Үндістан (хинди भारत Bhārat, ағылш. India), ресми атауы — Үндістан Республикасы (хинди भारत गणराज्य Bhārat Gaṇarājya, ағылш. Republic of India) — Оңтүстік Азияда Үндістан түбегінде орналасқан мемлекет. Үндістанда 1 210 193 422 адам – өзінің аса бай мәдениетімен және ежелгі өркениетімен әйгілі ел. Ол – терең тамырлы философияның, мол өзіндік ізгі рухани мұраның, сыры да, сыны да сақталған әдет-ғұрыптар мен дәстүрдің, жер-жаһанға әйгілі махаббат күмбезі Тәж Махал, Лотосхрам сынды сәулеттік жауһарлардың, терең қайнарлы би мен саздың, ғажайып үнді киносы мен жұпар иісті үнді шайының елі. Ол – “барлық халықтардың жүрегін біртұтас өмірдің ырғағында тоғыстырған” (Үндістанның “Халықтың жан жүрегі” мемлекеттік Әнұранынан) әр түрліліктегі бірлестіктің үлгісі.
Үндістан Республикасы хинди भारत गणराज्य ағылш. Republic of India | |||||
| |||||
Ұран: «सत्यमेव जयते» | |||||
Әнұран: (тыңдау ) | |||||
Тарихы | |||||
---|---|---|---|---|---|
Тәуелсіздік күні | 15 тамыз 1947 жыл (Ұлыбританиядан) | ||||
Мемлекеттік құрылымы | |||||
Ресми тілдері | хинди, ағылшын тілі | ||||
Елорда | |||||
Ірі қалалары | Мумбаи, Дели, , , Калькутта | ||||
Үкімет түрі | Федерацивті парламенттік республика | ||||
| Рам Натх Ковинд | ||||
Географиясы | |||||
Жер аумағы • Барлығы • % су беті | Әлем бойынша 7-ші орын 3 287 263 км² 9,6 | ||||
Жұрты • Сарап (2016) • Санақ (2011) • Тығыздығы | ▲ 1 324 171 354 адам (2-ші) 1 210 854 977 адам 403,5 адам/км² (31-ші) | ||||
Экономикасы | |||||
ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда | ▲ $11,468 трлн. $ (3-ші) ▲ 8,484 $ (119-шы) | ||||
ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда | ▲ 2,972 трлн. $ (5-ші) ▲ 2,199 $ (142-ші) | ||||
АДИ (2017) | ▲ 0,640 (орташа) (130-шы) | ||||
Этнохороним | Үнділер, үндістандықтар | ||||
Валютасы | (INR, код 356) | ||||
Қосымша мәліметтер | |||||
Интернет үйшігі | |||||
ISO коды | INR | ||||
ХОК коды | IND | ||||
Телефон коды | +91 | ||||
Уақыт белдеулері | +5:30 |
Үндістан, Үндістан Республикасы — Үнді мұхиты алабында, Гималай тауларынан оңтүстікке қарай Оңтүстік, Оңтүстік-Батыс Азия елдерін Еуропа және Африкамен байланыстыратын маңызды теңіз және әуе жолдарының торабында жатыр. Батыс жағалаулары Араб теңізінің, шығыс жағалаулары суларымен қоршалған. Аумағы 3,3 млн. км² (, және аралдарын қоса есептегенде). Астанасы — Дели (Нью Дели) қаласы. Халқы 1 млрд. 400 млн. оның 72%-ы шығу тегі жағынан , 25%-ы (негізінен оңтүстікте тұрады), 3%-ы — моңғол тектестер. Халқының 9/10 бөлігін ірі ұлттар: хиндустандықтар(31%-дай), , , , маратхилер, , , , , ориялар, , раджастхандар, ассамдықтар, кашмирліктер, т.б. құрайды.
Діни құрамы:
- индуизм дініне табынатындар — 80,3%;
- мұсылмандар — 11%;
- мәсіхшілік дініндегілер — 4%-дай;
- — 2,8%, т.б.
Тілдер
Ресми тілдері — хинди және ағылшын, сондай-ақ штаттарда 18 тіл ресми болып есептеледі. Халық ойпатындағы аудандар мен теңіз жағалауларында тығыз, солтүстіктегі таулы және шөлді аудандарда сирек қоныстанған. Халқы негізінен ауылды жерлерді мекендейді. Сондықтан табиғи өсімі жоғары. Қала тұрғындары халықтың 28%-ын құрайды.
Ірі қалалары: Калькутта, Мумбаи, Дели, (), , , , , , Нагпур, , .
Әкімшілік бөлу
Үндістан — федеративті республика, құрамына 25 штат пен 7 одақтық аумақ кіреді. Мемлекет басшысы — президент. Заң шығарушы жоғарғы органы — президент және қос палатадан (халық палатасы мен штаттар кеңесі) тұратын парламент. Жоғарғы атқарушы органы — Министрлер кеңесі, оны премьер-министр басқарады.
Ұлттық мейрамдары: Республика күні — 26 қаңтар (1950) және Тәуелсіздік күні (15 тамыз).
Британ Достастығының құрамына кіреді, БҰҰ-ның мүшесі (1945). Ақша бірлігі — үндістан рупийі.
Табиғаты
Геология
Үндістан негізінен Үндістан түбегін, Гималай мен Қарақорымның бір бөлігін, шығыс бөлігін, Бенгал шығанағы мен Араб теңізінің бірнеше аралдар тобын қамтиды. Ел аумағының 3/4 бөлігі — жазықтар мен үстірттер. Үндістанды түгел дерлік Декан таулы үстірті алып жатыр (шығысқа қарай 900 м-ден 300 м-ге дейін аласарады). Теңіз жағалаулары негізінен аласа, құмдауыт, аз тілімденген. Кеме тоқтайтын қолайлы орындар аз, сондықтан көптеген ірі порттар өзендер жағасына (Калькутта) орналасқан немесе жасанды жолмен салынған (). Батысында үстірт биіктеп, Батыс Гаттар тауын құрайды. Оның теңіз жағалауындағы беткейлері тік жарлы, шығыс жағы ірі өзендердегі (Кришна, , , т.б.) жазықтармен тілімденген. Батыс Гаттар тауы оңтүстікте Апаймалай, Кардамон тауларымен (ең биік жері — 2633 м) жалғасады. Солтүстік-батысында эрозиядан қатты бүлінген, қысқа, қатарлас қырқалардан құралатын ежелгі қатпарлы тізбек — таулары (биіктігі 1722 м-ге дейін) орналасқан. Декан үстірті солтүгінде базальтты таулы жазығының жарлауыт шеті болып табылатын Виндхья тауларымен (ең биік жері — 881 м) шектеледі. Декан үстіртінің шығыс қиыр шетінде өзендермен жеке массивтерге бөлшектенген таулары (ең биік жері — 1680 м) орналасқан. Үндістан түбегінің солтүстігіне қарай аллювийлі Инд-Ганг жазығы жатыр. Оның солтүстігінен бастап үш тік құз баспалдақ түрінде дүние жүзіндегі ең биік таулы жүйелер — Гималай таулары мен одан солт-ке қарай Қарақорым көтеріледі (ең биік жері — Гималайдағы Нангарпарбат тауы — 8126 м). Гималайдың бұл баспалдақтары — Сивалик таулары (800 — 1200 м), Кіші Гималай (2500 — 3000 м), Үлкен Гималай (5500 — 6000 м, одан да биік) бір-бірінен тауаралық қазаншұңқырлар тізбегімен бөлінген. Үлкен және Кіші Гималайлардың жер бедері альпілік формада, өзендермен терең бөлшектенген. Тас көмір, темір кентастары, марганец, хромит, боксит, алмас кен орындары бар.
Климат
Климаты негізінен тропиктік, солтүстігінде тропиктік муссондық. Үндістан егіншілігі үшін орасан рөл атқаратын жазғы ылғалды муссон кезінде жауын-шашынның 70—90%-ы түседі. Қысы құрғақ әрі салқын, наурыз айынан мамырға дейін құрғақ, ыстық маусым басталады. Қаңтардың орташа температурасы солт-тегі 15°С-тан оңт-тегі 27°С-қа, мамыр айында 28°С-тан 35°С-қа дейін жетеді. Инд-Ганг жазығының батысындағы жылдық жауын-шашын мөлш. 100 мм-ден кем болса, Деканның орталық аудандарында 300—400 мм, Шығыс Гималай мен сыртқы беткейлерінде 3000—6000 мм-ге, Шиллонг таулы жазығындағы (Жер шарындағы құрлықтың ең ылғалды орны) Черапунджиде 12000 мм-ге дейін жетеді. Еріген қар, мұздықтар мен жауын-шашын суымен толығатын Гималайдан басталатын өзендердің суы жыл бойы мол болады. Декан үстіртіндегі өзендер ағыны муссондық маусымға байланысты өзгеріп отырады, маусымнан қазан айына дейін суы молаяды. Барлық ірі өзендерде жазда су деңгейінің шұғыл көтерілуі байқалып, тасқын жиі болып тұрады.
Гидрология
Неғұрлым ірі өзендері: Ганг, , , Годавари, Кришна, , , . Олардың көпшілігінің егіншілік үшін маңызы зор. Ірі көлдері аз, олар негізінен шығу тегі мұздық немесе тектоникаллық таулы аудандарда орналасқан. Ең үлкені — Кашмир жазығындағы көлі. Өзендерінің кейбіреулерінде кеме қатынасы бар.
Жануарлар және Өсімдіктер әлемі
Декан үстірті мен Инд-Ганг жазығының табиғи өсімдік жамылғысы күшті өзгерген, саванналар, ксерофитті сирек ормандар басым, кей жерлерде жапырағы түсетін ормандар бар. Солтүстік-батыста бұталар өскен шөлейттер мен шөлдер басым. Батыс Гаттардың желді беткейлерінде, Ганг мен Брахмапутра атырауында, Шығыс Гималайдың тауалды аймақтарында мәңгі жасыл тропиктік ормандар, Гималайдың етегінде — тераилар (батпақтанған джунглилер), одан жоғарырақта — муссондық, аралас және қылқан жапырақты ормандар, тау шалғындары өседі. Ормандар ел аумағының 1/4-іне жуығын алып жатыр.
Негізгі ұлттық саябақтары: , орманы, Манас, т.б. Көптеген резерваттар бар.
Үндістанның жануарлар дүниесі басқа Азия елдерінен ерекше. Сүтқоректі жануарлардан маймылдар (макакалар, гиббондар), бұғылар (теңбіл, замбар және қара), киіктер, өгіздер (гаур, ергежейлі және үнді буйволдары) тіршілік етеді. Үнді пілі, жолбарыс, қабылан, гималай аюы кездеседі. Арыстан, леопард, Кашмир бұғысы түгелге дерлік жойылған. Үндістанда құстар, қосмекенділер, жыландар мен балықтардың көптеген түрлері тіршілік етеді.
Тарихы
Археологиялық ескерткіштер Үндістанда тас ғасыры кезеңінің өзінде-ақ адамзат қоғамының өмір сүргенін дәлелдейді. Бұл дәуірдің қабаттарынан шелль-ашель мәдениетіне жататын тас құралдар табылған. Инд өзенің жазығынан табылған қола мәдениетінің қалдықтары б. з. б. 3-мыңжылдықтың бас кезіне жатады. Инд жазығындағы ежелгі мәдениеттер б. з. б. 3-мыңжылдықтың 2-жартысынан б. з. б. 2-мыңжылдықтың 1-жартысына дейін, бұдан да бұрынырақта пайда болған деп есептелінеді (Хараппа мәдениеті). Б. з. б. 2-мыңжылдықтың 2-жартысында Үндістанға арийлер келіп, алғашында Пенджабты, соңынан Ганг жазығын мекендеді. Ежелгі үнді діни мадақтау жырлары мен жадылау өлеңдерінің жинағы — ведалар арий тайпаларының өмірін суреттейді. Арийлер мал, егін өсірумен айналысып, әр түрлі қолөнерді меңгерді, сауда-саттық жүргізді. Б. з. б. 1-мыңжылдықтың 1-жартысында Солтүстік Үндістанда бірнеше құл иеленуші мемлекеттер пайда болды. Бұл кезеңнің тарихы аз зерттелген. Б. з. б. 6 ғасырдағы құл иеленуші мемлекеттердің көпшілігі Солтүстік Үндістанның шығыс бөлігінде, Ганг мен өзендерінің алаптарында орналасты (, , , , , , , , т. б. мемлекеттер). Олардан солтүстік-батысқа және оңтүстікке қарай орналасқан Гандхара, , т. б. мемлекеттер жөнінде деректер аз сақталған.
Бұл құл иеленуші мемлекеттердің халқы 4 топтан құралды:
- брахмандар;
- ;
- вайшьялар;
- .
Олардың алғашқы екеуі артықшылық жағдайда болды. Патша қазынасына егіншілер түскен өнімнің 1/6—1/12 бөлігін берді. Патша сондай-ақ қолөнершілер еңбегін пайдалану (айына 1 күн), әр түрлі алым-салықтар жинау құқығына ие болды. Егіншілер рулық және көршілік қауым болып өмір сүрді. Құлдардың еңбегі негізінен үй ш-нда пайдаланылды. Б. з. б. 6—4 ғасырларда қол жеткен экон. прогресс ежелгі үнді қоғамы өмірінің жағдайларына айтарлықтай өзгерістер енгізді. Тауар-ақша қатынастарының дамуы құлдықтың таралуына жағдай жасады. Әлеум. қарама-қайшылықтардың өсуі діни-сектанттық қозғалысты туғызды, олардың ішінен буддизм мен джайнизм ерекшеленді. Б. з. б. 4 ғасырдың ортасында Нанд әулеті билеген Магадха мемлекетіне Ганг жазығы түгел бағынды. Инд өз. жазығының бір бөлігін Ахемен әулеті жаулап алды. Б. з. б. 327—325 жылы Үндістанға Александр Македонский әскері баса-көктеп кіріп, Биас өзендеріне дейінгі жерді иеленді. Магадханың көршілес аймақтарды басып алуы Маурья әулеті тұсында да жалғаса берді. патшаның кезінде Маурья әулеті Үндістанға түгелдей дерлік, қазіргі Ауғанстан аумағының бір бөлігіне өз биліктерін орнатты. Олар күшті әкімш. және әскери аппарат құрды. Бірақ ішкі қарама-қайшылықтар мен Үндістанға бактрия гректерінің баса-көктеп кіруі оларды әлсіретіп жіберді. Б. з. б. 2—1 ғасырларда Солтустік Үндістанда грек-бактриялықтар, парфиялықтар мен шактардың көптеген әулеттері билік жүргізді. Осы кезде Деканда Сатавахандар мемлекеті күшейе бастады. Б. з. б. 1 ғасырда Солтүстік Үндістанның көпшілік бөлігі Кушан патшалығының билігіне көшті. 1—3 ғасырларда Үндістан Риммен қызу сауда жүргізді. Шығыстағы елдермен, Қытаймен сауда қатынастары кеңейді. 6—12 ғасырларда Үндістанда көптеген ортағасырлық мемлекеттер өмір сүрді. Олардың арасында үздіксіз соғыс жүрді. 8—10 ғасырларда Солтүстік Үндістандағы мемлекеттердің неғұрлым ірілері — мен мемлекеттері еді. 8 ғасырдың басында Синдіні арабтар жаулап алып, елге ислам діні тарай бастады. 11 ғасырдың бас кезінде Үндістанның солтүгіне Ғазнауи сұлтандығының билеушісі — Махмұд Ғазнауи бірнеше рет жорық жасап, Пенджабтың біраз бөлігін бағындырды. 12 ғасырдың соңы — 13 ғасырдың бас кезінде Солтүстік Үндістанды Гурлар мемлекетінің билеушісі — Мұхаммед жаулап алды. Ол қайтыс болғаннан кейін оның Ганг жазығындағы жергілікті билеушісі өзін тәуелсіз деп жариялап, астанасы Дели болған өз мемлекетін құрды (қ. Дели сұлтандығы). Кришна өзеннен оңтүстікке қарай 14 ғасырдан 17 ғасырдың 1-жартысына дейінгі аралықта үлкен мемлекет — Виджаянагар өмір сүрді. 1565 жылы Виджаянагар билеушісі Кришна өзеннің жағасында Декан мұсылман одағынан жеңіліп, патшалығы ыдырап кетті. 17 ғасырдың ортасына таман бірнеше дербес князьдіктер құрылды (Мадура, Майсур, т. б.).
Колониалдық дәуiр
15 ғасырдың соңында Үндістанда алғашқы еуропа отаршылар — португалдар пайда болды. 16 ғасырдың 1-жартысында олар теңіз жағалауларындағы бірқатар пункттерге (Гоа, Даман және , т. б.) бекініп, Үндістанның теңіз саудасына бақылау орнатты және басып алынған аумақтағы халықты отаршылдық езгіге түсірді. Ал солтүстік Үндістанды Ұлы Моғолдар империясы біріктірді (қ. Моғолдар әулеті, Бабыр).
Британдық Үндістан
17 ғасырдың бас кезінде Үндістанда ағылшындық Ост-Үндістан мен голландтық Біріккен Ост-Үндістан компаниясы (1600, 1602 жылы құрылған) түрінде еур. сауда капиталы пайда болды. Олар португалдардан Үндістанмен теңіз саудасын жүргізу монополиясын тартып алып, елде факториялар сала бастады (Үндістандағы бірінші ағылшын факториясы 1613 жылы Суратта пайда болды). 17 ғасырдың 2-жартысында француздық Ост-Үндістан компаниясының (1664 жылы құрылған) сауда факториялары ашылды. Үнді көпестерінің көмегімен ағылшындар, голландықтар мен француздар үнді өндірісінің тауарларын сатып алып, оларды Еуропаға ғана емес, Иран, Индонезия, Жапония, Қытай, т. б. елдерге жеткізді. Ұлы Моғолдар империясы билеушілерінің арасындағы өзара үздіксіз жүргізілген тақ таласы ағылшын және француз Ост-Үндістан компанияларының Үндістанға сауда экспансиясымен қатар әскери экспансияға да көшуіне қолайлы жағдайлар туғызды. Ұлыбритания мен Франция Үндістан рыногы үшін өзара күрес жүргізді. 1746 — 1763 жылдары үздіксіз жүргізілген соғыстың нәтижесінде Оңтүстік Үндістанда ағылшындар өз қарсыластарын толық талқандап, Бенгалияны жаулап алды, пен тәуелділікке түсірді. 1767—1799 жылдары Оңтүстік Үндістанның елеулі бөлігі ағылшындық Ост-Үндістан компаниясының иеліктеріне қосылды. Майсур, Хайдарабад шекараларына ығыстырылған ұсақ князьдіктер ағылшын бодандығын мойындады. Делиден айрылған (1803) империясы ағылшындық Ост-Үндістан компаниясына бағынышты болды. 1775—1818 жылдары ағылшын отаршылдары мемлекетін жойды, 1814—1826 жылдары Гималай тауларының оңтүстік баурайы мен Ассам, Синд, 1845 — 1849 жылдары қосылып алынды. Ағылшындардың отаршылдығы Үндістанның экономикалық және әлеуметтік дамуына кері әсер етті. Үнді қолөнері бұйымдарын төмен бағалармен сатып алу мен оларды Еуропа рыноктарында сату — отарлық қанаудың қайнар көздерінің бірі болды. Ұлыбритания билеуші топтарының арасында Үндістанды отарлық езгіге түсіруге ұмтылушылық жолындағы күрес компаниясын ағылшын парламентінің бақылауына алатын заң қабылдаумен аяқталды (1773). 1774 жылы Үндістанда ағылшын генерал-губернаторы тағайындалды. 1813 жылы Ост-Үндістан компаниясы Үндістанмен сауда жүргізу монополиясынан айрылып, 1833 жылы сауда ұйымы ретінде жойылды. Үндістанға ағылшын өнеркәсіптік бұйымдары әкелініп, жергілікті ауыл шаруашылық шикізатын метрополияға тасу басталды.
Үндістан біртіндеп Ұлыбританияның аграрлы-шикізаттық отарына айналды. Отарлық езгі Үндістан халқының қарсылығын туғызды. 18 ғасырдың 70-жылдарынан бастап елдің әр түрлі аймақтарында ұлт-азаттық көтерілістері басталды. Отаршылдыққа қарсы жаппай қозғалыс діни формаларға да ие болды (саньяси, уаххабшылар). Алғашқы үнді саяси ұйымдары пайда болды. Ағылшын капиталы экспорт пен импортты, ішкі сауданың бір бөлігін сауда үйлері мен банкілер жүйесі арқылы бақылап отырды. Темір жолдар және суландыру жүйелері салынып, шай плантацияларының негізі қаланды. 19 ғасырдың ортасынан бастап Үндістан ұлттық қозғалысы күшейді. Отарлық езгіге қарсы, әсіресе, өзен аралығы мен Бенгалияның халқы қатты қарсылық көрсетті (1857—1859). Ол елдің орталығын да қамтыды. Көтерілістен кейін 1858 жылы Үндістан британ тағының тікелей бақылауына көшті . 1855 жылы Бомбейде үнді ұлттық идеяларының ортылығы ретінде Үндістан ұлттық конгресі құрылды. 1909 жылы үнділіктер заң шығару кеңесі мүшелерін сайлау құқығына ие болды. Бірақ жергілікті халық үнділер және мұсылмандар болып екіге бөлінді.
1920 — 1922 жылдары Махатма Ганди Үнді ұлттық конгресіне басшылық жасап, азаматтық бағынбау науқанын басқарды. Бұл науқанның негізгі мақсаты — өзін-өзі толық басқару құқықтарын талап ету еді. 1935 жылы “” бойынша үнділіктерге федералдық заң шығарушы органдарды басқару құқығы берілді, бірақ қорғаныс пен халықар. қатынастар мәселесі вице-король әкімшілігінің қарауында қалдырылды. 1940 жылы Мұсылман лигасы Үндістанды әр түрлі діндердің өкілдері көп орналасқан аумақтардың шекаралары бойынша бөлшектеуді талап етті.
Тәуелсіз Үндістан
1947 жылы үздіксіз қанды қақтығыстардан соң британдық Үндістан екі тәуелсіз доминионға — Үнді одағы (индуистер) мен Пәкстанға (мұсылмандар) бөлінді. Тәуелсіз Үндістанның бірінші премьер-министрі болып Үнді ұлттық конгресі партиясының өкілі Джавахарлал Неру сайланды. 1950 жылы Үнді одағысіз Үндістан Британ достастығы құрамындағы Үндістан Республикасына айналды. 1962 жылы арада шекара жөнінде қысқа мерзімдік соғыс болып, Үндістан жеңіліс тапты. 1965 жылы Үндістан Пәкстанмен соғыста Кашмирді өзіне қалдырды. 1966 жылы сайлауда премьер-министр болып Дж. Нерудың қызы Индира Ганди сайланды. 1971 жылғы соғыста Үндістан Пәкстанды жеңіп, Шығыс Пәкстанға тәуелсіздік алуға көмектесті. Шығыс Пәкстан өз атауын Бангладеш деп өзгертті. 1984 жылы үкімет әскерлері Амритсардағы Алтын храмды сикх күштерінен тазартты. Көп ұзамай қаза тапты. Оған өштескен сикх оққағары көп ұзамай Гандиді атып өлтірді. Премьер-министр болып Гандидің ұлы тағайындалды. Ол да 1991 жылы сайлау науқаны кезінде адам өлтірушілердің қолынан қаза тапты. 1998 жылы Үндістан бес жер асты ядролық сынағын өткізді. Бұл дүниежүз. бейбітшілік күштерінің наразылығын тудырды. 1999 жылы Үндістан ядролық сынақтарды тоқтату жөніндегі жан-жақты келісімге қол қоюға уәде берді. Кашмир жөнінде бейбіт келіссөздер өткізуге үкіметіне ұсыныс жасалды.
Қазақстанмен қатынастары
Қазақстан Республикасы мен Үндістан арасындағы дипломатиялық қарым-қатынастар 1992 жылдың 23 ақпанынан бастап орнатылған. 1992 жылы мамыр айында Алматыда Үндістан Республикасының, ал 1993 жылы қараша айында Делиде Қазақстан Республикасының елшілігі ашылды. 1992 жылы ақпанда Президент Н.Ә. Назарбаев Үндістанға бірінші ресми сапарын жасады. Сапар барысында мемлекетаралық қатынастардың негізгі қағидалары мен бағыттары жөніндегі декларацияға, дипломатиялық қарым-қатынастар орнату жөніндегі протоколға, сауда-экономикалық қатынастар, ғылым мен технология, мәдениет, өнер, білім, ақпараттық құралдар мен спорт салаларындағы ынтымақтастық жөніндегі келісімдерге қол қойылды. 2002 жылы 11 — 15 ақпанда Н.Ә. Назарбаев Үндістанға кезекті сапармен барып қайтты. Онда Қазақстан — Үндістан Бірлескен декларациясына қол қойылды. Жауап ретінде Үндістан басшылығы да бірнеше рет Қазақстанға ресми сапармен келді. Қазақстан мен Үндістан арасында сауда-экономикалық, ғылыми-техикалық, өнеркәсіп пен мәдени ынтымақтастық жөніндегі Үкіметаралық Қазақстан Үндістан Біріккен комиссиясы құрылған. Ол әр түрлі салалардағы екі жақты ынтымақтастықты тереңдету мен дамытудың маңызды құралы болып отыр. Екі елдің арасындағы тауар айналымы соңғы жылдары үздіксіз өсіп келеді. 2005 жылы оның деңгейі 120,8 млн. АҚШ долларын құрады (экспорт — 19,9 млн. доллар, импорт — 100,9 млн. доллар). Қазақстандағы мед. жоғары оқу орындарында 400-ден астам үндістандық студенттер білім алуда. 2002 жылы ақпанда Делиде Абай көшесі салтанатты түрде ашылды. Сол жылдың маусым айында Алматы қаласындағы көшелердің біріне Махатма Гандидің есімі берілді.
Экономикасы
Үндістан — аграрлы-өнеркәсіпті ел. Экономикасы көп құрылымды. Тәуелсіздікке ие болғаннан кейінгі уақыт ішінде Үндістан бұрынғы отардан экономикалық жағынан қуатты елдердің қатарына қосылды. 1961 жылы басталған реформа өз жемісін берді. Қысқа мерзім ішінде ауыр және жеңіл өнеркәсіп, станок жасау салалары құрылды. Атом, ғылым мен ғарыш техникасы, ауыл шаруашылығы мен энергетика салаларында үлкен нәтижелерге қол жеткізілді. Экономикадағы табыстар ішкі және жалпы жиынтық өнімнің мөлшері бойынша Үндістанға әлемдегі алғашқы он елдің қатарына қосылуына мүмкіндік берді. Салық жүйесіне өзгерістер енгізу, банк-қаржылық секторға бақылауды күшейту, мемлекеттік бюджет зәрулігін қысқарту, экономикадағы өнеркәсіп саласын реттеу мен нарықтық қатынастарға бейімдеу, сауда-тариф жүйесіне өзгерістер енгізу, т.б. шаралар жүзеге асырылды. Инфляцияға қарсы саясат табысты жүргізілді. Үндістан экономикасына тән көрсеткіш — шетелдік инвестицияларды мол тарту болып табылады. 1991—2001 жылы ел экономикасына тікелей салынған шетелдік инвестициялардың көл. 23,6 млрд. АҚШ долларын құрады. Оның көпшілік бөлігі экономикалық даму процесін айқындайтын экспортқа бағытталған жоғарғы технологиялық салаларды дамытуға жұмсалды. Негізгі табиғи ресурстары: тас көмір, темір, мыс, хром кентастары, боксит, алтын, марганец, мырыш, қорғасын, мұнай, табиғи газ, алмас. Ауыл шаруашылығына жарамды жерлердің 55,9%-ы (1995) егіншілік үшін жыртылады. Күріш, бидай, тары, майлы дақылдар, кофе, шай, қант құрағы, мақта өсіріледі. Қрі қара мал, ешкі, қой, шошқа, түйе, құс өсіру дамыған. Сыртқа шай (дүние жүзінде бірінші орын алады), кофе, балық, темір мен болат, тері, тігін бұйымдарын, киім-кешек, асыл тастар, қолмен тоқылған кілемдер, күрделі техника, химия өнеркәсібі өнімдерін шығарады. Сырттан ауыр машина жасау өнімдерін, минералдық отын мен майлар, маржан, қымбат, жартылай қымбат тастар, химия өнеркәсібі өнімдерін, көліктік құрал-жабдықтарын алады. Еңбек ресурстарының 64%-ы ауыл шаруашылығына, 16%-ы өнеркәсіпке қамтылған (1990). Ұлттық табыстың жан басына шаққандағы жылдық мөлш. 1650 АҚШ долларына тең (1997). Негізгі сауда серіктестері: АҚШ, ТМД елдері, Ұлыбритания, Германия. Қазір Қазақстанда үнді компаниялары мен фирмаларының 30-дан астам өкілдіктері жұмыс істейді. Үндістанның “Испат Интернэшнл” компаниясы Қарағанды металлургия комбинатын, бірқатар көмір кеніштері мен электр энергиясы нысандарын өз басқаруына алды. “Аджанта-Фарма” Қазақстан — Үндістан бірлескен кәсіпорны Алматы қаласында фармацевтика затты құрылысын жүргізуде.
Мәдениеті
Ежелгі үнді мәдениеті
Ежелгі дүниедегі ән мен жырға өте бай ел Үндістан.Бізге өте ерте кездердегі үнділіктердің өмірі мен тұрмыс салтынан хабар беретін бірнеше жыр дастан келіп жетті: "Махабхарата", "Раяана". Бұл екі жырларда да жақсылық пен жамандық арасындағы күрес сипатталып, ақырында әділеттілік жеңіп шығады. Бұл жас ұрпаққа мәнді тәрбие береді,.
- Ману заңдары
Тек үнділіктерде ғана емес, бүкіл ежелгі дүние елдерінің мәдени даму дәрежесінің тамаша жетістіктерінің бірі Ману заңдары болып табылады. Оны үнділіктер бүкіл адамзаттың арғы атасы деп есептелінетін Ману жазды деп есептелінеді. Ману заңдарын оқи отырып ежелгі үнділіктердің шаруашылығы, басқару жүйесі, әлеуметтік жағдайы, әдет ғұрыптары туралы мәлімет ала аламыз. Заңда елді басқару жүйесі төмендегіше болу керек делінеді.Патша адамадардың ішіндегі ең қасиетті билеуші. Заң негізінде патша уәзірлерді, қалалар мен облыстардың хакімдерінен тағайындайды. Салық жинайтын ерекше қызметкерлер болды.
- Будда діні
Ежелгі Шығыстың көптеген елдері сияқты үндістанда да алғаш әр түрлі құдайға сенушілік пайда болды. Солардың ішінде халықтан көп қолдау тапқан Брахма құдайы.Бұл дінді уағыздаушылар мен таратушылар брахмандар деп аталынды. Алайда, олардың тұйық топтарға бөлінуі мен өздерін жоғары қоюы патшаға да төмен топ өкілдеріне де ұнамады.Олар жаңа діндерді ойлап шығарды. Ең танымалы будда діні болды. Оны негіздеген Сиддхардһа атты ханзада болды. Ол жас кезінен адамдардың қайғы қасіреті туралы ойлайды. Нәтижесінде, биліктен бас тартып ел кезіп кетеді. Адамдардың қайғы қасиетінің шешімі қоғамдағы әділетсіздік пен жамандық кеніне көз жеткізген ол ел арасында өз ойын талқыға салады. Аса білгірлігі үшін ел оны Будда-"жарық сәулелі" деп атап кетеді. Сөйтіп будда ілімі мен ханзаданың өмір жолы туралы пікірлер жиналып үлкен дін, буддизм пайда болады.Буддизм дінінде адамдардың бақытсыздығы олардың дінінен болады делінген. Және де буддизм байлыққа немқұрайлы қарады. Буддизм адамдарды байлығыны, тіліне, ұлтына бөлмеді. Кейіннен оны уағыздаушылар көрші халықтар арасында да тарата бастады. Мысалы,Қытай, Жапон аралдары.
- Өнер және білім негіздері
Бізге дейін жеткен ежелгі үнділіктер өнерінің тамаша туындылары діни сарайлар-храмдар болып отыр.Олардың екі түрі болған. Біріншісі-ашық жердегі тастан, кірпіштен ттұрғызылған храмдар. Екіншісі-үңгір ішіндегі храмдар. олардың екеі де түрлі түсті бояулармен сәнделген, әсем де құдіретті етіп салынған. Үнділік шеберлер тастан, күйдірілген қыштан әр түрлі мүсіндер жасады. Ауа райындағы жиі болатын өзгерістер, шаруашылық қажеттері жұлдызнамашылық пен есептеу бағытындағы білімді жетілдірді. Үнділіктердің жыл санауы бойынша, бір жыл 360 күнге, ол 12 айға, әрбір ай 30 күнге бөлінді. Б.з V-VI ғасырларында үнді оқымыстылары жердің шар тәрізді кенін біледі.Және де қазір біздер жазып жүрген сандарды арабтаросы үнділіктерден үйренген екен. Ежелгі үнділік кітаптарда әртүрлі аурулардың аты кездеседі. Мәселен, сары ауру, буын ауруы, бас ауруы, алапес және т.б. Үнділіктердегі емдеу бақсылықпен қатар жүрген.
Әдебиеті
3 мың жылдан астам уақыт бойы өз дәстүрлері қалыптасқан үнді әдебиеті санскрит тілінде жазылған, лирика, эпос пен драманың негізі қаланған діни мадақ жырлар — ведалардан басталады. Шамамен б. з. б. 6—5 ғасырларда ауыз әдебиетінде аса көлемді эпик. поэма — “Махабхарата” мен “Рамаянаның” негізі пайда болып, б. з. алғашқы ғасырларында санскрит тілінде түпкілікті қалыптасты. Б. з. б. 1-мыңжылдықтың 2-жартысында пали мен кракритах тілінде діни дидактика мен ауыз әдебиеті сюжеттері үйлескен буддалық әдебиет туды. Б. з. б. 4—3 ғасырларда елдің дравидтік оңт-нде ежелгі туындыларының (“Он жыр”) дүниеауи сипаты басым болған өзіндік драма-тамиль әдебиетінің негізі қаланды. Санскрит тілінде жазылған халық ертегілерінің жинағы — “Панчатантра” (б. з. 3—4 ғасырлар) повесть жанрының бастамасы болды. Жаңа заман шебінде жеке шығарм-қа көшу байқалып, дербес әдеби түрлер мен формалар қалыптасты: Халаның пракриттік лирикасы (шамамен 4 ғасыр), Ашвагхошидің (шамамен 2 ғасыр), Бхасаның (4 ғасыр) санскриттік драмалары, тамиль-лиро-эпостық поэзиясы (мыс., авторы Иланго Адигаль болып есептелетін “Білезік туралы повесть”, 7—9 ғасырлар). Калидаса (шамамен 5 ғасыр) мен Дандиннің (6 — 7 ғасырлар) санскриттік мифологиялық мазмұнындағы шығарм. өзінің діни реңін бүтіндей жоғалтып, адамгершілік идеяларды білдірудің құралына айналды. Драмалық тамиль әдебиетінің шыңы дана билеушінің мүлтіксіз тұлғасын суреттеген “” атты қанатты сөздер кітабы (4—5 ғасырлар) болып табылады. Шамамен 7 ғасырдан бастап санскрит және тамиль тілдеріндегі әдебиеттермен қоса дравид және жаңа үндіарийлік тілдердегі әдебиеттер пайда болды. Кейінірек кашмир әдебиеті мен синдх әдебиетінің, сондай-ақ пушту тіліндегі үнді әдебиетінің негізі қаланды. Мұсылман ақсүйектері билеген мемлекеттердің құрылуы мен ислам дінінің кең таралуы үнділік парсы тіліндегі әдебиеттің қалыптасуына себеп болды: Әмір, (1253—1325), (1644—1721), т. б. Үндістан халықтарының көпғасырлық шаруашылық, саяси және мәдени байланыстары Үндістандағы әдеби процестің бірлігіне негіз қалады. 15—17 ғасырлардағы әдебиеттің гүлденуіне билеушілерге қарсы діни ұрандармен өткен бхакти қозғалысы үлкен әсер етті. Санскриттік ережелерден бас тартқан жазушылар ауыз әдебиеті үлгілерін жыр жолдарына түсіруге бейімделді: канна ақыны Пурандарадаса (ш. 1480—1564), бенгалдық (14—15 ғасырлар), хинди тілінде жазған ақындар: (15—16 ғасырлар), (ш. 1483—1563), т. б. 17 ғ-дағы халық көтерілістері бостандық жыршылары — маратхи Тукарамаға (1608—49), Рамадасқа (1608—81), пенджабтық Говинда Сингхтарға (1666—1708) рух берді. Үндістанды Ұлыбританияның жаулап алуы 18 ғасырда үнді әдебиетінің құлдырауына және дағдарыстық сарындардың күшеюіне ықпал етті. Алайда 19 ғасырда, әсіресе, 2-жартысында Үндістан әдебиетінде ағартушылық идеялар пайда болды. Ағартушылық реализм бенгал және басқа да әдебиеттерде әшкерелеуші әлеум.-тұрмыстық романның дамуына ықпал етті [бенгал жазушысы Перичанд Миттроның (1814—1883) “Дәулетті үйдің еркесі” атты шығармасы, т. б.]. Романтизм тарады (бенгал жазушысы Б.Чоттопадхайдың тарихи романдары). Драматург Д.Миттроның (1829 — 74) шаруалардың ағылшын плантаторларының тәлкегіне қарсы наразылығын суреттеген “Индиго айнасы” (1860) пьесасы отаршылдыққа қарсы үндеу болды. 20 ғасырдағы үнді әдебиетінде ұлттық тәуелсіздік үшін күрес басты тақырыпқа айналды. 30-жылдардың ортасында мақсаттары әдебиетті дәйекті түрде демократияландыру, оны өмірге жақындата түсу болған алдыңғы қатарлы жазушылардың қозғалысы басталды. 1936 жылы Премчандтың (1880 — 1936), М.Р. Анандтың, Саджад Захирдің бастамасымен Үндістанның алдыңғы қатарлы жазушыларының қауымдастығы құрылды. Әдебиетке ұлт-азаттық күрестегі үстем болған идеол. ағым — гандизм терең ықпал етті. Сыншыл реализм дамуының жоғары сатысы Премчанд пен Р. Тагордың (1861—1941, сыйлығы, 1913) шығармасы болып табылады. Урду және парсы тілдерінде жазған М. (1877 — 1938) поэзиясы ерік-жігері мол, бастамашыл, жасампаз адамды мадақтады. Саяси поэзия мен махаббат лирикасын урду ақыны Х. А. (1900—36) дамытты, бенгал жазушысы Г.Халдардың романдары, хинди тілінде жазған прозасы мен публицистикасы ерекшеленді. Үндістанның тәуелсіздікке ие болуы (1947) алдыңғы қатарға әлеум. тақырыпты шығарған озық әдебиеттің дамуына ықпал етті. Хинди ақыны Д., маратхи ақындары Б.С. (1907 — 56) мен Ш. шығармаларында көркемдік жаңа құралдар мен түрлерді іздестіруге ұмтылу байқалды. Отаршылдықтың салдарын жою мен экономиканы көтеру жолындағы күрес бұрыннан артта қалып келе жатқан бірқатар әдебиеттердің дамуына және жаңаларының қалыптасуына әсер етті (майтхили, бходжпури, догри, т.б.). Үндістандағы жергілікті тілдердегі әдебиеттермен қатар ұзақ уақыт бойы мемлекеттік мекемелер мен жоғары білім берудің негізгі тілі болып келген ағылшын тіліндегі үнді әдебиеті де дамыды. Алғашқы ағылшын тілді ақындардың (В., 1809 — 31; К., 1809 — 73; Т., 1856—77) өлеңдерінен ағылшын романтизмінің ықпалы байқалады. 19 ғасырдың соңы мен 20 ғасырдың басындағы поэзияда (, 1872—1950; С., 1879 — 1949; Х., т. б.) Үндістанның ұлттық тәуелсіздігіне шақыру басым болды. 20 ғасырда ағылшын тіліндегі проза туды, оның көрнекті өкілдері М. Р. , Р. К. , Х., т. б. болды. Үндістан мен Қазақстан әдебиетінің өзара байланыстары 20 ғ-дың 50-жылдарынан басталды. М.О. Әуезов 1955 жылы Үндістанға барған сапарынан алған әсерлері туралы “Үнді кездесулері” атты сапарнама-очерктер жинағын (1958, 1973), үнділік ұлы жазушы жөнінде “Тагордың кемеңгерлігі туралы” атты мақала жариялады (1961). Т. “” (1970), Ә. “” (1967) секілді үнді елі, әдебиеті жайлы кітаптар жарияланды. “” мен үнді тақырыбына жазылған басқа да шығармалары үшін Үндістанның Дж. Неру атындағы Халықаралық сыйлыйлық берілді (1969). 1992 жылы мұндай сыйлыққа ақын А.Шамкенов те ие болды. 2004 жылы маусым айында белгілі қазақстандық журналист және ақын Ә. үнді эпосы “” қазақ тіліне аударғаны үшін Үндістанның жоғары мемлекеттік сыйлығы — “” табыс етілді. Ол 2005 жылы “Ригведа”, “” шығармалары мен Тагордың таңдамалы туындыларын қазақ тіліне аударып, 2006 жылы жеке кітап етіп шығарды. Дели қаласындағы Неру атындағы университет ғалымдары екі жақты ынтымақтастық бойынша хинди тілінде “20 ғасырдағы қазақ поэзиясының антологиясын” баспаға әзірледі. Осы жобаның шеңберінде 2003 жылы Делиде қазақ ақыны Ш.Сариевтің өлеңдер кітабы хинди тілінде жарық көрді. Үндістан әдебиетінен Ходжа Ахмад Аббастың “” (1959), Премчандтың “” (1958), “” (1958), “” (1960), “” (1964). “” (1972) кітаптары, “” (2006) қазақ тілінде жарық көрді.
Өнері
Үнді көркем мәдениетінің қайнар көздері пен Ганг өзендерінің жағалауларында пайда болған өте ежелгі өркениеттерден басталады. Жоғары дамыған Хараппа өркениеті (б. з. б. 3-мыңжылдықтың ортасынан 2-мыңжылдықтың ортасына дейін) кезеңіне Сангхол мен Лотхал тәрізді ірі қалалар жатады. Оларға бірыңғай жоспарлау, жолға қо-йылған сумен қамтамасыз ету және құбыр жүйесі, күйдірілген кірпіштерден салынған көп қа-батты құрылыстар, шомылуға арналған қоғамдық бассейндер тән. Б. з. б. 2-мыңжылдықтың ортасынан 1-мыңжылдықтың ортасына дейінгі Солтүстік Үндістанмәдениетіне әдеби деректер мен неғұрлым кейінгі кезеңдерге тән мүсіндік және көркемсуретті бейнелер бойынша баға беруге болады. Құрылыстар ағаштан, саз бен құрақтан салынды. Олардың формалары мен типтері (жартылай шар немесе конустық күмбездері бар дөңгелек үй, ағашпен жабылған қоғамдық жиналыстарға арналған зал типті ғимараттар, т.б.) келесі ғасырлардағы тас храмдар мен басқа құрылыстар архитектурасының негізін қалады. Б.з.б. 1-мыңжылдықтың ортасында қалыптасқан құл иеленуші мемлекеттердің орталықтары — Матхура, , т.б. қалаларға бірыңғай жоспарлау тән болды. Бұл қалаларды қоныстану брахманизмнің қоғамның варналарға (әлеум. топтарға) бөлінетіні жөніндегі тұжырымына сай жүргізілді (дәулеттілер мен кедейлер кварталдары). Қалаларда қоныстанудың мұндай қағидасы Үндістанда кейінгі орта ғасырларға дейін сақталды. Үндістанда көркемдік дәстүрлердің берік сақталу себептерінің бірі — ежелгі заманнан бастап цехтық құрылыс ұйымдары — “шренилердің” өмір сүруі мен құрылыс ісі және қолданбалы өнердің заңдары мен ережелерінің бірыңғай жүйесі — “Шилпашастраның” қолданылуы еді. Үндістанөнері мемлекеттері мен парсы мәдениетінің әсеріне ұшыраған қуатты құл иеленуші мемлекет — Маурья (б. з. б. 4—2 ғасырлар) құрылған кезде өзінің гүлдену шегіне жетті. Қалаларда қамалдардың, сарайлардың ірі кешендері тұрғызылды (Паталипутрадағы Ашок патшаның сарайы — б. з. б. 3 ғасыр). Будда дінінің таралуымен Ашок билік құрған жылдары храмдар — чайтьялар, чайтья мен пірадарлар жатақханасы — “вихару” бар монастырьлар, сондай-ақ мемориалдық құрылыстар мен бағаналар — стамбхалар жаппай салына бастады. Б. з. б. 2—1 ғасырларда Солтүстік Үндістандағы Шунга мен Декандағы Андхра құл иеленуші мемлекеттерінде өнер өзінің шарықтау шегіне жетті. Бұл кезеңге Бхаджи, Насика, Карли тауларындағы жартастарға қашалып салынған монастырьлардың ірі кешендері жатады. Үндістанның солтүстік мен ортталық аудандарында Гупталардың (4 — 6 ғасырлар) қуатты мемлекеті құрылуымен құл иеленушілік дәуір өнері өзінің соңғы гүлдену кезеңіне өтті. Осы кезде Будданың формасы кемеліне келген, барлық бұлжымас ережелерге сай мүсіндері (Сарнатхадағы құмсаздан, Султанганджадағы қоладан жасалған мүсіндер, 5 ғасыр) жасалды. 10—11 ғасырлардан бастап қалалар тез өсіп, храм құрылыстары кең қанат жайды. Храмдар неғұрлым салтанатты әрі әсем, көлемді, күрделі композициялы бола түсіп, мүсіндердің сәулет өнерімен бөлінбес бірлігі қалыптасты. 10—13 ғасырларда жергілікті сәулет өнері мектептерінің өзіндік ерекшеліктері көрінген бірқатар храмдар пайда болды. 12 ғасырдың соңы мен 13 ғасырдың бас кезінде Солтүстік Үндістанды мұсылман билеушілерінің басып алуы елге Орталық Азия, Таяу және мәдени дәстүрлерін әкелді, ислам үстем дінге айналды. Басқаша құрылымдық элементтер (аркалар, күмбездер, шаңырақтар) мен құрылыс типтері (мешіттер, мұнаралар, медреселер, кесенелер) орнығып, сарай-бекініс ансамбльдерінің құрылысы бұрын болмаған гүлдену дәрежесіне жетті. Мұнымен қатар мүсін өнері мен бейнелеу өнерінің дамуына елеулі соққы берілді, өйткені исламның діни талаптары тіршілік иелерін бейнелеуге кедергі келтірді. Делиде үнді сәулет өнері белгілерін сақтаған Кутб-Минар мұнарасымен мешіті (1193 жылы салына бастады), күшті бекіністері бар қалалар: , , пен , (14 ғасыр) салынды. Ұлы Моғолдар империясының құрылуымен (1562) Үндістан өнері жаңа сатыға көтеріліп, өзінің ең гүлденген шегіне Акбардың тұсында жетті. Ол билік жүргізген жылдары (1556—1605) қала құрылысы мен қамал, бекіністік өнердің тамаша үлгілері жасалды: Аградағы бекініс, қала-бекініс (1569—84) (бекініс сол қалпында осы кезге дейін сақталған), (1570) мен Аллахабадтағы бекіністер]. Бірыңғай баумен қоршалған орталық — күмбездік кесененің классикалық типі қалыптасты (Делидегі Хумаюн кесенесі, 1565). Шах-Жаїанның (17 ғасыр) кезінде сәулет өнерінде әсемдік артып, қымбатшылыққа ұмтылу күшейді, мәрмәр мен бағалы тау жыныстары кең қолданылатын материалдарға айналды. Кесененің дәстүрлі формалары Аградағы мазарында кемеліне жеткізілді. 18 ғасырда жергілікті дәстүрді сақтаған Раджастхан өнері жоғары деңгейде дами берді. Солтүстік Үндістандағы мұсылман билеушілерінің үстемдігі кезеңінде дәстүрлі храмдық сәулет және мүсін өнері бұрынғыша брахман абыздары үстемдік еткен қиыр оңтүстікте ғана дамыды. Ескі храмдардың айналасына қақпа үстіндегі мұнаралар — “гопурамы” бар, мүсіндері мол қоршаулар тұрғызылды. Ғасырлар өткен сайын қоршаулар саны өсіп, храм кешені ашық галереялы көп бағаналы аулалар — мантапамы мен шомылуға арналған бассейндерден құ-ралған бекіністі қалаға айналды (Чидамбарамдағы, Рамешварамдағы, Мадураидегі храм кешендері). Бағаналардың үстіне секіріп тұрған жылқылар мен қиял-ғажайып кейіпкерлердің орасан мүсіндері орнатылды. Орта ғасырларда миниатюралық сурет өнері дамыды. Үнді миниатюрасының ертеректегі мектептерінің ішіндегі белгілісі — мектебі (11—16 ғасырлар). 16 ғасырда миниатюраның моғол мектебі пайда болды. Тарихи шығармаларды көркемдеу, портреттік және жануарларды бейнелеу жанры тарала бастады. Моғол мектебінің көптеген дәстүрлері 16 — 17 ғасырларда гүлденген декан мектебіне үлкен ықпал етті. Үндістандағы ағылшындардың отаршылдық үстемдігі кезеңінде (18 ғасыр — 1947) еуропалық мәдениеттің ықпалы күшейіп, ұлттық мәдениет құлдырап кетті. Калькутта, (), Бомбей сияқты портты қалалар тез өсіп, 17 ғасырдың өзінде-ақ ағылшындар бұл қалаларда өздерінің бекіністерін, доктары мен христиан шіркеулерін тұрғызды. Дамып келе жатқан өнеркәсіп орт-тары — жаңа қалалар, олармен бірге заводтар, вокзалдар, муниципалитеттер пайда болды. Жаңадан салынған қалаларда әкімш. ғимараттары орналасқан, көркейтілген, еңселі үйлері мен саябақтары бар еуропалықтар тұратын, жұмысшылардың лашықтары мен табыс түсіретін үйлер орналасқан, ретсіз құрылысты үнділік аудандар қалыптасты. Отаршылдық кезеңдегі қала құрылысының үлгісі — болды. Оның көшелері геом. жағынан дұрыс жоспарланып, негізінен еңселі үйлер, үкімет ғимараттары тұрғызылды. 18 ғасырдан бастап 19 ғасырдың ортасына дейінгі әкімш., іскерлік, ғимараттар, жеке резиденциялардың архитектурасында ағылшын классицизмі, кейіннен жаңа готикалық формалар басым болды.
Музыка мен би
Үндістан халықтары — өте ежелгі, терең өзіндік ерекшеліктері бар музыкалық мәдениеттің мұрагерлері болып табылады. Оның қайнар бұлақтары халықтардың әр салалы еңбек және рухани қызметіне байланысты халықтық және ұжымдық әдет-ғұрыптардан басталады. Театр, музыка мен би өнері жөніндегі “Натья-шастра” (1 ғасыр) трактаты өзі жарық көргенге дейінгі заманда үнділіктерде өзіндік ерекшеліктері мол, қайталанбас, жоғары дамыған музыка жүйенің өмір сүргенін дәлелдейді. Үнді музыкасына суырып салмалық тән. Үндістанға Кіші және Орталық Азиядан келгендер орныққаннан кейін үнді музыка мәдениеті мұсылмандық Шығыстың музыкалық мұрасымен тығыз байланысқа түсті. Нәтижесінде үнділіктер мен мұсылмандардың дәстүрлі өнерін ұштастырған жаңа стиль пайда болды. Көптеген вокалдық стильдердің ішіндегі неғұрлым танымалдары: (бастауын ежелгі храмдық ән айтудан алады), (дхурупадтың парсы музыкасымен бірігуі нәтижесінде кейінірек пайда болды). Сондай-ақ махаббат қуаныштары мен өкініштері жөніндегі әсем лирикалық ән-тхумри, негізін Пенджабтың халық әндері құраған лирикалық шығарма — таппа, халық музыкасының үлгілеріне жақын бхаджан мен киртан да кең тараған. Кәсіпқой музыка өз бастамасын фольклорлық үлгілерден алғанымен де, классик. және халықтық музыка жанрлары бір-бірінен елеулі түрде ерекшеленеді. Әр түрлі аудандардың халық әндері жергілікті ерекшеліктерге ие, оларға табиғи, шынайы сезімдік сарын, әлеум. реңк тән. Үндістан өз тәуелсіздігіне ие болғаннан кейін музыкалық мәдениеттің дамуына жаңа мүмкіндіктер пайда болды. Музыка, би мен драма академиясы (“”, 1953) құрылды. 1954 жылдан үнді әндері жөніндегі конференция (“”) өткізіліп келеді. Қазіргі заманғы Үндістанның музыка мәдени өміріндегі жаңа құбылыстардың бірі — үнді киносындағы музыка. Оның негізгі ерекшелігі — музыка өнерінің батыс және шығыс үлгілерінің үйлесімі болып табылады.
Театр мен кино
Халықтық театр қойылымдары өте ежелгі заманда пайда болып, әр түрлі , ойындар мен билер орындаудан құралады. Халықтық театрдың көптеген формалары шамалы ғана өзгерістермен осы уақытқа дейін келіп жетті. “Рамаяна”, “Махабхарата” эпик. поэмаларының мазмұнын сахнада бейнелеу көпшілік халықтық театрлық қойылымдардың негізі болып табылады. Мұндай театрларда өнер көрсететін актерлердің мәнерлеп оқу, би, пантомима, әншілік, кей жағдайда цирк артисінің шеберлігінен хабары болуы керек. Үнді халықтық театрларының спектакльдерінде сюжеттің біраз бөлігі актерлердің ойнымен ғана емес, әңгімелеу арқылы да түсіндіріледі. Арнайы сахналық алаңның, декорация мен құрал-жабдықтардың мол болуы да шарт емес. Дәстүрлі театрдың ең жарқын әрі көркемдік құралдарының бірі — бидің көптеген стильдері мен жергілікті түр өзгерістерінің болуы (, , , ). үнді драмасы мен театрының гүлденуі 4—6 ғасырлардағы Бхаса, Калидаса, Шудракилердің шығарм-мен байланысты. 19 ғасдың 2-жартысында еур. үлгідегі театрлар, бенгал, хинди, маратхи тілдеріндегі драмалық шығармалар пайда болды. 1795 жылы Калькуттада бенгал артистерінің алғашқы труппасы құрылды. 1872 жылы драматург Г. үнді қоғамының көпшілікке үлкен әсер еткен Ұлттық театрдың негізін қалады. 20 ғасырдың 60-жылдары Үндістанда 30-дан астам кәсіби театр ұжымы жұмыс істейді.
Үндістанда алғашқы фильм 1913 жылы түсірілді (“”, реж. Д.Г. ). 1931 жылы бірінші дыбысты кино “” (реж. А.) қойылды. 20 ғасырдың 40-жылдарының 2-жартысында, әсіресе, тәуелсіздікті жеңіп алғаннан кейін (1947) ұлттық кинематография құру мүмкіндігі пайда болды. 1947 ж. ақпарат пен радио хабарын тарату министрлігі жанынан кинематография бөлімі ұйымдастырылды. Халық өмірін шынайы бейнелеген алғашқы фильмдер пайда болды — “” (1946, реж. Х.А. Аббас), “” (1949, реж. Н.). 50-жылдары шығарылған бірқатар фильмдер де маңызды әлеум. мәселелерге арналды. Олардың ішінде “” (1953, реж. Аббас), жерге деген өз құқықтары үшін күрескен шаруалар жөніндегі “” (1953, реж. Б.), белгілі бір мөлшерде “” (1951, реж. Р.), т.б. фильмдері бар. Реж. С.Рейдің (“” — 1955, “” — 1957, “” — 1959) тек қана үнділік емес, дүниежүзінде кино өнеріндегі елеулі құбылыс болды. Үнді фильмдеріне тұрмыс көріністері мен әдет-ғұрыптарды жан-жақты бейнелеу, оқиғалардың баяу дамуы тән. Үндістан кино өнімдерінде көбінесе тарихи сюжеттерге арналған музыкалық фильмдер елеулі орын алады. Олардың көпшілігінде фильм мазмұнына қатысы жоқ әндер мен билерге шамадан тыс көңіл бөлінеді. Ел өмірін жан-жақты суреттейтін деректі фильмдер шығару жолға қойылған. 1960 жылы Пунада кинематография институты ашылды. 1954 жылдан Бомбей қаласында бүкілүнділік кинофестиваль өткізіліп тұрады. Кино өнері жөнінде бірнеше журнал шығарылады. Үндістан — дүние жүзінде жылына ең көп көркем фильмдер шығаратын мемлекет. Үнділік кино фабрикасы — деген атқа ие болған, ол Бомбей қаласының түбінде орналасқан. Бұл қаланың түсіру павильондарынан күн сайын екі жаңа фильм шығарылады. Фильмдер хинди, , маратхи, т.б. халықтардың тілдерінде түсіріледі. Дүние жүзіне есімі танымал үнділік кино актерлерінің қатарына,Айшвария Рай Баччан,Шахрух Хан,,,[[ Б., Д., Д., , , , С., М., Б.Ран, В.Рахман, Ш., , Амитабх Баччан, , Митхун Чакраборти, , т.б. жатады.
Дереккөздер
- Population Enumeration Data (Final Population). 2011 Census Data. Office of the Registrar General & Census Commissioner, India. Басты дереккөзінен мұрағатталған 22 мамыр 2016.
- A – 2 Decadal Variation in Population Since 1901. 2011 Census Data. Office of the Registrar General & Census Commissioner, India. Басты дереккөзінен мұрағатталған 30 сәуір 2016.
- World Economic Outlook Database, April 2019. International Monetary Fund.
- Human Development Indices and Indicators: 2018 Statistical update. (15 September 2018). Тексерілді, 15 қыркүйек 2018.
- Ежелгі дүние тарихы — 6 сынып — Алматы: Атамұра баспасы 2006
- Қазіргі дүние географиясы: Хрестоматия. Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 11-сыныбына арналған оқу құралы. / Қ. Ахметов, Т. Увалиев, Г. Түсіпбекова. —Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. ISBN 9965-36-216-5
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Koordinattar 21 07 32 s e 78 18 38 sh b 21 12556 s e 78 31056 sh b 21 12556 78 31056 G O Ya Үndistan hindi भ रत Bharat agylsh India resmi atauy Үndistan Respublikasy hindi भ रत गणर ज य Bharat Gaṇarajya agylsh Republic of India Ontүstik Aziyada Үndistan tүbeginde ornalaskan memleket Үndistanda 1 210 193 422 adam ozinin asa baj mәdenietimen zhәne ezhelgi orkenietimen әjgili el Ol teren tamyrly filosofiyanyn mol ozindik izgi ruhani muranyn syry da syny da saktalgan әdet guryptar men dәstүrdin zher zhaһanga әjgili mahabbat kүmbezi Tәzh Mahal Lotoshram syndy sәulettik zhauһarlardyn teren kajnarly bi men sazdyn gazhajyp үndi kinosy men zhupar iisti үndi shajynyn eli Ol barlyk halyktardyn zhүregin birtutas omirdin yrgagynda togystyrgan Үndistannyn Halyktyn zhan zhүregi memlekettik Әnuranynan әr tүrliliktegi birlestiktin үlgisi Үndistan Respublikasy hindi भ रत गणर ज य agylsh Republic of IndiaҰran सत यम व जयत Әnuran tyndau akp TarihyTәuelsizdik kүni 15 tamyz 1947 zhyl Ұlybritaniyadan Memlekettik kurylymyResmi tilderi hindi agylshyn tiliElordaIri kalalary Mumbai Deli KalkuttaҮkimet tүri Federacivti parlamenttik respublikaRam Nath KovindGeografiyasyZher aumagy Barlygy su beti Әlem bojynsha 7 shi oryn 3 287 263 km 9 6Zhurty Sarap 2016 Sanak 2011 Tygyzdygy 1 324 171 354 adam 2 shi 1 210 854 977 adam 403 5 adam km 31 shi EkonomikasyZhIӨ AҚT Қorytyndy 2019 Zhan basyna shakkanda 11 468 trln 3 shi 8 484 119 shy ZhIӨ nominal Қorytyndy 2019 Zhan basyna shakkanda 2 972 trln 5 shi 2 199 142 shi ADI 2017 0 640 ortasha 130 shy Etnohoronim Үndiler үndistandyktarValyutasy INR kod 356 Қosymsha mәlimetterInternet үjshigiISO kody INRHOK kody INDTelefon kody 91Uakyt beldeuleri 5 30 Үndistan Үndistan Respublikasy Үndi muhity alabynda Gimalaj taularynan ontүstikke karaj Ontүstik Ontүstik Batys Aziya elderin Europa zhәne Afrikamen bajlanystyratyn manyzdy teniz zhәne әue zholdarynyn torabynda zhatyr Batys zhagalaulary Arab tenizinin shygys zhagalaulary sularymen korshalgan Aumagy 3 3 mln km zhәne araldaryn kosa eseptegende Astanasy Deli Nyu Deli kalasy Halky 1 mlrd 400 mln onyn 72 y shygu tegi zhagynan 25 y negizinen ontүstikte turady 3 y mongol tektester Halkynyn 9 10 boligin iri ulttar hindustandyktar 31 daj marathiler oriyalar radzhasthandar assamdyktar kashmirlikter t b kurajdy Dini kuramy induizm dinine tabynatyndar 80 3 musylmandar 11 mәsihshilik dinindegiler 4 daj 2 8 t b Tilder Resmi tilderi hindi zhәne agylshyn sondaj ak shtattarda 18 til resmi bolyp esepteledi Halyk ojpatyndagy audandar men teniz zhagalaularynda tygyz soltүstiktegi tauly zhәne sholdi audandarda sirek konystangan Halky negizinen auyldy zherlerdi mekendejdi Sondyktan tabigi osimi zhogary Қala turgyndary halyktyn 28 yn kurajdy Iri kalalary Kalkutta Mumbai Deli Nagpur Әkimshilik bolu Үndistan federativti respublika kuramyna 25 shtat pen 7 odaktyk aumak kiredi Memleket basshysy prezident Zan shygarushy zhogargy organy prezident zhәne kos palatadan halyk palatasy men shtattar kenesi turatyn parlament Zhogargy atkarushy organy Ministrler kenesi ony premer ministr baskarady Ұlttyk mejramdary Respublika kүni 26 kantar 1950 zhәne Tәuelsizdik kүni 15 tamyz Britan Dostastygynyn kuramyna kiredi BҰҰ nyn mүshesi 1945 Aksha birligi үndistan rupiji TabigatyGeologiya Үndistan negizinen Үndistan tүbegin Gimalaj men Қarakorymnyn bir boligin shygys boligin Bengal shyganagy men Arab tenizinin birneshe araldar tobyn kamtidy El aumagynyn 3 4 boligi zhazyktar men үstirtter Үndistandy tүgel derlik Dekan tauly үstirti alyp zhatyr shygyska karaj 900 m den 300 m ge dejin alasarady Teniz zhagalaulary negizinen alasa kumdauyt az tilimdengen Keme toktajtyn kolajly oryndar az sondyktan koptegen iri porttar ozender zhagasyna Kalkutta ornalaskan nemese zhasandy zholmen salyngan Batysynda үstirt biiktep Batys Gattar tauyn kurajdy Onyn teniz zhagalauyndagy betkejleri tik zharly shygys zhagy iri ozenderdegi Krishna t b zhazyktarmen tilimdengen Batys Gattar tauy ontүstikte Apajmalaj Kardamon taularymen en biik zheri 2633 m zhalgasady Soltүstik batysynda eroziyadan katty bүlingen kyska katarlas kyrkalardan kuralatyn ezhelgi katparly tizbek taulary biiktigi 1722 m ge dejin ornalaskan Dekan үstirti soltүginde bazaltty tauly zhazygynyn zharlauyt sheti bolyp tabylatyn Vindhya taularymen en biik zheri 881 m shekteledi Dekan үstirtinin shygys kiyr shetinde ozendermen zheke massivterge bolshektengen taulary en biik zheri 1680 m ornalaskan Үndistan tүbeginin soltүstigine karaj allyuvijli Ind Gang zhazygy zhatyr Onyn soltүstiginen bastap үsh tik kuz baspaldak tүrinde dүnie zhүzindegi en biik tauly zhүjeler Gimalaj taulary men odan solt ke karaj Қarakorym koteriledi en biik zheri Gimalajdagy Nangarparbat tauy 8126 m Gimalajdyn bul baspaldaktary Sivalik taulary 800 1200 m Kishi Gimalaj 2500 3000 m Үlken Gimalaj 5500 6000 m odan da biik bir birinen tauaralyk kazanshunkyrlar tizbegimen bolingen Үlken zhәne Kishi Gimalajlardyn zher bederi alpilik formada ozendermen teren bolshektengen Tas komir temir kentastary marganec hromit boksit almas ken oryndary bar Klimat Klimaty negizinen tropiktik soltүstiginde tropiktik mussondyk Үndistan eginshiligi үshin orasan rol atkaratyn zhazgy ylgaldy musson kezinde zhauyn shashynnyn 70 90 y tүsedi Қysy kurgak әri salkyn nauryz ajynan mamyrga dejin kurgak ystyk mausym bastalady Қantardyn ortasha temperaturasy solt tegi 15 S tan ont tegi 27 S ka mamyr ajynda 28 S tan 35 S ka dejin zhetedi Ind Gang zhazygynyn batysyndagy zhyldyk zhauyn shashyn molsh 100 mm den kem bolsa Dekannyn ortalyk audandarynda 300 400 mm Shygys Gimalaj men syrtky betkejlerinde 3000 6000 mm ge Shillong tauly zhazygyndagy Zher sharyndagy kurlyktyn en ylgaldy orny Cherapundzhide 12000 mm ge dejin zhetedi Erigen kar muzdyktar men zhauyn shashyn suymen tolygatyn Gimalajdan bastalatyn ozenderdin suy zhyl bojy mol bolady Dekan үstirtindegi ozender agyny mussondyk mausymga bajlanysty ozgerip otyrady mausymnan kazan ajyna dejin suy molayady Barlyk iri ozenderde zhazda su dengejinin shugyl koterilui bajkalyp taskyn zhii bolyp turady Gidrologiya Negurlym iri ozenderi Gang Godavari Krishna Olardyn kopshiliginin eginshilik үshin manyzy zor Iri kolderi az olar negizinen shygu tegi muzdyk nemese tektonikallyk tauly audandarda ornalaskan En үlkeni Kashmir zhazygyndagy koli Өzenderinin kejbireulerinde keme katynasy bar Zhanuarlar zhәne Өsimdikter әlemi Tavuskus u olan Hindistan in ulusal kus Dekan үstirti men Ind Gang zhazygynyn tabigi osimdik zhamylgysy kүshti ozgergen savannalar kserofitti sirek ormandar basym kej zherlerde zhapyragy tүsetin ormandar bar Soltүstik batysta butalar osken sholejtter men sholder basym Batys Gattardyn zheldi betkejlerinde Gang men Brahmaputra atyrauynda Shygys Gimalajdyn taualdy ajmaktarynda mәngi zhasyl tropiktik ormandar Gimalajdyn eteginde terailar batpaktangan dzhungliler odan zhogaryrakta mussondyk aralas zhәne kylkan zhapyrakty ormandar tau shalgyndary osedi Ormandar el aumagynyn 1 4 ine zhuygyn alyp zhatyr Negizgi ulttyk sayabaktary ormany Manas t b Koptegen rezervattar bar Үndistannyn zhanuarlar dүniesi baska Aziya elderinen erekshe Sүtkorekti zhanuarlardan majmyldar makakalar gibbondar bugylar tenbil zambar zhәne kara kiikter ogizder gaur ergezhejli zhәne үndi bujvoldary tirshilik etedi Үndi pili zholbarys kabylan gimalaj ayuy kezdesedi Arystan leopard Kashmir bugysy tүgelge derlik zhojylgan Үndistanda kustar kosmekendiler zhylandar men balyktardyn koptegen tүrleri tirshilik etedi TarihyArheologiyalyk eskertkishter Үndistanda tas gasyry kezeninin ozinde ak adamzat kogamynyn omir sүrgenin dәleldejdi Bul dәuirdin kabattarynan shell ashel mәdenietine zhatatyn tas kuraldar tabylgan Ind ozenin zhazygynan tabylgan kola mәdenietinin kaldyktary b z b 3 mynzhyldyktyn bas kezine zhatady Ind zhazygyndagy ezhelgi mәdenietter b z b 3 mynzhyldyktyn 2 zhartysynan b z b 2 mynzhyldyktyn 1 zhartysyna dejin budan da burynyrakta pajda bolgan dep eseptelinedi Harappa mәdenieti B z b 2 mynzhyldyktyn 2 zhartysynda Үndistanga arijler kelip algashynda Pendzhabty sonynan Gang zhazygyn mekendedi Ezhelgi үndi dini madaktau zhyrlary men zhadylau olenderinin zhinagy vedalar arij tajpalarynyn omirin surettejdi Arijler mal egin osirumen ajnalysyp әr tүrli kolonerdi mengerdi sauda sattyk zhүrgizdi B z b 1 mynzhyldyktyn 1 zhartysynda Soltүstik Үndistanda birneshe kul ielenushi memleketter pajda boldy Bul kezennin tarihy az zerttelgen B z b 6 gasyrdagy kul ielenushi memleketterdin kopshiligi Soltүstik Үndistannyn shygys boliginde Gang men ozenderinin alaptarynda ornalasty t b memleketter Olardan soltүstik batyska zhәne ontүstikke karaj ornalaskan Gandhara t b memleketter zhoninde derekter az saktalgan Bul kul ielenushi memleketterdin halky 4 toptan kuraldy brahmandar vajshyalar Olardyn algashky ekeui artykshylyk zhagdajda boldy Patsha kazynasyna eginshiler tүsken onimnin 1 6 1 12 boligin berdi Patsha sondaj ak kolonershiler enbegin pajdalanu ajyna 1 kүn әr tүrli alym salyktar zhinau kukygyna ie boldy Eginshiler rulyk zhәne korshilik kauym bolyp omir sүrdi Қuldardyn enbegi negizinen үj sh nda pajdalanyldy B z b 6 4 gasyrlarda kol zhetken ekon progress ezhelgi үndi kogamy omirinin zhagdajlaryna ajtarlyktaj ozgerister engizdi Tauar aksha katynastarynyn damuy kuldyktyn taraluyna zhagdaj zhasady Әleum karama kajshylyktardyn osui dini sektanttyk kozgalysty tugyzdy olardyn ishinen buddizm men dzhajnizm erekshelendi B z b 4 gasyrdyn ortasynda Nand әuleti bilegen Magadha memleketine Gang zhazygy tүgel bagyndy Ind oz zhazygynyn bir boligin Ahemen әuleti zhaulap aldy B z b 327 325 zhyly Үndistanga Aleksandr Makedonskij әskeri basa koktep kirip Bias ozenderine dejingi zherdi ielendi Magadhanyn korshiles ajmaktardy basyp aluy Maurya әuleti tusynda da zhalgasa berdi patshanyn kezinde Maurya әuleti Үndistanga tүgeldej derlik kazirgi Auganstan aumagynyn bir boligine oz bilikterin ornatty Olar kүshti әkimsh zhәne әskeri apparat kurdy Birak ishki karama kajshylyktar men Үndistanga baktriya grekterinin basa koktep kirui olardy әlsiretip zhiberdi B z b 2 1 gasyrlarda Soltustik Үndistanda grek baktriyalyktar parfiyalyktar men shaktardyn koptegen әuletteri bilik zhүrgizdi Osy kezde Dekanda Satavahandar memleketi kүsheje bastady B z b 1 gasyrda Soltүstik Үndistannyn kopshilik boligi Kushan patshalygynyn biligine koshti 1 3 gasyrlarda Үndistan Rimmen kyzu sauda zhүrgizdi Shygystagy eldermen Қytajmen sauda katynastary kenejdi 6 12 gasyrlarda Үndistanda koptegen ortagasyrlyk memleketter omir sүrdi Olardyn arasynda үzdiksiz sogys zhүrdi 8 10 gasyrlarda Soltүstik Үndistandagy memleketterdin negurlym irileri men memleketteri edi 8 gasyrdyn basynda Sindini arabtar zhaulap alyp elge islam dini taraj bastady 11 gasyrdyn bas kezinde Үndistannyn soltүgine Ғaznaui sultandygynyn bileushisi Mahmud Ғaznaui birneshe ret zhoryk zhasap Pendzhabtyn biraz boligin bagyndyrdy 12 gasyrdyn sony 13 gasyrdyn bas kezinde Soltүstik Үndistandy Gurlar memleketinin bileushisi Muhammed zhaulap aldy Ol kajtys bolgannan kejin onyn Gang zhazygyndagy zhergilikti bileushisi ozin tәuelsiz dep zhariyalap astanasy Deli bolgan oz memleketin kurdy k Deli sultandygy Krishna ozennen ontүstikke karaj 14 gasyrdan 17 gasyrdyn 1 zhartysyna dejingi aralykta үlken memleket Vidzhayanagar omir sүrdi 1565 zhyly Vidzhayanagar bileushisi Krishna ozennin zhagasynda Dekan musylman odagynan zhenilip patshalygy ydyrap ketti 17 gasyrdyn ortasyna taman birneshe derbes knyazdikter kuryldy Madura Majsur t b Kolonialdyk dәuir 15 gasyrdyn sonynda Үndistanda algashky europa otarshylar portugaldar pajda boldy 16 gasyrdyn 1 zhartysynda olar teniz zhagalaularyndagy birkatar punktterge Goa Daman zhәne t b bekinip Үndistannyn teniz saudasyna bakylau ornatty zhәne basyp alyngan aumaktagy halykty otarshyldyk ezgige tүsirdi Al soltүstik Үndistandy Ұly Mogoldar imperiyasy biriktirdi k Mogoldar әuleti Babyr Britandyk Үndistan 17 gasyrdyn bas kezinde Үndistanda agylshyndyk Ost Үndistan men gollandtyk Birikken Ost Үndistan kompaniyasy 1600 1602 zhyly kurylgan tүrinde eur sauda kapitaly pajda boldy Olar portugaldardan Үndistanmen teniz saudasyn zhүrgizu monopoliyasyn tartyp alyp elde faktoriyalar sala bastady Үndistandagy birinshi agylshyn faktoriyasy 1613 zhyly Suratta pajda boldy 17 gasyrdyn 2 zhartysynda francuzdyk Ost Үndistan kompaniyasynyn 1664 zhyly kurylgan sauda faktoriyalary ashyldy Үndi kopesterinin komegimen agylshyndar gollandyktar men francuzdar үndi ondirisinin tauarlaryn satyp alyp olardy Europaga gana emes Iran Indoneziya Zhaponiya Қytaj t b elderge zhetkizdi Ұly Mogoldar imperiyasy bileushilerinin arasyndagy ozara үzdiksiz zhүrgizilgen tak talasy agylshyn zhәne francuz Ost Үndistan kompaniyalarynyn Үndistanga sauda ekspansiyasymen katar әskeri ekspansiyaga da koshuine kolajly zhagdajlar tugyzdy Ұlybritaniya men Franciya Үndistan rynogy үshin ozara kүres zhүrgizdi 1746 1763 zhyldary үzdiksiz zhүrgizilgen sogystyn nәtizhesinde Ontүstik Үndistanda agylshyndar oz karsylastaryn tolyk talkandap Bengaliyany zhaulap aldy pen tәueldilikke tүsirdi 1767 1799 zhyldary Ontүstik Үndistannyn eleuli boligi agylshyndyk Ost Үndistan kompaniyasynyn ielikterine kosyldy Majsur Hajdarabad shekaralaryna ygystyrylgan usak knyazdikter agylshyn bodandygyn mojyndady Deliden ajrylgan 1803 imperiyasy agylshyndyk Ost Үndistan kompaniyasyna bagynyshty boldy 1775 1818 zhyldary agylshyn otarshyldary memleketin zhojdy 1814 1826 zhyldary Gimalaj taularynyn ontүstik baurajy men Assam Sind 1845 1849 zhyldary kosylyp alyndy Agylshyndardyn otarshyldygy Үndistannyn ekonomikalyk zhәne әleumettik damuyna keri әser etti Үndi koloneri bujymdaryn tomen bagalarmen satyp alu men olardy Europa rynoktarynda satu otarlyk kanaudyn kajnar kozderinin biri boldy Ұlybritaniya bileushi toptarynyn arasynda Үndistandy otarlyk ezgige tүsiruge umtylushylyk zholyndagy kүres kompaniyasyn agylshyn parlamentinin bakylauyna alatyn zan kabyldaumen ayaktaldy 1773 1774 zhyly Үndistanda agylshyn general gubernatory tagajyndaldy 1813 zhyly Ost Үndistan kompaniyasy Үndistanmen sauda zhүrgizu monopoliyasynan ajrylyp 1833 zhyly sauda ujymy retinde zhojyldy Үndistanga agylshyn onerkәsiptik bujymdary әkelinip zhergilikti auyl sharuashylyk shikizatyn metropoliyaga tasu bastaldy Үndistan birtindep Ұlybritaniyanyn agrarly shikizattyk otaryna ajnaldy Otarlyk ezgi Үndistan halkynyn karsylygyn tugyzdy 18 gasyrdyn 70 zhyldarynan bastap eldin әr tүrli ajmaktarynda ult azattyk koterilisteri bastaldy Otarshyldykka karsy zhappaj kozgalys dini formalarga da ie boldy sanyasi uahhabshylar Algashky үndi sayasi ujymdary pajda boldy Agylshyn kapitaly eksport pen importty ishki saudanyn bir boligin sauda үjleri men bankiler zhүjesi arkyly bakylap otyrdy Temir zholdar zhәne sulandyru zhүjeleri salynyp shaj plantaciyalarynyn negizi kalandy 19 gasyrdyn ortasynan bastap Үndistan ulttyk kozgalysy kүshejdi Otarlyk ezgige karsy әsirese ozen aralygy men Bengaliyanyn halky katty karsylyk korsetti 1857 1859 Ol eldin ortalygyn da kamtydy Koterilisten kejin 1858 zhyly Үndistan britan tagynyn tikelej bakylauyna koshti 1855 zhyly Bombejde үndi ulttyk ideyalarynyn ortylygy retinde Үndistan ulttyk kongresi kuryldy 1909 zhyly үndilikter zan shygaru kenesi mүshelerin sajlau kukygyna ie boldy Birak zhergilikti halyk үndiler zhәne musylmandar bolyp ekige bolindi 1920 1922 zhyldary Mahatma Gandi Үndi ulttyk kongresine basshylyk zhasap azamattyk bagynbau naukanyn baskardy Bul naukannyn negizgi maksaty ozin ozi tolyk baskaru kukyktaryn talap etu edi 1935 zhyly bojynsha үndilikterge federaldyk zan shygarushy organdardy baskaru kukygy berildi birak korganys pen halykar katynastar mәselesi vice korol әkimshiliginin karauynda kaldyryldy 1940 zhyly Musylman ligasy Үndistandy әr tүrli dinderdin okilderi kop ornalaskan aumaktardyn shekaralary bojynsha bolshekteudi talap etti Tәuelsiz ҮndistanNeru zhәne Gandi 1937 1947 zhyly үzdiksiz kandy kaktygystardan son britandyk Үndistan eki tәuelsiz dominionga Үndi odagy induister men Pәkstanga musylmandar bolindi Tәuelsiz Үndistannyn birinshi premer ministri bolyp Үndi ulttyk kongresi partiyasynyn okili Dzhavaharlal Neru sajlandy 1950 zhyly Үndi odagysiz Үndistan Britan dostastygy kuramyndagy Үndistan Respublikasyna ajnaldy 1962 zhyly arada shekara zhoninde kyska merzimdik sogys bolyp Үndistan zhenilis tapty 1965 zhyly Үndistan Pәkstanmen sogysta Kashmirdi ozine kaldyrdy 1966 zhyly sajlauda premer ministr bolyp Dzh Nerudyn kyzy Indira Gandi sajlandy 1971 zhylgy sogysta Үndistan Pәkstandy zhenip Shygys Pәkstanga tәuelsizdik aluga komektesti Shygys Pәkstan oz atauyn Bangladesh dep ozgertti 1984 zhyly үkimet әskerleri Amritsardagy Altyn hramdy sikh kүshterinen tazartty Kop uzamaj kaza tapty Ogan oshtesken sikh okkagary kop uzamaj Gandidi atyp oltirdi Premer ministr bolyp Gandidin uly tagajyndaldy Ol da 1991 zhyly sajlau naukany kezinde adam oltirushilerdin kolynan kaza tapty 1998 zhyly Үndistan bes zher asty yadrolyk synagyn otkizdi Bul dүniezhүz bejbitshilik kүshterinin narazylygyn tudyrdy 1999 zhyly Үndistan yadrolyk synaktardy toktatu zhonindegi zhan zhakty kelisimge kol koyuga uәde berdi Kashmir zhoninde bejbit kelissozder otkizuge үkimetine usynys zhasaldy Қazakstanmen katynastary Қazakstan Respublikasy men Үndistan arasyndagy diplomatiyalyk karym katynastar 1992 zhyldyn 23 akpanynan bastap ornatylgan 1992 zhyly mamyr ajynda Almatyda Үndistan Respublikasynyn al 1993 zhyly karasha ajynda Delide Қazakstan Respublikasynyn elshiligi ashyldy 1992 zhyly akpanda Prezident N Ә Nazarbaev Үndistanga birinshi resmi saparyn zhasady Sapar barysynda memleketaralyk katynastardyn negizgi kagidalary men bagyttary zhonindegi deklaraciyaga diplomatiyalyk karym katynastar ornatu zhonindegi protokolga sauda ekonomikalyk katynastar gylym men tehnologiya mәdeniet oner bilim akparattyk kuraldar men sport salalaryndagy yntymaktastyk zhonindegi kelisimderge kol kojyldy 2002 zhyly 11 15 akpanda N Ә Nazarbaev Үndistanga kezekti saparmen baryp kajtty Onda Қazakstan Үndistan Birlesken deklaraciyasyna kol kojyldy Zhauap retinde Үndistan basshylygy da birneshe ret Қazakstanga resmi saparmen keldi Қazakstan men Үndistan arasynda sauda ekonomikalyk gylymi tehikalyk onerkәsip pen mәdeni yntymaktastyk zhonindegi Үkimetaralyk Қazakstan Үndistan Birikken komissiyasy kurylgan Ol әr tүrli salalardagy eki zhakty yntymaktastykty terendetu men damytudyn manyzdy kuraly bolyp otyr Eki eldin arasyndagy tauar ajnalymy songy zhyldary үzdiksiz osip keledi 2005 zhyly onyn dengeji 120 8 mln AҚSh dollaryn kurady eksport 19 9 mln dollar import 100 9 mln dollar Қazakstandagy med zhogary oku oryndarynda 400 den astam үndistandyk studentter bilim aluda 2002 zhyly akpanda Delide Abaj koshesi saltanatty tүrde ashyldy Sol zhyldyn mausym ajynda Almaty kalasyndagy koshelerdin birine Mahatma Gandidin esimi berildi EkonomikasyBombay Borsasi Үndistan agrarly onerkәsipti el Ekonomikasy kop kurylymdy Tәuelsizdikke ie bolgannan kejingi uakyt ishinde Үndistan buryngy otardan ekonomikalyk zhagynan kuatty elderdin kataryna kosyldy 1961 zhyly bastalgan reforma oz zhemisin berdi Қyska merzim ishinde auyr zhәne zhenil onerkәsip stanok zhasau salalary kuryldy Atom gylym men garysh tehnikasy auyl sharuashylygy men energetika salalarynda үlken nәtizhelerge kol zhetkizildi Ekonomikadagy tabystar ishki zhәne zhalpy zhiyntyk onimnin molsheri bojynsha Үndistanga әlemdegi algashky on eldin kataryna kosyluyna mүmkindik berdi Salyk zhүjesine ozgerister engizu bank karzhylyk sektorga bakylaudy kүshejtu memlekettik byudzhet zәruligin kyskartu ekonomikadagy onerkәsip salasyn retteu men naryktyk katynastarga bejimdeu sauda tarif zhүjesine ozgerister engizu t b sharalar zhүzege asyryldy Inflyaciyaga karsy sayasat tabysty zhүrgizildi Үndistan ekonomikasyna tәn korsetkish sheteldik investiciyalardy mol tartu bolyp tabylady 1991 2001 zhyly el ekonomikasyna tikelej salyngan sheteldik investiciyalardyn kol 23 6 mlrd AҚSh dollaryn kurady Onyn kopshilik boligi ekonomikalyk damu procesin ajkyndajtyn eksportka bagyttalgan zhogargy tehnologiyalyk salalardy damytuga zhumsaldy Negizgi tabigi resurstary tas komir temir mys hrom kentastary boksit altyn marganec myrysh korgasyn munaj tabigi gaz almas Auyl sharuashylygyna zharamdy zherlerdin 55 9 y 1995 eginshilik үshin zhyrtylady Kүrish bidaj tary majly dakyldar kofe shaj kant kuragy makta osiriledi Қri kara mal eshki koj shoshka tүje kus osiru damygan Syrtka shaj dүnie zhүzinde birinshi oryn alady kofe balyk temir men bolat teri tigin bujymdaryn kiim keshek asyl tastar kolmen tokylgan kilemder kүrdeli tehnika himiya onerkәsibi onimderin shygarady Syrttan auyr mashina zhasau onimderin mineraldyk otyn men majlar marzhan kymbat zhartylaj kymbat tastar himiya onerkәsibi onimderin koliktik kural zhabdyktaryn alady Enbek resurstarynyn 64 y auyl sharuashylygyna 16 y onerkәsipke kamtylgan 1990 Ұlttyk tabystyn zhan basyna shakkandagy zhyldyk molsh 1650 AҚSh dollaryna ten 1997 Negizgi sauda seriktesteri AҚSh TMD elderi Ұlybritaniya Germaniya Қazir Қazakstanda үndi kompaniyalary men firmalarynyn 30 dan astam okildikteri zhumys istejdi Үndistannyn Ispat Interneshnl kompaniyasy Қaragandy metallurgiya kombinatyn birkatar komir kenishteri men elektr energiyasy nysandaryn oz baskaruyna aldy Adzhanta Farma Қazakstan Үndistan birlesken kәsiporny Almaty kalasynda farmacevtika zatty kurylysyn zhүrgizude MәdenietiEzhelgi үndi mәdenieti Ezhelgi dүniedegi әn men zhyrga ote baj el Үndistan Bizge ote erte kezderdegi үndilikterdin omiri men turmys saltynan habar beretin birneshe zhyr dastan kelip zhetti Mahabharata Rayaana Bul eki zhyrlarda da zhaksylyk pen zhamandyk arasyndagy kүres sipattalyp akyrynda әdilettilik zhenip shygady Bul zhas urpakka mәndi tәrbie beredi Manu zandary Tek үndilikterde gana emes bүkil ezhelgi dүnie elderinin mәdeni damu dәrezhesinin tamasha zhetistikterinin biri Manu zandary bolyp tabylady Ony үndilikter bүkil adamzattyn argy atasy dep eseptelinetin Manu zhazdy dep eseptelinedi Manu zandaryn oki otyryp ezhelgi үndilikterdin sharuashylygy baskaru zhүjesi әleumettik zhagdajy әdet guryptary turaly mәlimet ala alamyz Zanda eldi baskaru zhүjesi tomendegishe bolu kerek delinedi Patsha adamadardyn ishindegi en kasietti bileushi Zan negizinde patsha uәzirlerdi kalalar men oblystardyn hakimderinen tagajyndajdy Salyk zhinajtyn erekshe kyzmetkerler boldy Budda dini Ezhelgi Shygystyn koptegen elderi siyakty үndistanda da algash әr tүrli kudajga senushilik pajda boldy Solardyn ishinde halyktan kop koldau tapkan Brahma kudajy Bul dindi uagyzdaushylar men taratushylar brahmandar dep atalyndy Alajda olardyn tujyk toptarga bolinui men ozderin zhogary koyuy patshaga da tomen top okilderine de unamady Olar zhana dinderdi ojlap shygardy En tanymaly budda dini boldy Ony negizdegen Siddhardһa atty hanzada boldy Ol zhas kezinen adamdardyn kajgy kasireti turaly ojlajdy Nәtizhesinde bilikten bas tartyp el kezip ketedi Adamdardyn kajgy kasietinin sheshimi kogamdagy әdiletsizdik pen zhamandyk kenine koz zhetkizgen ol el arasynda oz ojyn talkyga salady Asa bilgirligi үshin el ony Budda zharyk sәuleli dep atap ketedi Sojtip budda ilimi men hanzadanyn omir zholy turaly pikirler zhinalyp үlken din buddizm pajda bolady Buddizm dininde adamdardyn bakytsyzdygy olardyn dininen bolady delingen Zhәne de buddizm bajlykka nemkurajly karady Buddizm adamdardy bajlygyny tiline ultyna bolmedi Kejinnen ony uagyzdaushylar korshi halyktar arasynda da tarata bastady Mysaly Қytaj Zhapon araldary Өner zhәne bilim negizderi Bizge dejin zhetken ezhelgi үndilikter onerinin tamasha tuyndylary dini sarajlar hramdar bolyp otyr Olardyn eki tүri bolgan Birinshisi ashyk zherdegi tastan kirpishten tturgyzylgan hramdar Ekinshisi үngir ishindegi hramdar olardyn ekei de tүrli tүsti boyaularmen sәndelgen әsem de kudiretti etip salyngan Үndilik sheberler tastan kүjdirilgen kyshtan әr tүrli mүsinder zhasady Aua rajyndagy zhii bolatyn ozgerister sharuashylyk kazhetteri zhuldyznamashylyk pen esepteu bagytyndagy bilimdi zhetildirdi Үndilikterdin zhyl sanauy bojynsha bir zhyl 360 kүnge ol 12 ajga әrbir aj 30 kүnge bolindi B z V VI gasyrlarynda үndi okymystylary zherdin shar tәrizdi kenin biledi Zhәne de kazir bizder zhazyp zhүrgen sandardy arabtarosy үndilikterden үjrengen eken Ezhelgi үndilik kitaptarda әrtүrli aurulardyn aty kezdesedi Mәselen sary auru buyn auruy bas auruy alapes zhәne t b Үndilikterdegi emdeu baksylykpen katar zhүrgen Әdebieti 3 myn zhyldan astam uakyt bojy oz dәstүrleri kalyptaskan үndi әdebieti sanskrit tilinde zhazylgan lirika epos pen dramanyn negizi kalangan dini madak zhyrlar vedalardan bastalady Shamamen b z b 6 5 gasyrlarda auyz әdebietinde asa kolemdi epik poema Mahabharata men Ramayananyn negizi pajda bolyp b z algashky gasyrlarynda sanskrit tilinde tүpkilikti kalyptasty B z b 1 mynzhyldyktyn 2 zhartysynda pali men krakritah tilinde dini didaktika men auyz әdebieti syuzhetteri үjlesken buddalyk әdebiet tudy B z b 4 3 gasyrlarda eldin dravidtik ont nde ezhelgi tuyndylarynyn On zhyr dүnieaui sipaty basym bolgan ozindik drama tamil әdebietinin negizi kalandy Sanskrit tilinde zhazylgan halyk ertegilerinin zhinagy Panchatantra b z 3 4 gasyrlar povest zhanrynyn bastamasy boldy Zhana zaman shebinde zheke shygarm ka koshu bajkalyp derbes әdebi tүrler men formalar kalyptasty Halanyn prakrittik lirikasy shamamen 4 gasyr Ashvaghoshidin shamamen 2 gasyr Bhasanyn 4 gasyr sanskrittik dramalary tamil liro epostyk poeziyasy mys avtory Ilango Adigal bolyp esepteletin Bilezik turaly povest 7 9 gasyrlar Kalidasa shamamen 5 gasyr men Dandinnin 6 7 gasyrlar sanskrittik mifologiyalyk mazmunyndagy shygarm ozinin dini renin bүtindej zhogaltyp adamgershilik ideyalardy bildirudin kuralyna ajnaldy Dramalyk tamil әdebietinin shyny dana bileushinin mүltiksiz tulgasyn surettegen atty kanatty sozder kitaby 4 5 gasyrlar bolyp tabylady Shamamen 7 gasyrdan bastap sanskrit zhәne tamil tilderindegi әdebiettermen kosa dravid zhәne zhana үndiarijlik tilderdegi әdebietter pajda boldy Kejinirek kashmir әdebieti men sindh әdebietinin sondaj ak pushtu tilindegi үndi әdebietinin negizi kalandy Musylman aksүjekteri bilegen memleketterdin kuryluy men islam dininin ken taraluy үndilik parsy tilindegi әdebiettin kalyptasuyna sebep boldy Әmir 1253 1325 1644 1721 t b Үndistan halyktarynyn kopgasyrlyk sharuashylyk sayasi zhәne mәdeni bajlanystary Үndistandagy әdebi procestin birligine negiz kalady 15 17 gasyrlardagy әdebiettin gүldenuine bileushilerge karsy dini urandarmen otken bhakti kozgalysy үlken әser etti Sanskrittik erezhelerden bas tartkan zhazushylar auyz әdebieti үlgilerin zhyr zholdaryna tүsiruge bejimdeldi kanna akyny Purandaradasa sh 1480 1564 bengaldyk 14 15 gasyrlar hindi tilinde zhazgan akyndar 15 16 gasyrlar sh 1483 1563 t b 17 g dagy halyk koterilisteri bostandyk zhyrshylary marathi Tukaramaga 1608 49 Ramadaska 1608 81 pendzhabtyk Govinda Singhtarga 1666 1708 ruh berdi Үndistandy Ұlybritaniyanyn zhaulap aluy 18 gasyrda үndi әdebietinin kuldyrauyna zhәne dagdarystyk saryndardyn kүsheyuine ykpal etti Alajda 19 gasyrda әsirese 2 zhartysynda Үndistan әdebietinde agartushylyk ideyalar pajda boldy Agartushylyk realizm bengal zhәne baska da әdebietterde әshkereleushi әleum turmystyk romannyn damuyna ykpal etti bengal zhazushysy Perichand Mittronyn 1814 1883 Dәuletti үjdin erkesi atty shygarmasy t b Romantizm tarady bengal zhazushysy B Chottopadhajdyn tarihi romandary Dramaturg D Mittronyn 1829 74 sharualardyn agylshyn plantatorlarynyn tәlkegine karsy narazylygyn surettegen Indigo ajnasy 1860 pesasy otarshyldykka karsy үndeu boldy 20 gasyrdagy үndi әdebietinde ulttyk tәuelsizdik үshin kүres basty takyrypka ajnaldy 30 zhyldardyn ortasynda maksattary әdebietti dәjekti tүrde demokratiyalandyru ony omirge zhakyndata tүsu bolgan aldyngy katarly zhazushylardyn kozgalysy bastaldy 1936 zhyly Premchandtyn 1880 1936 M R Anandtyn Sadzhad Zahirdin bastamasymen Үndistannyn aldyngy katarly zhazushylarynyn kauymdastygy kuryldy Әdebietke ult azattyk kүrestegi үstem bolgan ideol agym gandizm teren ykpal etti Synshyl realizm damuynyn zhogary satysy Premchand pen R Tagordyn 1861 1941 syjlygy 1913 shygarmasy bolyp tabylady Urdu zhәne parsy tilderinde zhazgan M 1877 1938 poeziyasy erik zhigeri mol bastamashyl zhasampaz adamdy madaktady Sayasi poeziya men mahabbat lirikasyn urdu akyny H A 1900 36 damytty bengal zhazushysy G Haldardyn romandary hindi tilinde zhazgan prozasy men publicistikasy erekshelendi Үndistannyn tәuelsizdikke ie boluy 1947 aldyngy katarga әleum takyrypty shygargan ozyk әdebiettin damuyna ykpal etti Hindi akyny D marathi akyndary B S 1907 56 men Sh shygarmalarynda korkemdik zhana kuraldar men tүrlerdi izdestiruge umtylu bajkaldy Otarshyldyktyn saldaryn zhoyu men ekonomikany koteru zholyndagy kүres burynnan artta kalyp kele zhatkan birkatar әdebietterdin damuyna zhәne zhanalarynyn kalyptasuyna әser etti majthili bhodzhpuri dogri t b Үndistandagy zhergilikti tilderdegi әdebiettermen katar uzak uakyt bojy memlekettik mekemeler men zhogary bilim berudin negizgi tili bolyp kelgen agylshyn tilindegi үndi әdebieti de damydy Algashky agylshyn tildi akyndardyn V 1809 31 K 1809 73 T 1856 77 olenderinen agylshyn romantizminin ykpaly bajkalady 19 gasyrdyn sony men 20 gasyrdyn basyndagy poeziyada 1872 1950 S 1879 1949 H t b Үndistannyn ulttyk tәuelsizdigine shakyru basym boldy 20 gasyrda agylshyn tilindegi proza tudy onyn kornekti okilderi M R R K H t b boldy Үndistan men Қazakstan әdebietinin ozara bajlanystary 20 g dyn 50 zhyldarynan bastaldy M O Әuezov 1955 zhyly Үndistanga bargan saparynan algan әserleri turaly Үndi kezdesuleri atty saparnama ocherkter zhinagyn 1958 1973 үndilik uly zhazushy zhoninde Tagordyn kemengerligi turaly atty makala zhariyalady 1961 T 1970 Ә 1967 sekildi үndi eli әdebieti zhajly kitaptar zhariyalandy men үndi takyrybyna zhazylgan baska da shygarmalary үshin Үndistannyn Dzh Neru atyndagy Halykaralyk syjlyjlyk berildi 1969 1992 zhyly mundaj syjlykka akyn A Shamkenov te ie boldy 2004 zhyly mausym ajynda belgili kazakstandyk zhurnalist zhәne akyn Ә үndi eposy kazak tiline audargany үshin Үndistannyn zhogary memlekettik syjlygy tabys etildi Ol 2005 zhyly Rigveda shygarmalary men Tagordyn tandamaly tuyndylaryn kazak tiline audaryp 2006 zhyly zheke kitap etip shygardy Deli kalasyndagy Neru atyndagy universitet galymdary eki zhakty yntymaktastyk bojynsha hindi tilinde 20 gasyrdagy kazak poeziyasynyn antologiyasyn baspaga әzirledi Osy zhobanyn shenberinde 2003 zhyly Delide kazak akyny Sh Sarievtin olender kitaby hindi tilinde zharyk kordi Үndistan әdebietinen Hodzha Ahmad Abbastyn 1959 Premchandtyn 1958 1958 1960 1964 1972 kitaptary 2006 kazak tilinde zharyk kordi Өneri Үndi korkem mәdenietinin kajnar kozderi pen Gang ozenderinin zhagalaularynda pajda bolgan ote ezhelgi orkenietterden bastalady Zhogary damygan Harappa orkenieti b z b 3 mynzhyldyktyn ortasynan 2 mynzhyldyktyn ortasyna dejin kezenine Sanghol men Lothal tәrizdi iri kalalar zhatady Olarga biryngaj zhosparlau zholga ko jylgan sumen kamtamasyz etu zhәne kubyr zhүjesi kүjdirilgen kirpishterden salyngan kop ka batty kurylystar shomyluga arnalgan kogamdyk bassejnder tәn B z b 2 mynzhyldyktyn ortasynan 1 mynzhyldyktyn ortasyna dejingi Soltүstik Үndistanmәdenietine әdebi derekter men negurlym kejingi kezenderge tәn mүsindik zhәne korkemsuretti bejneler bojynsha baga beruge bolady Қurylystar agashtan saz ben kuraktan salyndy Olardyn formalary men tipteri zhartylaj shar nemese konustyk kүmbezderi bar dongelek үj agashpen zhabylgan kogamdyk zhinalystarga arnalgan zal tipti gimarattar t b kelesi gasyrlardagy tas hramdar men baska kurylystar arhitekturasynyn negizin kalady B z b 1 mynzhyldyktyn ortasynda kalyptaskan kul ielenushi memleketterdin ortalyktary Mathura t b kalalarga biryngaj zhosparlau tәn boldy Bul kalalardy konystanu brahmanizmnin kogamnyn varnalarga әleum toptarga bolinetini zhonindegi tuzhyrymyna saj zhүrgizildi dәulettiler men kedejler kvartaldary Қalalarda konystanudyn mundaj kagidasy Үndistanda kejingi orta gasyrlarga dejin saktaldy Үndistanda korkemdik dәstүrlerdin berik saktalu sebepterinin biri ezhelgi zamannan bastap cehtyk kurylys ujymdary shrenilerdin omir sүrui men kurylys isi zhәne koldanbaly onerdin zandary men erezhelerinin biryngaj zhүjesi Shilpashastranyn koldanyluy edi Үndistanoneri memleketteri men parsy mәdenietinin әserine ushyragan kuatty kul ielenushi memleket Maurya b z b 4 2 gasyrlar kurylgan kezde ozinin gүldenu shegine zhetti Қalalarda kamaldardyn sarajlardyn iri keshenderi turgyzyldy Pataliputradagy Ashok patshanyn sarajy b z b 3 gasyr Budda dininin taraluymen Ashok bilik kurgan zhyldary hramdar chajtyalar chajtya men piradarlar zhatakhanasy viharu bar monastyrlar sondaj ak memorialdyk kurylystar men baganalar stambhalar zhappaj salyna bastady B z b 2 1 gasyrlarda Soltүstik Үndistandagy Shunga men Dekandagy Andhra kul ielenushi memleketterinde oner ozinin sharyktau shegine zhetti Bul kezenge Bhadzhi Nasika Karli taularyndagy zhartastarga kashalyp salyngan monastyrlardyn iri keshenderi zhatady Үndistannyn soltүstik men orttalyk audandarynda Guptalardyn 4 6 gasyrlar kuatty memleketi kuryluymen kul ielenushilik dәuir oneri ozinin songy gүldenu kezenine otti Osy kezde Buddanyn formasy kemeline kelgen barlyk bulzhymas erezhelerge saj mүsinderi Sarnathadagy kumsazdan Sultangandzhadagy koladan zhasalgan mүsinder 5 gasyr zhasaldy 10 11 gasyrlardan bastap kalalar tez osip hram kurylystary ken kanat zhajdy Hramdar negurlym saltanatty әri әsem kolemdi kүrdeli kompoziciyaly bola tүsip mүsinderdin sәulet onerimen bolinbes birligi kalyptasty 10 13 gasyrlarda zhergilikti sәulet oneri mektepterinin ozindik erekshelikteri koringen birkatar hramdar pajda boldy 12 gasyrdyn sony men 13 gasyrdyn bas kezinde Soltүstik Үndistandy musylman bileushilerinin basyp aluy elge Ortalyk Aziya Tayau zhәne mәdeni dәstүrlerin әkeldi islam үstem dinge ajnaldy Baskasha kurylymdyk elementter arkalar kүmbezder shanyraktar men kurylys tipteri meshitter munaralar medreseler keseneler ornygyp saraj bekinis ansamblderinin kurylysy buryn bolmagan gүldenu dәrezhesine zhetti Munymen katar mүsin oneri men bejneleu onerinin damuyna eleuli sokky berildi ojtkeni islamnyn dini talaptary tirshilik ielerin bejneleuge kedergi keltirdi Delide үndi sәulet oneri belgilerin saktagan Kutb Minar munarasymen meshiti 1193 zhyly salyna bastady kүshti bekinisteri bar kalalar pen 14 gasyr salyndy Ұly Mogoldar imperiyasynyn kuryluymen 1562 Үndistan oneri zhana satyga koterilip ozinin en gүldengen shegine Akbardyn tusynda zhetti Ol bilik zhүrgizgen zhyldary 1556 1605 kala kurylysy men kamal bekinistik onerdin tamasha үlgileri zhasaldy Agradagy bekinis kala bekinis 1569 84 bekinis sol kalpynda osy kezge dejin saktalgan 1570 men Allahabadtagy bekinister Biryngaj baumen korshalgan ortalyk kүmbezdik kesenenin klassikalyk tipi kalyptasty Delidegi Humayun kesenesi 1565 Shah Zhayiannyn 17 gasyr kezinde sәulet onerinde әsemdik artyp kymbatshylykka umtylu kүshejdi mәrmәr men bagaly tau zhynystary ken koldanylatyn materialdarga ajnaldy Kesenenin dәstүrli formalary Agradagy mazarynda kemeline zhetkizildi 18 gasyrda zhergilikti dәstүrdi saktagan Radzhasthan oneri zhogary dengejde dami berdi Soltүstik Үndistandagy musylman bileushilerinin үstemdigi kezeninde dәstүrli hramdyk sәulet zhәne mүsin oneri buryngysha brahman abyzdary үstemdik etken kiyr ontүstikte gana damydy Eski hramdardyn ajnalasyna kakpa үstindegi munaralar gopuramy bar mүsinderi mol korshaular turgyzyldy Ғasyrlar otken sajyn korshaular sany osip hram kesheni ashyk galereyaly kop baganaly aulalar mantapamy men shomyluga arnalgan bassejnderden ku ralgan bekinisti kalaga ajnaldy Chidambaramdagy Rameshvaramdagy Maduraidegi hram keshenderi Baganalardyn үstine sekirip turgan zhylkylar men kiyal gazhajyp kejipkerlerdin orasan mүsinderi ornatyldy Orta gasyrlarda miniatyuralyk suret oneri damydy Үndi miniatyurasynyn erterektegi mektepterinin ishindegi belgilisi mektebi 11 16 gasyrlar 16 gasyrda miniatyuranyn mogol mektebi pajda boldy Tarihi shygarmalardy korkemdeu portrettik zhәne zhanuarlardy bejneleu zhanry tarala bastady Mogol mektebinin koptegen dәstүrleri 16 17 gasyrlarda gүldengen dekan mektebine үlken ykpal etti Үndistandagy agylshyndardyn otarshyldyk үstemdigi kezeninde 18 gasyr 1947 europalyk mәdeniettin ykpaly kүshejip ulttyk mәdeniet kuldyrap ketti Kalkutta Bombej siyakty portty kalalar tez osip 17 gasyrdyn ozinde ak agylshyndar bul kalalarda ozderinin bekinisterin doktary men hristian shirkeulerin turgyzdy Damyp kele zhatkan onerkәsip ort tary zhana kalalar olarmen birge zavodtar vokzaldar municipalitetter pajda boldy Zhanadan salyngan kalalarda әkimsh gimarattary ornalaskan korkejtilgen enseli үjleri men sayabaktary bar europalyktar turatyn zhumysshylardyn lashyktary men tabys tүsiretin үjler ornalaskan retsiz kurylysty үndilik audandar kalyptasty Otarshyldyk kezendegi kala kurylysynyn үlgisi boldy Onyn kosheleri geom zhagynan durys zhosparlanyp negizinen enseli үjler үkimet gimarattary turgyzyldy 18 gasyrdan bastap 19 gasyrdyn ortasyna dejingi әkimsh iskerlik gimarattar zheke rezidenciyalardyn arhitekturasynda agylshyn klassicizmi kejinnen zhana gotikalyk formalar basym boldy Muzyka men bi Үndistan halyktary ote ezhelgi teren ozindik erekshelikteri bar muzykalyk mәdeniettin muragerleri bolyp tabylady Onyn kajnar bulaktary halyktardyn әr salaly enbek zhәne ruhani kyzmetine bajlanysty halyktyk zhәne uzhymdyk әdet guryptardan bastalady Teatr muzyka men bi oneri zhonindegi Natya shastra 1 gasyr traktaty ozi zharyk korgenge dejingi zamanda үndilikterde ozindik erekshelikteri mol kajtalanbas zhogary damygan muzyka zhүjenin omir sүrgenin dәleldejdi Үndi muzykasyna suyryp salmalyk tәn Үndistanga Kishi zhәne Ortalyk Aziyadan kelgender ornykkannan kejin үndi muzyka mәdenieti musylmandyk Shygystyn muzykalyk murasymen tygyz bajlanyska tүsti Nәtizhesinde үndilikter men musylmandardyn dәstүrli onerin ushtastyrgan zhana stil pajda boldy Koptegen vokaldyk stilderdin ishindegi negurlym tanymaldary bastauyn ezhelgi hramdyk әn ajtudan alady dhurupadtyn parsy muzykasymen birigui nәtizhesinde kejinirek pajda boldy Sondaj ak mahabbat kuanyshtary men okinishteri zhonindegi әsem lirikalyk әn thumri negizin Pendzhabtyn halyk әnderi kuragan lirikalyk shygarma tappa halyk muzykasynyn үlgilerine zhakyn bhadzhan men kirtan da ken taragan Kәsipkoj muzyka oz bastamasyn folklorlyk үlgilerden alganymen de klassik zhәne halyktyk muzyka zhanrlary bir birinen eleuli tүrde erekshelenedi Әr tүrli audandardyn halyk әnderi zhergilikti erekshelikterge ie olarga tabigi shynajy sezimdik saryn әleum renk tәn Үndistan oz tәuelsizdigine ie bolgannan kejin muzykalyk mәdeniettin damuyna zhana mүmkindikter pajda boldy Muzyka bi men drama akademiyasy 1953 kuryldy 1954 zhyldan үndi әnderi zhonindegi konferenciya otkizilip keledi Қazirgi zamangy Үndistannyn muzyka mәdeni omirindegi zhana kubylystardyn biri үndi kinosyndagy muzyka Onyn negizgi ereksheligi muzyka onerinin batys zhәne shygys үlgilerinin үjlesimi bolyp tabylady Teatr men kino Halyktyk teatr kojylymdary ote ezhelgi zamanda pajda bolyp әr tүrli ojyndar men biler oryndaudan kuralady Halyktyk teatrdyn koptegen formalary shamaly gana ozgeristermen osy uakytka dejin kelip zhetti Ramayana Mahabharata epik poemalarynyn mazmunyn sahnada bejneleu kopshilik halyktyk teatrlyk kojylymdardyn negizi bolyp tabylady Mundaj teatrlarda oner korsetetin akterlerdin mәnerlep oku bi pantomima әnshilik kej zhagdajda cirk artisinin sheberliginen habary boluy kerek Үndi halyktyk teatrlarynyn spektaklderinde syuzhettin biraz boligi akterlerdin ojnymen gana emes әngimeleu arkyly da tүsindiriledi Arnajy sahnalyk alannyn dekoraciya men kural zhabdyktardyn mol boluy da shart emes Dәstүrli teatrdyn en zharkyn әri korkemdik kuraldarynyn biri bidin koptegen stilderi men zhergilikti tүr ozgeristerinin boluy үndi dramasy men teatrynyn gүldenui 4 6 gasyrlardagy Bhasa Kalidasa Shudrakilerdin shygarm men bajlanysty 19 gasdyn 2 zhartysynda eur үlgidegi teatrlar bengal hindi marathi tilderindegi dramalyk shygarmalar pajda boldy 1795 zhyly Kalkuttada bengal artisterinin algashky truppasy kuryldy 1872 zhyly dramaturg G үndi kogamynyn kopshilikke үlken әser etken Ұlttyk teatrdyn negizin kalady 20 gasyrdyn 60 zhyldary Үndistanda 30 dan astam kәsibi teatr uzhymy zhumys istejdi Үndistanda algashky film 1913 zhyly tүsirildi rezh D G 1931 zhyly birinshi dybysty kino rezh A kojyldy 20 gasyrdyn 40 zhyldarynyn 2 zhartysynda әsirese tәuelsizdikti zhenip algannan kejin 1947 ulttyk kinematografiya kuru mүmkindigi pajda boldy 1947 zh akparat pen radio habaryn taratu ministrligi zhanynan kinematografiya bolimi ujymdastyryldy Halyk omirin shynajy bejnelegen algashky filmder pajda boldy 1946 rezh H A Abbas 1949 rezh N 50 zhyldary shygarylgan birkatar filmder de manyzdy әleum mәselelerge arnaldy Olardyn ishinde 1953 rezh Abbas zherge degen oz kukyktary үshin kүresken sharualar zhonindegi 1953 rezh B belgili bir molsherde 1951 rezh R t b filmderi bar Rezh S Rejdin 1955 1957 1959 tek kana үndilik emes dүniezhүzinde kino onerindegi eleuli kubylys boldy Үndi filmderine turmys korinisteri men әdet guryptardy zhan zhakty bejneleu okigalardyn bayau damuy tәn Үndistan kino onimderinde kobinese tarihi syuzhetterge arnalgan muzykalyk filmder eleuli oryn alady Olardyn kopshiliginde film mazmunyna katysy zhok әnder men bilerge shamadan tys konil bolinedi El omirin zhan zhakty surettejtin derekti filmder shygaru zholga kojylgan 1960 zhyly Punada kinematografiya instituty ashyldy 1954 zhyldan Bombej kalasynda bүkilүndilik kinofestival otkizilip turady Kino oneri zhoninde birneshe zhurnal shygarylady Үndistan dүnie zhүzinde zhylyna en kop korkem filmder shygaratyn memleket Үndilik kino fabrikasy degen atka ie bolgan ol Bombej kalasynyn tүbinde ornalaskan Bul kalanyn tүsiru pavilondarynan kүn sajyn eki zhana film shygarylady Filmder hindi marathi t b halyktardyn tilderinde tүsiriledi Dүnie zhүzine esimi tanymal үndilik kino akterlerinin kataryna Ajshvariya Raj Bachchan Shahruh Han B D D S M B Ran V Rahman Sh Amitabh Bachchan Mithun Chakraborti t b zhatady DerekkozderPopulation Enumeration Data Final Population 2011 Census Data Office of the Registrar General amp Census Commissioner India Basty derekkozinen muragattalgan 22 mamyr 2016 A 2 Decadal Variation in Population Since 1901 2011 Census Data Office of the Registrar General amp Census Commissioner India Basty derekkozinen muragattalgan 30 sәuir 2016 World Economic Outlook Database April 2019 International Monetary Fund Human Development Indices and Indicators 2018 Statistical update 15 September 2018 Tekserildi 15 kyrkүjek 2018 Ezhelgi dүnie tarihy 6 synyp Almaty Atamura baspasy 2006 Қazirgi dүnie geografiyasy Hrestomatiya Zhalpy bilim beretin mekteptin kogamdyk gumanitarlyk bagytyndagy 11 synybyna arnalgan oku kuraly Қ Ahmetov T Uvaliev G Tүsipbekova Almaty Mektep baspasy 2007 ISBN 9965 36 216 5 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet