қazak handygynyn zhagdajy nashar boldy Өzara kyrkysty pajdalangan zhongarlar Zhetisudyn bir boligin basyp alyp osy ajmakta koship zhүrgen kazaktar men kyrgyzdardy bagyndyrdy Bukara әskerleri Tashkentti alyp kazaktardy ygystyra bastapan kezde kazak handarynyn biri Zhәngir Bukar әmirshisin zhongarlarga karsy kүresu үshin әskeri odak zhasauga kondirdi Zhәngir zhongarlarga karsy zhorykta 1652 zh kaza tapty 17 g 90 zh da zhongarlardyn kazak zherine shabuyly bәsendedi Bul kezde kazak handygynyn nygayuy kyrgyzdar men kazaktar arasyndagy odak zhәne ogan karakalpaktardyn kosyluy kүshti zhүrdi Қazak handygynyn sayasi әleumettik shagy Feodaldyk kanau koptegen salyk tүrin engizdi Malshydan zeket eginshiden ushyr zhinaldy En zhogary baskarushy handar boldy Olar tek Shyngys tukymynan shykty Feodaldyk shartty zher ielenushilik zherge menshiktin turakty tүrleri әsirese Қazakstannyn ontүstik audandarynda Syr bojyndagy kalalar ajmagynda kalyptasty Olardyn sojyrgal ikta milk vakuf siyakty tүrleri boldy Hannan tarhandyk kukyk alyp syjlyk zherdi ielenushiler onda turatyn eginshilerden kolonershilerden oz pajdasyna salyk zhinady Қazak kogamyn әleumettik taptyk toptarga bolu negizine әl aukattylyk zhagdajynan gori әleumettik shygu tegi negizge alyndy Zhogary aristokrattyk top aksүjekterge Shyngys әuletteri handar sultandar oglandar toreler kozhalar zhatty Al baska halyk әl aukatyna karamastan kara sүjekke zhatkyzyldy Қazak handygynyn ajmaktyk әkimshilik bolinisiTolyk makalasy Қazak handygynyn dәstүrli ajmaktyk әkimshilik kurylymy Қasym han kezinde Қazak handygy velayattarga bolindi Қazak handygynyn Қasym han kezindegi ajmaktyk әkimshilik bolinisiVelayat Audany Astanasy Algashky hanyOntүstik Қazakstan Syganak Өzek sultanOrtalyk Soltүstik zhәne Shygys Қazakstan Orda bazar Ajtbek sultanZhetisu Almalyk Batys Қazakstan Sarajshyk Zhәdik sultan Tәuke han kezinde Қazak handygy zhүzderge bolindi Қazak handygynyn Tәuke han kezindegi ajmaktyk әkimshilik bolinisiZhүz Audany Astanasy Algashky hanyҰly zhүz Ontүstik Қazakstan Tashkent Қart Әbilkajyr hanOrta zhүz Ortalyk Soltүstik zhәne Shygys Қazakstan Tүrkistan Қajyp hanKishi zhүz Batys Қazakstan Қazaly Әbilkajyr hanҚazak handygynyn handaryHandardy sajlau dәstүri Tolyk makalasy Han koteru Takka үmitker sultandar men aksүjekterdin kopshiliginin kelisimin algan son handyktagy en bedeldi sultandar men biler ony zhuka ak kiizge otyrgyzgan kiiz shetinen ustap үsh ret koterip birneshe ret Han Han Han dep ajkajlagan Ak kiiz dala shobine tier timeste kopshilik ony aspanga kajta kajta koterip tүsirgen Sodan kejin zhinalgan zhurtshylyk han otyrgan tak esebindegi kiizdi han talapaj zhasap osy tarihi okigaga ka tysuynyn kuәsi әri tәbәrik retinde bolip bolip algan Kejin toj bastalyp ol birneshe kүnge zhalgaskan Han koteruge kelgen kopshilik munda birneshe kүn tynykkan sondaj ak bedeldi kajratkerler meml manyzdy isterdi akyldaskan Zhana hanga el ishindegi zhajttardy mәlimdegen Handar tizimi Tolyk makalasy Қazak handary Tolyk makalasy Қazak handarynyn shezhiresi Kerej han Bolat sultan uly Orys han shoberesi 1465 1473 zhyldary bilegen Әz Zhәnibek han Barak han uly Orys han shoberesi 1473 1480 zhyldary bilegen Buryndyk han Kerej han uly 1480 1511 zhyldary bilegen Қasym han Әz Zhәnibek han uly 1511 1521 zhyldary bilegen Mamash han Қasym han uly 1521 1523 zhyldary bilegen Tahir han Әdik sultan uly 1523 1533 zhyldary bilegen Bauysh han Әdik sultan uly 1529 1533 zhyldary bilegen Bujdash han Әdik sultan uly 1533 1538 zhyldary Zhetisu onirin bilegen Togym han Zhәdik sultan uly 1533 1537 zhyldary bilegen Ahmat han Zhanysh sultan uly 1533 1535 zhyldary Syrdariya manyn bilegen Hak Nazar han Қasym han uly 1538 1580 zhyldary bilegen Shygaj han Zhәdik sultan uly 1580 1582 zhyldary bilegen Tәuekel han Shygaj han uly 1582 1598 zhyldary bilegen Esim han Shygaj han uly 1598 1628 zhyldary bilegen Zhәnibek han Esim han uly 1628 1643 zhyldary bilegen Salkam Zhәngir han Esim han uly 1643 1652 zhyldary bilegen Batyr han Bolekej sultan uly Әz Zhәnibek han uly Өseke sultannyn urpagy 1652 1680 zhyldary bilegen Tәuke han Zhәngir han uly 1680 1715 zhyldary bilegen Қajyp han uly Esim han urpagy 1715 1718 zhyldary bilegen Bolat han Tәuke han uly 1718 1729 zhyldary bilegen Әbilmәmbet han Bolat han uly 1740 1771 zhyldary bilegen Abylaj han uly 1771 1781 zhyldary bilegen Kene han Қasym sultan uly Abylaj han nemeresi 1841 1847 zhyldary bilegen Rajymbek batyr Alban Eset batyr Tama Қabanbaj batyr Najman Eset batyr Shekti Bakaj batyr Tama Tolendi batyr Adaj Bayan batyr Uak Toksanbaj batyr Tama Bayan batyr Tama Bak batyr Tama Buzau batyr Tama Қonakaj batyr Najman Қojgeldi batyr Dulat Akpan batyr Dulat Nauryzbaj batyr Shapyrashty Alatau batyr Қonyrat Altaj batyr Kete Aral batyr Kete Esberdi batyr Najman Er Қaptagaj batyr Najman Zhajnak batyr Zhalajyr Bolek batyr Suan Barak batyr Najman Zhidebaj batyr Argyn Doskara batyr Kerej Koktaubaj batyr Esentemir Kobek batyr Argyn Turlan batyr Sherkesh Sauryk batyr Shapyrashty Smajyl batyr Қonyrat Zhantaj batyr Argyn Zhanazar batyr Tolengit Zharylgap batyr Argyn Elshibek batyr Suan Baubek batyr Argyn Er Zhәnibek batyr Kerej Sypataj batyr Dulat ul Қazak handygynyn 550 zhyldygyTolyk makalasy Қazak handygynyn 550 zhyldygy Merejtojdyn shygyny shamamen 23 mlrd tenge 124 19 mln bolady dep kүtilude Қazak handygynyn 550 zhyldygy Қazakstannyn bүkil ajmaktarynda tojlanady Al manyzdy is sharalar kyrkүjek ajynda Zhambyl oblysy Taraz kalasynda otedi Sebebi osy aumakta handyktyn negizi kalangan dep eseptelinedi Tarazdagy is sharalardy otkizuge 13 47 mlrd tenge zhumsalady Birak kejbir tarihshylar Zhәnibek pen Kerej handardyn memleketinin ortalygy Almatyga zhakyn aumakta bolgan dep merejtoj zhosparyn synga aldy Қazak handygynyn merejtojyn tojlau shenberinde 1 mlrd tengege 10 bolimdi Қazak eli atty serial men osy atauly 375 mln tengege animaciondy serial tүsiriledi Қazak handygy turaly derekti film tүsiruge 250 mln tenge bolinedi Iliyas Esenberlinnyn Koshpendiler trilogiyasyn baspadan shygaruga 106 6 mln tenge bolinedi Tarazda shygyny 506 8 mln tenge bolatyn teatrlangan kojylym bolady Mәngilik el takyrybyna akyndar ajtysy otedi 550 zhyldyk kurmetine monument turgyzylady 501 8 mln tenge Taraz gasyrlar kuәsi atty korme otedi Қazaksha kүres pen baska da ulttyk sport tүrlerinen halykaralyk turnir otedi Baska da shygyndar Ұly kosh filmi 150 mln tenge tүsiriluine Tamgaly Memlekettik tarihi mәdeni tabigi koryk muzej kurylysyna 100 mln tenge Kerej Zhәnibek Қazak eli spektali kojyluyna zhәne Қazak handygy baletine 68 mln tenge Қozha Ahmet Yasaui kesenesin kalpyna keltiru zhumystaryna 20 4 mln tenge zhumsalady Derekkozder 1 Қazak Enciklopediyasy Batys Қazakstan oblysy Enciklopediya Almaty Arys baspasy 2002 zhyl ISBN 9965 607 02 8 Otyrar Enciklopediya Almaty Arys baspasy 2005 ISBN 9965 17 272 2Syrtky siltemelerҚazakstan Respublikasynyn Syrtky Ister Ministrligi Muragattalgan 29 kyrkүjektin 2011 zhyly Orys han Қazak handygy Tүrkistan Қazak handygynyn elordasy Yunesko sajtyndagy Қazakstan tarihy Қazak handygynyn 550 zhyldygyna arnalgan sajt Muragattalgan 10 kyrkүjektin 2015 zhyly Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet