Дулат, Доғлат - қазақ халқын құраған ежелгі түркі тайпаларының бірі. Дулат атауы тарихи деректерде өте ерте заманнан кездеседі. Атақты шығыс зерттеушісі Н.Я. Бичурин мен Г.Е. Грумм-Гржимайлоның жазуына қарағанда, Дулаттар б.з.б. II-ші ғасырында өз алдына хандық құрған (ол кезде билеушісі хан деп аталмай, «би» деп аталған), Үйсін (Усунь) тайпалар одағында дулу тайпасы да болған.
Үйсіннің гуньмосы (гуньми – күнби) қартайған шағында он ұлының үлкенін өз орнына тағайындайды. Бірақ ол көп ұзамай дүниеден қайтады. Өлерінде ол орнын өзінің тұңғыш баласына беру туралы әкесіне тілек білдіреді. Әкесі оның әрі батыр, әрі тапқыр ортаншы баласы Далуды қойғысы келсе де, көңілін қимай, уәде етеді. Қарт би тақ үшін немересі Далуды мерт етер деп ойлап, екеуіне де елімен қоса он мыңнан атты әскерді еншіге беріп, ордасы Ханқорадан (қытайша Чугу-чень, қазіргі орны Құмтөкей, Алматы облысы Кеген ауданы) біреуін Ыстық көлге, Далуды Іленің бойына қондырады. Содан Далудың еншісіне тиген ел далу болып аталып кетеді. Кейбір ғалымдардың пікірлеріне сүйенсек, далулар ғұндардың құрамындағы елеулі тайпалардың бірі екен. Далулардың бір бөлігі ғұн тайпалар одағының 434–453 жылдардағы көсемі Моншақ ханның баласы Аттиланың (453 жылы өлген) басқаруымен Азияны басып өтіп, Еуропаның біраз жерін басып алуға қатысады. Аттила әскерінің негізгі күші далулар мен қыпшақтар еді. Далулар Ұлы Бұлғария мемлекетінің де негізін қалаған тайпалардың бірі болған. Мемлекет билеушісі Құбырат хан қайтыс болған соң, хазарлар мен аландардың шапқыншылығына ұшыраған далулардың бір бөлігі Аспарух ханның бастауымен Оңтүстік Бессарабия арқылы Дунайдың оң жағалауындағы Византияға қарасты жерлерге өтті. Олар барған жерінде Дунай бұлғарлары атанды. Жергілікті тайпаларды күшпен бағындырып, 680 жылы Аспарух басқарған бұлғар мемлекетін (қазіргі Болгария) құрды. Аспарухтың інісі Ботбай (Ботбаан) басқарған далулардың екінші бір бөлігі хазарларға бағынып, Хазар қағанатының белді тірегіне айналады. Қағанат ыдыраған соң, Ботбай әулеті ата мекеніне оралған, сөйтіп, қазіргі Далу тайпасының бір тармағын құраған деген де пікір бар. Ұлы Бұлғар мемлекетінің үшінші бөлігі Еділ бойымен жоғары ығысып, кейін Еділ Бұлғариясының негізін қалағаны белгілі.
Талдықорған қаласының солтүстік шығыс жағындағы Дауылбай тауында Дулаттың шеңбер таңбасы (қосымшаларымен қоса) шекілген тастар көп. Мұнда солармен аралас арғынның «көз» таңбасы, найманның «айқыш» таңбасы, үйсіннің «тарақ» таңбасы да кездеседі. Шыңғыстаудағы Көпмолада бұл таңбаларға қыпшақтың «әліп» таңбасы қосылған. Осы таңбалар Қу, Қойтас (Көкшетау облысы) тауларындағы молаларда да ұшырайды.
Рашид әд-Диннің айтуынша, олар Шыңғыс хан империясы дәуіріндегі ірі тайпалардың бірі болған. Көптеген тарихи деректерге қарағанда, Дулат тайпасы, әсіресе, 14–16 ғасырлар арасында зор ықпалға ие болған. Бұл дәуірде олардан көптеген атақты билер мен бектер шығып, әуелі Шағатай ұлысында билік жүргізеді, кейін Әмір Темір хандығының ісіне араласады. Бауырты, Бұлатшы, Хұдайдад, Камариддин, Әмірдәуіт және Әбубәкір (Шығыс Түркістан мен Жетісуды билеген), т.б. ерекше ықпалды болған. Шағатай әулетінің соңғы хандары Сейіт пен оның баласы Рашидтің кезінде Д-тар бұрынғыдай ұлыс мәселесіне қатыспай, тек әскер басы қызметін атқарған. 15–16 ғасырларда Дулаттардан Мұхаммед Хайдар Дулат («Тарихи Рашидидің» авторы), Махмұд Жорас, Әмір Уәли сияқты оқымысты ғалымдар шықты. Олар өз көздерімен көрген тарихи оқиғалар туралы еңбектер қалдырған. Қазақ халқының үш ұлы биінің бірі Төле би де осы Дулат тайпасының жаныс тармағынан. Қазақ шежіресі бойынша, Дулат – Ұлы жүз құрамына кіретін ірі тайпалардың бірі. Н.А. Аристовтың Ботбайдан шыққан Диқанбай батырдан (1876 жылы өлген) жазып алған шежіресі бойынша, үйсін Бәйдібектің үшінші әйелі Домалақ анадан (Нұрилә) Жарықшақ туады. Жарықшақтан Албан, Суан, Дулат болып тарайды. Дулаттан Ботбай, Шымыр, Сиқым, Жаныс тараған.
Дереккөздер
- Қазақ Энциклопедиясы
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, V том
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Dulat Doglat kazak halkyn kuragan ezhelgi tүrki tajpalarynyn biri Dulat atauy tarihi derekterde ote erte zamannan kezdesedi Atakty shygys zertteushisi N Ya Bichurin men G E Grumm Grzhimajlonyn zhazuyna karaganda Dulattar b z b II shi gasyrynda oz aldyna handyk kurgan ol kezde bileushisi han dep atalmaj bi dep atalgan Үjsin Usun tajpalar odagynda dulu tajpasy da bolgan Dulat s land Үjsinnin gunmosy gunmi kүnbi kartajgan shagynda on ulynyn үlkenin oz ornyna tagajyndajdy Birak ol kop uzamaj dүnieden kajtady Өlerinde ol ornyn ozinin tungysh balasyna beru turaly әkesine tilek bildiredi Әkesi onyn әri batyr әri tapkyr ortanshy balasy Daludy kojgysy kelse de konilin kimaj uәde etedi Қart bi tak үshin nemeresi Daludy mert eter dep ojlap ekeuine de elimen kosa on mynnan atty әskerdi enshige berip ordasy Hankoradan kytajsha Chugu chen kazirgi orny Қumtokej Almaty oblysy Kegen audany bireuin Ystyk kolge Daludy Ilenin bojyna kondyrady Sodan Daludyn enshisine tigen el dalu bolyp atalyp ketedi Kejbir galymdardyn pikirlerine sүjensek dalular gundardyn kuramyndagy eleuli tajpalardyn biri eken Dalulardyn bir boligi gun tajpalar odagynyn 434 453 zhyldardagy kosemi Monshak hannyn balasy Attilanyn 453 zhyly olgen baskaruymen Aziyany basyp otip Europanyn biraz zherin basyp aluga katysady Attila әskerinin negizgi kүshi dalular men kypshaktar edi Dalular Ұly Bulgariya memleketinin de negizin kalagan tajpalardyn biri bolgan Memleket bileushisi Қubyrat han kajtys bolgan son hazarlar men alandardyn shapkynshylygyna ushyragan dalulardyn bir boligi Asparuh hannyn bastauymen Ontүstik Bessarabiya arkyly Dunajdyn on zhagalauyndagy Vizantiyaga karasty zherlerge otti Olar bargan zherinde Dunaj bulgarlary atandy Zhergilikti tajpalardy kүshpen bagyndyryp 680 zhyly Asparuh baskargan bulgar memleketin kazirgi Bolgariya kurdy Asparuhtyn inisi Botbaj Botbaan baskargan dalulardyn ekinshi bir boligi hazarlarga bagynyp Hazar kaganatynyn beldi tiregine ajnalady Қaganat ydyragan son Botbaj әuleti ata mekenine oralgan sojtip kazirgi Dalu tajpasynyn bir tarmagyn kuragan degen de pikir bar Ұly Bulgar memleketinin үshinshi boligi Edil bojymen zhogary ygysyp kejin Edil Bulgariyasynyn negizin kalagany belgili Tanba men Ұran Taldykorgan kalasynyn soltүstik shygys zhagyndagy Dauylbaj tauynda Dulattyn shenber tanbasy kosymshalarymen kosa shekilgen tastar kop Munda solarmen aralas argynnyn koz tanbasy najmannyn ajkysh tanbasy үjsinnin tarak tanbasy da kezdesedi Shyngystaudagy Kopmolada bul tanbalarga kypshaktyn әlip tanbasy kosylgan Osy tanbalar Қu Қojtas Kokshetau oblysy taularyndagy molalarda da ushyrajdy Rashid әd Dinnin ajtuynsha olar Shyngys han imperiyasy dәuirindegi iri tajpalardyn biri bolgan Koptegen tarihi derekterge karaganda Dulat tajpasy әsirese 14 16 gasyrlar arasynda zor ykpalga ie bolgan Bul dәuirde olardan koptegen atakty biler men bekter shygyp әueli Shagataj ulysynda bilik zhүrgizedi kejin Әmir Temir handygynyn isine aralasady Bauyrty Bulatshy Hudajdad Kamariddin Әmirdәuit zhәne Әbubәkir Shygys Tүrkistan men Zhetisudy bilegen t b erekshe ykpaldy bolgan Shagataj әuletinin songy handary Sejit pen onyn balasy Rashidtin kezinde D tar buryngydaj ulys mәselesine katyspaj tek әsker basy kyzmetin atkargan 15 16 gasyrlarda Dulattardan Muhammed Hajdar Dulat Tarihi Rashididin avtory Mahmud Zhoras Әmir Uәli siyakty okymysty galymdar shykty Olar oz kozderimen korgen tarihi okigalar turaly enbekter kaldyrgan Қazak halkynyn үsh uly biinin biri Tole bi de osy Dulat tajpasynyn zhanys tarmagynan Қazak shezhiresi bojynsha Dulat Ұly zhүz kuramyna kiretin iri tajpalardyn biri N A Aristovtyn Botbajdan shykkan Dikanbaj batyrdan 1876 zhyly olgen zhazyp algan shezhiresi bojynsha үjsin Bәjdibektin үshinshi әjeli Domalak anadan Nurilә Zharykshak tuady Zharykshaktan Alban Suan Dulat bolyp tarajdy Dulattan Botbaj Shymyr Sikym Zhanys taragan DerekkozderҚazak Enciklopediyasy Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 V tom