Алтыұл Ордасы (Алтыұл ұлысы, Алты Ұлы) — XVI ғасырдың ортасында Ноғай Ордасынан шыққан Жайық, Ембі және Сырдария өзендерінің аралығындағы ноғайлардың мемлекеттік қалыптасуы.
Тарихы
Алтыұл Ордасы 1550 жылдары Ноғай биі қайтыс болғаннан кейін және оның бауырлары мен арасында би тағына өзара тартыс басталғаннан кейін Ноғай Ордасынан бөлінді.
Шейх Мамайдың алты ұлы - Қасым, Хан, Бай, Би, Бек және Ақ - ұлыстарымен бірге ноғайлардың негізгі бұқарасынан бөлініп, Ноғай Ордасының шеткі шығысында (Жайық, Ембі және Сырдария өзендері) көшіп-қонуды бастады. Олар әлсіз, бірақ салыстырмалы түрде тәуелсіз саяси бірлестік - Алты Ұл ұлысын құрды.
«Алтыұл» («у Шти Сынов», «Шесть Сыновей») тіркесінің алғашқы қолданылуын орыс тарихшысы В. В. Трепалов 1581 жылы 8 маусымда орыс патшасы Иван Грозныйға жазған хатында Шейх Мамайдың ұлы, ноғай мырзасы Бекте байқады.
1549 жылы мырза Хан бен Шейх Мамай қайтыс болғаннан кейін бес ағайынды, 1555 жылы Қасым қайтыс болғаннан кейін - төрт, 1580 жылы Ақ қайтыс болғаннан кейін - үшеу қалды. Алайда, Шейх Мамай руының мүшелері осы бидің барлық ұрпақтары үшін «Алты ағайынды» және «Алты ұл» атауларын қолдана берді. 1556 жылы Шейх Мамайдың ұрпақтары отыз адам болды.
Алтыұл мырзалары батыста Жайықтан бастап шығыста Сырдарияға дейінгі аралықты кезіп, қазақ көшпенділерімен шекаралас болды. 1570 - 1580 жылдары казактардың шабуылына байланысты Алтыұл ұлыстары Жайықтан шығысқа қарай шегініп, Ембі өзені Алтыұл иелігінің батыс шекарасына айналды. XVII ғасырдың бірінші жартысында алтыұлдар қалмақ тайшының бақылауына түсіп, олармен бірге көшіп-қонып жүре бастады. Алтыұлдың кейбір мырзалары ұлыстарымен бірге қазақ және Хиуа хандарының иелігіне көшті, ал басқалары үлкен және кіші ноғайлардың артынан Қара теңіз далаларына өтіп, Қырым хандарына тәуелді екенін мойындады.
XVII ғасырдың бірінші жартысында Алтыұл Ордасы өмір сүруін тоқтатты. Алтыұлдар өз тәуелсіздігін қорғай алмай, қалмақ тайшаларына тәуелді болып қалды. XVII ғасырдың ортасында қалмақтар Төменгі Еділ бойына кеткеннен кейін, алтыұлдардың бір бөлігі қазақтың құрамындағы Кіші жүзінің құрамына кіріп, сіңісіп кетті, екінші бөлігі үлкен және кіші ноғайлардың арттарынан Қара теңіз бен Солтүстік Кавказ далаларына көшті.
Сілтеме
- Трепалов В. В. «АЛТЫҰЛДАР: НОҒАЙ ОРДАСЫНЫҢ ҚАЗАҚ ДАЛАЛАРЫНДА ҚАЛҒАНДАРЫ», Вестник Евразии, № 2 шығарылым, 2001 ж.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Altyul Ordasy Altyul ulysy Alty Ұly XVI gasyrdyn ortasynda Nogaj Ordasynan shykkan Zhajyk Embi zhәne Syrdariya ozenderinin aralygyndagy nogajlardyn memlekettik kalyptasuy TarihyAltyul Ordasy 1550 zhyldary Nogaj bii kajtys bolgannan kejin zhәne onyn bauyrlary men arasynda bi tagyna ozara tartys bastalgannan kejin Nogaj Ordasynan bolindi Shejh Mamajdyn alty uly Қasym Han Baj Bi Bek zhәne Ak ulystarymen birge nogajlardyn negizgi bukarasynan bolinip Nogaj Ordasynyn shetki shygysynda Zhajyk Embi zhәne Syrdariya ozenderi koship konudy bastady Olar әlsiz birak salystyrmaly tүrde tәuelsiz sayasi birlestik Alty Ұl ulysyn kurdy Altyul u Shti Synov Shest Synovej tirkesinin algashky koldanyluyn orys tarihshysy V V Trepalov 1581 zhyly 8 mausymda orys patshasy Ivan Groznyjga zhazgan hatynda Shejh Mamajdyn uly nogaj myrzasy Bekte bajkady 1549 zhyly myrza Han ben Shejh Mamaj kajtys bolgannan kejin bes agajyndy 1555 zhyly Қasym kajtys bolgannan kejin tort 1580 zhyly Ak kajtys bolgannan kejin үsheu kaldy Alajda Shejh Mamaj ruynyn mүsheleri osy bidin barlyk urpaktary үshin Alty agajyndy zhәne Alty ul ataularyn koldana berdi 1556 zhyly Shejh Mamajdyn urpaktary otyz adam boldy Altyul myrzalary batysta Zhajyktan bastap shygysta Syrdariyaga dejingi aralykty kezip kazak koshpendilerimen shekaralas boldy 1570 1580 zhyldary kazaktardyn shabuylyna bajlanysty Altyul ulystary Zhajyktan shygyska karaj sheginip Embi ozeni Altyul ieliginin batys shekarasyna ajnaldy XVII gasyrdyn birinshi zhartysynda altyuldar kalmak tajshynyn bakylauyna tүsip olarmen birge koship konyp zhүre bastady Altyuldyn kejbir myrzalary ulystarymen birge kazak zhәne Hiua handarynyn ieligine koshti al baskalary үlken zhәne kishi nogajlardyn artynan Қara teniz dalalaryna otip Қyrym handaryna tәueldi ekenin mojyndady XVII gasyrdyn birinshi zhartysynda Altyul Ordasy omir sүruin toktatty Altyuldar oz tәuelsizdigin korgaj almaj kalmak tajshalaryna tәueldi bolyp kaldy XVII gasyrdyn ortasynda kalmaktar Tomengi Edil bojyna ketkennen kejin altyuldardyn bir boligi kazaktyn kuramyndagy Kishi zhүzinin kuramyna kirip sinisip ketti ekinshi boligi үlken zhәne kishi nogajlardyn arttarynan Қara teniz ben Soltүstik Kavkaz dalalaryna koshti SiltemeTrepalov V V ALTYҰLDAR NOҒAJ ORDASYNYҢ ҚAZAҚ DALALARYNDA ҚALҒANDARY Vestnik Evrazii 2 shygarylym 2001 zh