Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Мұхаммед Хайдар Хұсайынұлы Дулат (1499 жыл – 1551 жыл) — әйгілі тарихшы, әдебиетші, Моғолстан мен оған іргелес елдердің тарихы жөнінде аса құнды деректер беретін «Тарихи Рашиди» кітабы мен «Жаһаннама» дастанының авторы, Жетісу жеріндегі ежелгі Дулат тайпасы әмірлерінің ұрпағы. Оның толық аты-жөні – Мырза Мұхаммед Хайдар Хұсайынұлы Дулат. Мұндағы «Мұхаммед Хайдар» – өз аты, «Мұхаммед Хұсайын» – әкесінің аты, «мырза» – текті әулеттің тұқымы екенін білдіретін атау (хан балаларының ханзада, сұлтан аталатыны секілді), «дулат» – шыққан тайпасының аты.
| Мұхаммед Хайдар Дулат | |
 Мұхаммед Хайдар Дулат. Суретті салған Әбдімәлік Бұқарбаев Туған күні = 1499 | |
| Туған күні | Lua error Module:Wikidata ішіндегі 39 жолында: attempt to concatenate field '?' (a nil value). |
|---|---|
| Туған жері | |
| Қайтыс болған күні | |
| Қайтыс болған жері | |
| Қызметі | тарихшы, әдебиетші, мемлекеттік қайраткер, қолбасшы, саяхатшы |
| Әкесі | Мұхаммед Хұсайын |
Ортаққордағы Мұхаммед Хайдар Дулат | |
Өмірбаяны
Мұхаммед Хайдардың ата – бабалары кезінде Моғолстан мемлекетінің құрамына енген қазіргі Оңтүстік-Шығыс Қазақстан, Қырғызстан және Шығыс Түркістан жерлерінде ұлысбегі, тархан қызметтерін атқарған, өздерінің мұрагерлік иеліктері – Маңлай-Сүбені дербес басқарған. Өз әкесі Мұхаммед Хұсайын Моғолстанның Жүніс ханының күйеу баласы, Ташкентті билеген. Оны кейін Әмір Темірдің немересі Мұхаммед Шайбани хан өлтірген. Анасы Хуб-Нигар ханым – Жүніс ханның қызы. Бұл ретте Мұхаммед Хайдар Моғолстанның Сұлтан Саид ханмен және Үндістандағы баласы Ұлы Моғолдар әулетінің негізін қалаушы Захираддин Мұхаммед Бабырмен бөле. Әкесі өлгеннен кейін Мұхаммед Хайдар біраз уақыт осы Бабырдың қолында тұрады. Содан кейін Бабырдың рұқсатымен Сұлтан Саид ханға келіп, оның Қашқардағы сарайында тұрып, сарай қызметін басқарады. Саид ханның Әбубәкірге қарсы соғыстарына қатысады. Жан-жақты білімді, сарай қызметін жетік білетін адам ретінде ханның мұрагер баласы Әбу ар-Рашид сұлтанның тәрбиешісі болады.
Сұлтан Саид өлгеннен кейін таққа отырған Рашид дулат тайпасының басшыларынан қауіптеніп, оларды қуғындай бастайды. Мұхаммед Хайдардың немере ағасы – Саид Мұхаммедті өлтіреді. Осыдан кейін өз басына қауіп бұлты үйіріліп келе жатқанын сезген Мұхаммед Хайдар Үндістанға қашады. Ол мұнда ұлы Моғолдар сарайында әскербасы болып, Кашмирді жаулап алу соғысына қатысады. Жаулап алғаннан кейін Ұлы Моғолдар атынан біраз уақыт Кашмирді билеп тұрады. Ол осында өзінің атақты еңбегі «Тарихи Рашидиді» жазуға кіріседі.
Тарихи Рашиди
"Тарихи Рашиди" атты еңбекте қазақ хандығының қалыптасуы туралы, мұнан кейінгі Жетісу мен Шығыс Дешті-Қыпшақта болған оқиғалар, Моғолстанның құлауы, феодалдық соғыстар, қазақтар, қырғыздар және өзбектердің сыртқы жауға қарсы күресте өзара одақтасуы туралы көптеген мәліметтер бар. Сонымен бірге бұл еңбекте ХV-ХVI ғасырлардағы Оңтүстік жөне Шығыс Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы, орта ғасырлық Қазақстандағы Жетісудың тарихи жағрапиясы, қалалық және егіншілік мәдениеті туралы құнды мәліметтер бар. 1533 жылы хандық таққа қайта отырған Абу-ар-Рашид, өз тайпаларынан қауіп тоне ме деген оймен, оларды қуғындай бастады. Мұхаммед Хайдар Дулаттың немере ағасы Сайд Мүхаммед мырза Дулатты өлтірді. Мүхаммед Хайдар Дулат Үндістанға қашып кетті. Онда ол Ұлы Моғолдар сарайында әскерлерді басқарды.
Ол сол кездегі саяси оқиғалар мен оған қатысқан қайраткерлерді, сондай-ақ Моғолстан мемлекетінің, Қазақ хандығының өткен тарихын жақсы білген. Оның тікелей өзі куә болған жайлары да көп еді. Содан да болар ол орта ғасырдағы қазақтарға, әсіресе дулат тайпасының тарихына қатысты өте құнды материалдар береді. Қазақ хандығының құрылуы мен қалыптасуы, одан кейінгі кезеңдері, олардың қырғыздармен, өзбектермен қарым қатынасы жайында кеңінен сөз болады.
Мұхаммед Хайдар Дулат құрметіне аты Тараз мемлекеттік университетіне берілген.
Мұхаммед Хайдар Дулати Фильм
2007 — режиссері: Қалила Омаров
- Жанр: “Деректі фильм” Өндіріс: “Қазақфильм” Шәкен Айманов атындағы
Сілтемелер
Дереккөздер
- , 6 том.
- “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
- Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
- Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Muhammed Hajdar Husajynuly Dulat 1499 zhyl 1551 zhyl әjgili tarihshy әdebietshi Mogolstan men ogan irgeles elderdin tarihy zhoninde asa kundy derekter beretin Tarihi Rashidi kitaby men Zhaһannama dastanynyn avtory Zhetisu zherindegi ezhelgi Dulat tajpasy әmirlerinin urpagy Onyn tolyk aty zhoni Myrza Muhammed Hajdar Husajynuly Dulat Mundagy Muhammed Hajdar oz aty Muhammed Husajyn әkesinin aty myrza tekti әulettin tukymy ekenin bildiretin atau han balalarynyn hanzada sultan atalatyny sekildi dulat shykkan tajpasynyn aty Muhammed Hajdar DulatMuhammed Hajdar Dulat Suretti salgan Әbdimәlik Bukarbaev Tugan kүni 1499Tugan kүniLua error Module Wikidata ishindegi 39 zholynda attempt to concatenate field a nil value Tugan zheriTashkentҚajtys bolgan kүni1551 1551 Қajtys bolgan zheriKashmir ҮndistanҚyzmetitarihshy әdebietshi memlekettik kajratker kolbasshy sayahatshyӘkesiMuhammed HusajynOrtakkordagy Muhammed Hajdar DulatӨmirbayanyMuhammed Hajdardyn ata babalary kezinde Mogolstan memleketinin kuramyna engen kazirgi Ontүstik Shygys Қazakstan Қyrgyzstan zhәne Shygys Tүrkistan zherlerinde ulysbegi tarhan kyzmetterin atkargan ozderinin muragerlik ielikteri Manlaj Sүbeni derbes baskargan Өz әkesi Muhammed Husajyn Mogolstannyn Zhүnis hanynyn kүjeu balasy Tashkentti bilegen Ony kejin Әmir Temirdin nemeresi Muhammed Shajbani han oltirgen Anasy Hub Nigar hanym Zhүnis hannyn kyzy Bul rette Muhammed Hajdar Mogolstannyn Sultan Said hanmen zhәne Үndistandagy balasy Ұly Mogoldar әuletinin negizin kalaushy Zahiraddin Muhammed Babyrmen bole Әkesi olgennen kejin Muhammed Hajdar biraz uakyt osy Babyrdyn kolynda turady Sodan kejin Babyrdyn ruksatymen Sultan Said hanga kelip onyn Қashkardagy sarajynda turyp saraj kyzmetin baskarady Said hannyn Әbubәkirge karsy sogystaryna katysady Zhan zhakty bilimdi saraj kyzmetin zhetik biletin adam retinde hannyn murager balasy Әbu ar Rashid sultannyn tәrbieshisi bolady Sultan Said olgennen kejin takka otyrgan Rashid dulat tajpasynyn basshylarynan kauiptenip olardy kugyndaj bastajdy Muhammed Hajdardyn nemere agasy Said Muhammedti oltiredi Osydan kejin oz basyna kauip bulty үjirilip kele zhatkanyn sezgen Muhammed Hajdar Үndistanga kashady Ol munda uly Mogoldar sarajynda әskerbasy bolyp Kashmirdi zhaulap alu sogysyna katysady Zhaulap algannan kejin Ұly Mogoldar atynan biraz uakyt Kashmirdi bilep turady Ol osynda ozinin atakty enbegi Tarihi Rashididi zhazuga kirisedi Tarihi Rashidi Tarihi Rashidi atty enbekte kazak handygynyn kalyptasuy turaly munan kejingi Zhetisu men Shygys Deshti Қypshakta bolgan okigalar Mogolstannyn kulauy feodaldyk sogystar kazaktar kyrgyzdar zhәne ozbekterdin syrtky zhauga karsy kүreste ozara odaktasuy turaly koptegen mәlimetter bar Sonymen birge bul enbekte HV HVI gasyrlardagy Ontүstik zhone Shygys Қazakstannyn әleumettik ekonomikalyk zhagdajy orta gasyrlyk Қazakstandagy Zhetisudyn tarihi zhagrapiyasy kalalyk zhәne eginshilik mәdenieti turaly kundy mәlimetter bar 1533 zhyly handyk takka kajta otyrgan Abu ar Rashid oz tajpalarynan kauip tone me degen ojmen olardy kugyndaj bastady Muhammed Hajdar Dulattyn nemere agasy Sajd Mүhammed myrza Dulatty oltirdi Mүhammed Hajdar Dulat Үndistanga kashyp ketti Onda ol Ұly Mogoldar sarajynda әskerlerdi baskardy Ol sol kezdegi sayasi okigalar men ogan katyskan kajratkerlerdi sondaj ak Mogolstan memleketinin Қazak handygynyn otken tarihyn zhaksy bilgen Onyn tikelej ozi kuә bolgan zhajlary da kop edi Sodan da bolar ol orta gasyrdagy kazaktarga әsirese dulat tajpasynyn tarihyna katysty ote kundy materialdar beredi Қazak handygynyn kuryluy men kalyptasuy odan kejingi kezenderi olardyn kyrgyzdarmen ozbektermen karym katynasy zhajynda keninen soz bolady Muhammed Hajdar Dulat kurmetine aty Taraz memlekettik universitetine berilgen Muhammed Hajdar Dulati Film2007 rezhisseri Қalila Omarov Zhanr Derekti film Өndiris Қazakfilm Shәken Ajmanov atyndagySiltemelerҰly Mogoldar Tarih i Rashidi Muhammed Hajdar Dulati atyndagy Taraz onirlik universitetiDerekkozder 6 tom Қazakstan Ұlttyk enciklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 Otyrar Enciklopediya Almaty Arys baspasy 2005 ISBN 9965 17 272 2 Sayasi tүsindirme sozdik Almaty 2007 ISBN 9965 32 491 3