Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Көшім хан (толық есімі Көшім Баһадүр хан, сіб.-тат. Көцөм хан, орыс. Кучум-Богатырь царь, Кучюм царь, тат. Күчем хан, туған жылы белгісіз – 1598 немесе 1601) – Шибан әулетінен шыққан Сібір (Түмен) хандығының 1569-1574, 1578-1598 жылдардағы билеушісі, Мұртаза ханның ұлы, түмен ханы Ибақтың немересі.
| Көшім хан | ||
 Қашлық (Ескер) қаласындағы Көшім хан (Кунгур жылнамасы). Фрагмент. | ||
| Лауазымы | ||
|---|---|---|
| ||
| 1569-1574, 1578-1598 | ||
| Ізашары | Ахмет-Керей хан | |
| Ізбасары | Әли хан | |
| Өмірбаяны | ||
| Діні | ислам | |
| Дүниеге келуі | XVI ғасыр Ноғай Ордасы, Арал теңізінің солтүстік жағалауы, Алтыұл ұлысы | |
| Қайтыс болуы | 1598 немесе 1601 | |
| Әкесі | Мұртаза хан | |
| Жұбайы | Салтаным, Сүзге ханым, Жандәулет, Кек, және т.б. | |
| Балалары | Әли, Шайым, Берді-Мұрат, Қапақша, Алтанай, Құмыш, Кедай, Шуақ, Асманақ, Келмамет, Әбілқайыр (Андрей Кучумович), Би-Падишах, Молла, Есім, Қанай, Әзім | |
өңдеу  | ||
Өмірбаяны
Шығу тегі
Көшім ханның нақты туған уақыты мен орны белгісіз. Әбілғазы Баһадүр ханның шежіресінде Көшім ханның шығу тегі төмендегідей:
«...Шыңғыс ханның ұлы Жошы хан, оның ұлы Шибан хан, ұлы Баһадүр хан, ұлы Жошы бұға, ұлы Бадақұл, ұлы Меңгу-Темір, ұлы Бик-күнди-оғлан, ұлы Әли-оғлан, ұлы Қажы-Мұхаммед хан, ұлы Махмұдбек хан, ұлы Ибақ хан, ұлы Құтлық хан, ұлы Шамай сұлтан, ұлы Ұзар сұлтан, ұлы Баһадүр сұлтан. Жоғарыдағы Махмұдбек ханның Мұртаза хан деген ұлы болған, оның Көшім хан деген ұлы болған...»
Савва Есиповтың жылнамасы бойынша, Көшім ханның шыққан тегі - Қазақ Ордасы. Ал А.И. Левшиннің кітабында қырғыз-қазақ ретінде аталып өтті. Соңғы зерттеулерге сәйкес Көшім, шамамен, 1537 жылы Ноғай Ордасының Алтыұл ұлысында дүниеге келген. 1530-1540-шы жылдары ноғай биі Шейх-Мамайдың сарайында болашақ қазақ ханы Хақназар, Ибақ ханның немерелері Ахмет-Керей және Көшім тәрбие алған.
Сібір тағын иеленуі
Едігердің орыс патшасының қол астына өтуі Шибан әулеті өкілдерінің наразылығын тудырды. 1555-1563 жылдары Мәскеуде Едігердің, Мұртаза хан мен оның ұлы Ахмет-Керейдің елшілері келіссөздер жүргізген. Тайбұғалықтар Исмаил бидің, ал шибандықтар Шейх-Мамай ұрпақтарының қолдауына ие болған. Орыс әскерінің көмегіне үміт артқан Едігердің жоспары іске аспады. «Сібір жылнамасы» Көшімнің Ескерді жаулап алуын әскери қақтығыс ретінде қарастырса, ал Патриарх жылнамасындағы ақпаратқа сәйкес орыс патшасына алым-салық төлеуге наразылық білдірген билеуші топтар Сібір тағына Мұртаза ханның ұлын шақырған.
Ішкі және сыртқы саясаты
Көшім хан 1560-шы және 1570-ші жылдары шығысқа ұйымдастырған жорықтарының нәтижесінде Қызыл-Тура мен Есілдің сағасынан бастап, Ом өзені, Барабы даласы, Обь маңындағы жерлерді басып алды. Жергілікті тайпалардың билеушілерімен одақ құрып, төленетін алым-салықтың мөлшерін бекітті. Жаңа шекаралардың бойында кішігірім қалашықтар салдыртты. Обь өзенінің жоғары ағысында мекендеген қалмақ тайпалары Көшім ханның одан әрі шығыс аймақтарды бағындыруына кедергі болды. Көшім хан 1569-1570 жылдары қазақ ханы Хақназарға қарсы әскери жорық ұйымдастырған. Ноғай билеушілеріне жөнелтілген орыс елшісі Семен Мальцевтің Мәскеуге жазған хатына сәйкес 1569 жылы Хақназар хан, Шығай және Жалым сұлтандар бастаған әскер Ноғай ордасын шабуылдаған. 1570 жылы қазақ ханы басып алған жерлерінен шегініп, ноғай мырзаларымен, түмен (сібір) ханымен бітімге келген. 1570-ші жылдары Түмен (Сібір) хандығының майдан даласындағы белсенділігі батысқа ауысты. Оралдың арғы бетін басып алған Көшім Пермь жерін және салынып жатқан жаңа орыс қалаларын жиі шабуылдаған.
Орыс мемлекетімен қарым-қатынасы
Қазақ Ордасының Хақназар ханның тұсында күшеюі сібір билеушісін Орыс патшалығымен жақындасуға итермеледі. 1571 жылы екі мемлекеттің арасындағы қарым-қатынас күрт нашарлады. Қырым әскерінің Мәскеуді өрттеп жіберуі Орыс патшалығының саяси беделіне кері әсер етті. Оған қоса Сібір хандығына бұхар ханы ІІ Абдаллахтың ықпалы арта түсті. 1572 жылы Ескерге Хиуада Бұхараның өтініші бойынша жасақталған мұсылман миссиясы жетті. Миссияның негізгі мақсаты - жергілікті халық арасында ислам дінін тарату, сауда-саттық мәселелері және болашақ бұхар қоныстарын ұйымдастыру болды. Бұл саяси оқиғалар Строгановтардың иеліктерінде жергілікті тайпалардың көтерілістеріне алып келді. 1572 жылы Кама бойына Көшім хан, ал 1573 жылы Пермь жеріне Мәметқұл шабуылдар ұйымдастырған. Сібір ханы Орал арқылы өтетін сауда жолдарын бақылауды, алым-салық төлейтін халықты қайтаруды және оның санын арттыруды көздеген. Ол черемистердің 1572 жылы ұйымдастырған көтерлісін сәтті пайдаланған. Осыған жауап ретінде орыс патшасы 1574 жылдың мамыр айында Строгановтарға иеліктерін қорғауға, жаңа бекіністер салуға, Сібірге шабуылдар үйымдастыруға, жалдамалы әскер жасақтауға рұқсат берді. Көшім ағасы Ахмет-Керейдің өлімінен кейін ноғай билеушілерімен қарым-қатынасын қалпына келтіруді қолға алды. Орыс патшасының бодандығын қабылдап, 1577 жылы Ноғай Ордасында кездескен орыс және сібір елшілері төленетін алым-салықтың мөлшерін бекітті. 1586 жылы Сібірге воеводалар Василий Сукин және Иван Мясной, ал 1587 жылы Данила Чулков жөнелтілді. Сібір мемлекетіндегі алауыздықтар оның әскери күшіне кері әсер етті. Көшімнің қарсыласы Сейтек мырза ханның ұлдарын Ескерден қуып шыққанымен, 1588 жылы Данила Чулковтың қолына түскен. 1590 жылдың 3 шілдесінде Көшім хан Тобыл қаласына мейлінше жақындап, көршілес ауылдардағы бірнеше адамды өлтіріп кеткен. Келесі жолы Қауырдақ және Салым болыстарын шабуылдап, жергілікті халықтан орыс бодандығына өткені үшін өшін алып, бай олжамен кері қайтқан.
1598 жылы орыстың тұрақты әскери отрядының уысынан шығып, ноғай даласына кетті, ол ондағы шайқастардың бірінде қаза тапты. Кейбір жылнамаларға сәйкес Көшім Қазақ Ордасына бет алған. Оның қалай және кімнің қолынан қаза тапқаны туралы тарихшылар толық анықтай қойған жоқ.
Ұрпақтары
Көшім ханның ұлдары:
- Әли
- Шайым
- Берді-Мұрат
- Қапақша
- Алтанай
- Құмыш
- Кедай
- Шуақ
- Асманақ
- Келмамет
- Әбілқайыр (Андрей Кучумович)
- Би-Падишах
- Молла
- Есім
- Қанай
- Әзім
Көшімнің өлімінен кейін 1601 жылы сібір тағына үлкен ұлы Әли отырды. Ол 1608 жылы орыс тұтқынына түсіп, Ярославльге жер аударылды. Ханның мирасқорлары Абылайкерім мен Керей сұлтандар сібір татарларының 1620-1630 жылдары орын алған көтерілістеріне белсене қатысқан. Алайда олар қалыптасқан саяси жағдайды өзгерте алмады.
Галерея
 |  |  |  |
Әдебиет
- Атласи Х. История Сибири. — Казань: Татар. кн. изд-во, 2005. — 96 с.
- Катанов Н.Ф. Предания тобольских татар о Кучуме и Ермаке // Ежегодник Тобольского губернского музея. Вып. 5. Тобольск, 1896. С. 1–12.
- Маслюженко Д. Н., Рябинина Е. А. Реставрация Шибанидов в Сибири и правление Кучум хана во второй половине XVI века // Средневековые тюрко-татарские государства / Отв. ред. И. К. Загидуллин. — Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2009. — С. 97—111. — 232 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-98245-048-7.
- Матвеев А. В., Татауров С. Ф. Сибирское ханство Кучума царя. Некоторые вопросы государственного устройства // Средневековые тюрко-татарские государства / Отв. ред. И. К. Загидуллин. — Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2009. — С. 112—117. — 232 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-98245-048-7.
- Матвеев А.В., Татауров С.Ф. Сибирское ханство: военно-политические аспекты истории. Казань: Фэн АН РТ, 2012. 260 с.
- Миллер Г.Ф. История Сибири. Кн.1. М.-Л.: Изд-во Академии наук СССР, 1937. 662 с.
- Посольские книги по связям России с Ногайской Ордой. 1561-1566 гг. Публикация текста / [сост. Д. А. Мустафина ; авт.предисл. В. В. Трепавлов]. - Казань : Татар. кн. изд-во, 2018. - 231 с., илл.
- ПСРЛ, 1987 – Полное собрание русских летописей. Т.36. Сибирские летописи. Ч.1. Группа Есиповской летописи. М.: Наука, 1987. 383 с.
- Родословное древо тюрков. Сочинение Абуль-Гази, хивинского хана. Пер. и предисл. Г.С.Саблукова. Казань: Тип. Имп. ун-та, 1906. 352 с.
- Трепавлов В.В. Сибирский юрт после Ермака: Кучум и Кучумовичи в борьбе за реванш. М.: Вост.лит., 2012. 231 с.
- Тюменское и Сибирское ханства / под ред. Д. Н. Маслюженко, А. Г. Ситдикова, Р. Р. Хайрутдинова. — Казань: Издательство Казанского университета, 2018. — 560 с. — ISBN 978-5-00130-021-2.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Koshim han tolyk esimi Koshim Baһadүr han sib tat Kocom han orys Kuchum Bogatyr car Kuchyum car tat Kүchem han tugan zhyly belgisiz 1598 nemese 1601 Shiban әuletinen shykkan Sibir Tүmen handygynyn 1569 1574 1578 1598 zhyldardagy bileushisi Murtaza hannyn uly tүmen hany Ibaktyn nemeresi Koshim hanҚashlyk Esker kalasyndagy Koshim han Kungur zhylnamasy Fragment LauazymyTүmen zhәne sibir hany1569 1574 1578 1598Izashary Ahmet Kerej hanIzbasary Әli hanӨmirbayanyDini islamDүniege kelui XVI gasyr Nogaj Ordasy Aral tenizinin soltүstik zhagalauy Altyul ulysyҚajtys boluy 1598 nemese 1601Әkesi Murtaza hanZhubajy Saltanym Sүzge hanym Zhandәulet Kek zhәne t b Balalary Әli Shajym Berdi Murat Қapaksha Altanaj Қumysh Kedaj Shuak Asmanak Kelmamet Әbilkajyr Andrej Kuchumovich Bi Padishah Molla Esim Қanaj Әzimondeu ӨmirbayanyShygu tegi Koshim hannyn nakty tugan uakyty men orny belgisiz Әbilgazy Baһadүr hannyn shezhiresinde Koshim hannyn shygu tegi tomendegidej Shyngys hannyn uly Zhoshy han onyn uly Shiban han uly Baһadүr han uly Zhoshy buga uly Badakul uly Mengu Temir uly Bik kүndi oglan uly Әli oglan uly Қazhy Muhammed han uly Mahmudbek han uly Ibak han uly Қutlyk han uly Shamaj sultan uly Ұzar sultan uly Baһadүr sultan Zhogarydagy Mahmudbek hannyn Murtaza han degen uly bolgan onyn Koshim han degen uly bolgan Savva Esipovtyn zhylnamasy bojynsha Koshim hannyn shykkan tegi Қazak Ordasy Al A I Levshinnin kitabynda kyrgyz kazak retinde atalyp otti Songy zertteulerge sәjkes Koshim shamamen 1537 zhyly Nogaj Ordasynyn Altyul ulysynda dүniege kelgen 1530 1540 shy zhyldary nogaj bii Shejh Mamajdyn sarajynda bolashak kazak hany Haknazar Ibak hannyn nemereleri Ahmet Kerej zhәne Koshim tәrbie algan Sibir tagyn ielenui Edigerdin orys patshasynyn kol astyna otui Shiban әuleti okilderinin narazylygyn tudyrdy 1555 1563 zhyldary Mәskeude Edigerdin Murtaza han men onyn uly Ahmet Kerejdin elshileri kelissozder zhүrgizgen Tajbugalyktar Ismail bidin al shibandyktar Shejh Mamaj urpaktarynyn koldauyna ie bolgan Orys әskerinin komegine үmit artkan Edigerdin zhospary iske aspady Sibir zhylnamasy Koshimnin Eskerdi zhaulap aluyn әskeri kaktygys retinde karastyrsa al Patriarh zhylnamasyndagy akparatka sәjkes orys patshasyna alym salyk toleuge narazylyk bildirgen bileushi toptar Sibir tagyna Murtaza hannyn ulyn shakyrgan Ishki zhәne syrtky sayasaty Sibir Ordasy 1570 Koshim han 1560 shy zhәne 1570 shi zhyldary shygyska ujymdastyrgan zhoryktarynyn nәtizhesinde Қyzyl Tura men Esildin sagasynan bastap Om ozeni Baraby dalasy Ob manyndagy zherlerdi basyp aldy Zhergilikti tajpalardyn bileushilerimen odak kuryp tolenetin alym salyktyn molsherin bekitti Zhana shekaralardyn bojynda kishigirim kalashyktar saldyrtty Ob ozeninin zhogary agysynda mekendegen kalmak tajpalary Koshim hannyn odan әri shygys ajmaktardy bagyndyruyna kedergi boldy Koshim han 1569 1570 zhyldary kazak hany Haknazarga karsy әskeri zhoryk ujymdastyrgan Nogaj bileushilerine zhoneltilgen orys elshisi Semen Malcevtin Mәskeuge zhazgan hatyna sәjkes 1569 zhyly Haknazar han Shygaj zhәne Zhalym sultandar bastagan әsker Nogaj ordasyn shabuyldagan 1570 zhyly kazak hany basyp algan zherlerinen sheginip nogaj myrzalarymen tүmen sibir hanymen bitimge kelgen 1570 shi zhyldary Tүmen Sibir handygynyn majdan dalasyndagy belsendiligi batyska auysty Oraldyn argy betin basyp algan Koshim Perm zherin zhәne salynyp zhatkan zhana orys kalalaryn zhii shabuyldagan Orys memleketimen karym katynasy Koshim kalashygy Kuchyumovo gorodishe Remezovtyn Sibirdin horografiyalyk kitaby Қazak Ordasynyn Haknazar hannyn tusynda kүsheyui sibir bileushisin Orys patshalygymen zhakyndasuga itermeledi 1571 zhyly eki memlekettin arasyndagy karym katynas kүrt nasharlady Қyrym әskerinin Mәskeudi orttep zhiberui Orys patshalygynyn sayasi bedeline keri әser etti Ogan kosa Sibir handygyna buhar hany II Abdallahtyn ykpaly arta tүsti 1572 zhyly Eskerge Hiuada Buharanyn otinishi bojynsha zhasaktalgan musylman missiyasy zhetti Missiyanyn negizgi maksaty zhergilikti halyk arasynda islam dinin taratu sauda sattyk mәseleleri zhәne bolashak buhar konystaryn ujymdastyru boldy Bul sayasi okigalar Stroganovtardyn ielikterinde zhergilikti tajpalardyn koterilisterine alyp keldi 1572 zhyly Kama bojyna Koshim han al 1573 zhyly Perm zherine Mәmetkul shabuyldar ujymdastyrgan Sibir hany Oral arkyly otetin sauda zholdaryn bakylaudy alym salyk tolejtin halykty kajtarudy zhәne onyn sanyn arttyrudy kozdegen Ol cheremisterdin 1572 zhyly ujymdastyrgan koterlisin sәtti pajdalangan Osygan zhauap retinde orys patshasy 1574 zhyldyn mamyr ajynda Stroganovtarga ielikterin korgauga zhana bekinister saluga Sibirge shabuyldar үjymdastyruga zhaldamaly әsker zhasaktauga ruksat berdi Koshim agasy Ahmet Kerejdin oliminen kejin nogaj bileushilerimen karym katynasyn kalpyna keltirudi kolga aldy Orys patshasynyn bodandygyn kabyldap 1577 zhyly Nogaj Ordasynda kezdesken orys zhәne sibir elshileri tolenetin alym salyktyn molsherin bekitti 1586 zhyly Sibirge voevodalar Vasilij Sukin zhәne Ivan Myasnoj al 1587 zhyly Danila Chulkov zhoneltildi Sibir memleketindegi alauyzdyktar onyn әskeri kүshine keri әser etti Koshimnin karsylasy Sejtek myrza hannyn uldaryn Eskerden kuyp shykkanymen 1588 zhyly Danila Chulkovtyn kolyna tүsken 1590 zhyldyn 3 shildesinde Koshim han Tobyl kalasyna mejlinshe zhakyndap korshiles auyldardagy birneshe adamdy oltirip ketken Kelesi zholy Қauyrdak zhәne Salym bolystaryn shabuyldap zhergilikti halyktan orys bodandygyna otkeni үshin oshin alyp baj olzhamen keri kajtkan Koshim dulygasy XVI gasyr Iran Қaru zharak palatasynda saktauly 1598 zhyly orystyn turakty әskeri otryadynyn uysynan shygyp nogaj dalasyna ketti ol ondagy shajkastardyn birinde kaza tapty Kejbir zhylnamalarga sәjkes Koshim Қazak Ordasyna bet algan Onyn kalaj zhәne kimnin kolynan kaza tapkany turaly tarihshylar tolyk anyktaj kojgan zhok Ұrpaktary Koshim hannyn uldary Әli Shajym Berdi Murat Қapaksha Altanaj Қumysh Kedaj Shuak Asmanak Kelmamet Әbilkajyr Andrej Kuchumovich Bi Padishah Molla Esim Қanaj Әzim Koshimnin oliminen kejin 1601 zhyly sibir tagyna үlken uly Әli otyrdy Ol 1608 zhyly orys tutkynyna tүsip Yaroslavlge zher audaryldy Hannyn miraskorlary Abylajkerim men Kerej sultandar sibir tatarlarynyn 1620 1630 zhyldary oryn algan koterilisterine belsene katyskan Alajda olar kalyptaskan sayasi zhagdajdy ozgerte almady GalereyaKoshim hannyn Ediger men Bekbolat bastagan әskerimen shajkasy Kungur zhylnamasy Koshim hannyn Қazandagy үjlenu tojy Kungur zhylnamasy Koshim hannyn chuvashtardan Қazak Ordasynan voguldardan ostyaktardan әsker zhasaktauy Kungur zhylnamasy Koshim hannyn Қashlyktan kashyp Қazak Ordasyna bet aluy Kungur zhylnamasyӘdebietAtlasi H Istoriya Sibiri Kazan Tatar kn izd vo 2005 96 s Katanov N F Predaniya tobolskih tatar o Kuchume i Ermake Ezhegodnik Tobolskogo gubernskogo muzeya Vyp 5 Tobolsk 1896 S 1 12 Maslyuzhenko D N Ryabinina E A Restavraciya Shibanidov v Sibiri i pravlenie Kuchum hana vo vtoroj polovine XVI veka Srednevekovye tyurko tatarskie gosudarstva Otv red I K Zagidullin Kazan Institut istorii im Sh Mardzhani AN RT 2009 S 97 111 232 s 500 ekz ISBN 978 5 98245 048 7 Matveev A V Tataurov S F Sibirskoe hanstvo Kuchuma carya Nekotorye voprosy gosudarstvennogo ustrojstva Srednevekovye tyurko tatarskie gosudarstva Otv red I K Zagidullin Kazan Institut istorii im Sh Mardzhani AN RT 2009 S 112 117 232 s 500 ekz ISBN 978 5 98245 048 7 Matveev A V Tataurov S F Sibirskoe hanstvo voenno politicheskie aspekty istorii Kazan Fen AN RT 2012 260 s Miller G F Istoriya Sibiri Kn 1 M L Izd vo Akademii nauk SSSR 1937 662 s Posolskie knigi po svyazyam Rossii s Nogajskoj Ordoj 1561 1566 gg Publikaciya teksta sost D A Mustafina avt predisl V V Trepavlov Kazan Tatar kn izd vo 2018 231 s ill PSRL 1987 Polnoe sobranie russkih letopisej T 36 Sibirskie letopisi Ch 1 Gruppa Esipovskoj letopisi M Nauka 1987 383 s Rodoslovnoe drevo tyurkov Sochinenie Abul Gazi hivinskogo hana Per i predisl G S Sablukova Kazan Tip Imp un ta 1906 352 s Trepavlov V V Sibirskij yurt posle Ermaka Kuchum i Kuchumovichi v borbe za revansh M Vost lit 2012 231 s Tyumenskoe i Sibirskoe hanstva pod red D N Maslyuzhenko A G Sitdikova R R Hajrutdinova Kazan Izdatelstvo Kazanskogo universiteta 2018 560 s ISBN 978 5 00130 021 2