Орталық Азия – Азияның ішкі аумағында орналасқан табиғат аймағы. Батысы мен солтүстік-батысында ТМД елдері (Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Түрікменстан), солтүстігінде Моңғолия, Қытайдың солтүстік-батыс бөлігі орналасқан. Оңтүстік-батысы мен оңтүстігін Ауғанстан, Пәкістан, Үндістанның солтүстік бөліктері, орталығы мен шығысын Қытай алып жатыр.
Сипаттама
Аумағы 6 млн. км2. Жер бедері қиыршық тасты және құмды шөгінділермен жабылған әр түрлі биіктіктегі жазықтар мен оларды қоршай орналасқан биік тау жоталарынан тұрады. Геоморфологиялық ерекшелігіне қарай Орталық Азия батыстан шығысқа қарай созыла орналасқан 3 орографиялық белдеуден тұрады. Солтүстік таулы белдеу құрамына Сарыарқа, Моңғол Алтайы, Хангай, Хэнтэй тау жоталары, тау аралығында орналасқан Жоңғар жазығы, Ұрыңқай, Ебінұр, т.б. ірі көлдердің қазаншұңқырлары кіреді. Орта белдеуге Тянь-Шань тауы және биіктігі 1000 – 2000 м болатын көтеріңкі жазықтарда жатқан Гоби, Алашань, Бейшань және Тарим ойысындағы Такла-Макан шөлдері кіреді. Биік Орталық Азия құрамына орташа биіктігі 4000 – 5000 м-ге жететін Памир, Куньлунь, Гиндукуш, Қарақорым, Тибет, Гандисышан тауларынан тұратын биік тау жүйелері жатады. Кен байлықтарынан: Сарыарқада мыс, молибден, вольфрам, көмір; Куньлунь тауларында нефрит; Тибет, Куньлунь, Наньшань, Хангай тауларында шашыранды алтын, темір кені, мұнай, қалайы, молибден, вольфрам; Хэнтэй тауларында бирюза, топаз; Жоңғар жазығында, Тарим, Цайдам, Турфан ойыстарында мұнайдың, тас көмір, ас тұзы мен глаубер тұзының мол қорлары бар.
Қыста жоғары, жазда төмен қысымның ықпалында болуына, мұхиттардан өте қашық орналасуына, тау жоталарымен қоршалып оқшаулануына байланысты климаты тым континенттік және құрғақ. Аймақтың басым бөлігінде жылдық ауа температурасының айырмасы 500С-қа дейін жетеді. Қаңтардың орташа температурасы –10 – 250С, шілдеде солтүстік пен орталық бөлікте 20 – 250С, Тибет таулы қыратында 100С. Аймақтың 3/4 бөлігінде жылдық жауын-шашын мөлш. 100 – 200 мм, тау жоталарында 300 – 500 мм, оңтүстік-шығысында муссонның ықпалымен 1000 мм-ден артық жауын-шашын түседі. Жылдық буланушылық көрсеткіші 2000 мм шамасында. Тау жүйелерінің көпшілігінде мұз басу таралған. Мұз басудың аса ірі орталықтары: Қарақорым (Сиачен мұздығы, ұзындығы 72 км), Тянь-Шань (Оңтүстік Інілшек мұздығы, ұзындығы 57 км), Моңғол Алтайы (Потанин мұздығы, ұзындығы 20 км) таулары. Ірі өзендері Хуанхэ, Янцзы, Меконг, Салуин, Брахмапутра, Инд, Ертіс, Селенга, Амур мұхит алабына жатса, Тарим, Іле Эдзин-Гол өзендері тұйық көлдерге құяды, құмға сіңіп кетеді. Орталық Азияның солтүстігі (Моңғолия мен Жоңғар жазығында) мен оңтүстігінде (Тибетте) көлдер көп орналасқан. Ірі тұзды көлдері: Кукунор (аумағы 4200 км²), Убсу-Нур (аумағы 3350 км²), Балқаш (17,7 мың км²); тұщы көлдері: Хубсугул (аумағы 2620 км²), Хар-Ус-Нур (аумағы 1486 км²), Зайсан (1,79 мың км²), Бақырашкөл (аумағы1380 км²), Далайнор (аумағы 1100 км²) .
Орталық Азияға негізінен шөлейт және шөлді ландшафт тән. Солтүстік-шығысында ылғал мөлшерінің артуына қарай дала және орманды дала белдемі тараған. Шөлдің сұр топырағы, сортаң топырақ, тақыр кездеседі, тұйық тұзды көлдер айналасында құрғақшылық әсерінен қалыптасқан кең алқапты сорлар тараған. Моңғолияның солтүстігіндегі тау беткейлерінде таудың қоңыр орман топырағы, Гоби шұраттары (оазис) мен жер асты су көздері шығатын тау алды бөктерлерінде таудың шалғынды қара топырағы, тұрақты ағыны бар өзен аңғарларында шалғынды топырақ түрлері қалыптасқан.
Өсімдік және жануарлар дүниесі
Аймақтың солтүстігінде далалық өсімдіктер (селеу, жусан, ши), тау жоталарының солтүстік беткейлерінде таулы-тайгалық (Моңғолия тауларында балқарағай, Куньлунь мен Тянь-Шань тауларында шырша, арша) орман кездеседі, биік бөлігінде субальпі және альпі шалғыны өседі. Өзен аңғарларында евфрат көктерегі, жиде, шырғанақ, тобылғы, қамыс, т.б. өсімдіктер қалың тоғай құрайды. Жануарлар дүниесінен тұяқты жануарлар, кемірушілер мен құстар өте көп. Тұяқты ірі жануарлардан Тибетте қодас, Жоңғар жазығында екі өркешті түйе, Гобиде – Пржевальский жылқысы жабайы түрінде сақталып қалған. Жыртқыштардан гималай аюы, барыс, сілеусін, қасқыр, т.б. тіршілік етеді. Орта Азия аумағын көптеген халықтар мекендейді. Аймақтың батысында түркі халықтары (қазақтар, қырғыздар, ұйғырлар, т.б.) солтүстігінде моңғол халықтары (халкалар, ойраттар, буряттар), Тибет, Наньшань, Кукунор маңында тибеттіктер шоғырланған; аймақтың барлық бөлігінде дерлік қытай халқы басым. “Орта Азия” ұғымын география тарихына XIX ғасырдың аяғында неміс ғалымы А.Гумбольд енгізді.
Тарихы
Орталық Азия (Кеңестер одағының ыдырауынан кейін)
Орталық Азия – Кеңес Одағының ыдырауы нәтижесінде бұрынғы Орта Азия республикалары мен Қазақстан аумағында пайда болған геосаяси кеңістік. ресми түрде 1993 жылы 4 қаңтарда Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан және Түрікменстан Республикалары президенттерінің Ташкент қаласында өткен саяси, экономикалық ынтымақтастықты нығайту мәселелері жөніндегі бас қосуында бекітілді. Орталық Азия болып аталуы – жер аумағының Еуразия құрлығының ортасында орналасуына және бұл елдердің тарихы, діні мен тілі, салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрпы, мәдениеті мен шаруашылығындағы жақындықтар, ұқсастықтардың көп болуына байланысты.
Орталық Азия елдері Одағы
Орталық Азия аймағының аумағы 4 млн. км2-ден асады, халқының жалпы саны 74 млн. адамды құрайды. Аймақ елдерінің сыртқы сауда және экономикалық қатынастарында ежелгі Ұлы жібек жолының қайта жаңғыруы өз көрінісін беруде, әрі Ресей, Қытай және ТМД-ның басқа да елдерімен дәстүрлі байланыстарын жалғастыруда. Орталық Азия аумағында Қытай, АҚШ, Үндістан, Батыc Еуропа және мұсылман елдерінің осы аймақтағы геостратегия мүдделері түйіскен. Орталық Азияның саяси-әлеуметтік өміріндегі өзіне тән ерекше қасиет – ол ислам әлемінің бір бөлігі саналады және христиан, буддизм, индуизм, т.б. өркениеттердің тоғысуымен де ерекшеленеді. Аймақ шығыс пен батыс елдерін жалғастыратын біріктіруші көпір қызметін атқарады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев 2005 жылғы Қазақстан халқына жолдауында “Орталық Азия елдері Одағын” құруды ұсынды. Мемлекеттердің бірлескен іс-қимылдарының негізгі стратегия бағыты – саяси, экономикалық, ғылыми, әскери, әлеуметтік, гуманитарлық, т.б. салалардағы үйлесімділіктерді нығайту, дамыту болып табылады.
Дереккөздер
- «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, VII том
- Пучков П.И. и др., Страны и народы, М., 1979; Самбурова Е.Н., Медведова А.А., Китай, М., 1989; Большой географический атлас мира, М., 2004.
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Ortalyk Aziya Aziyanyn ishki aumagynda ornalaskan tabigat ajmagy Batysy men soltүstik batysynda TMD elderi Қazakstan Қyrgyzstan Өzbekstan Tәzhikstan Tүrikmenstan soltүstiginde Mongoliya Қytajdyn soltүstik batys boligi ornalaskan Ontүstik batysy men ontүstigin Auganstan Pәkistan Үndistannyn soltүstik bolikteri ortalygy men shygysyn Қytaj alyp zhatyr Ortalyk AziyaSipattamaBig Central Asia Cultural region of UNESCO Aumagy 6 mln km2 Zher bederi kiyrshyk tasty zhәne kumdy shogindilermen zhabylgan әr tүrli biiktiktegi zhazyktar men olardy korshaj ornalaskan biik tau zhotalarynan turady Geomorfologiyalyk ereksheligine karaj Ortalyk Aziya batystan shygyska karaj sozyla ornalaskan 3 orografiyalyk beldeuden turady Soltүstik tauly beldeu kuramyna Saryarka Mongol Altajy Hangaj Hentej tau zhotalary tau aralygynda ornalaskan Zhongar zhazygy Ұrynkaj Ebinur t b iri kolderdin kazanshunkyrlary kiredi Orta beldeuge Tyan Shan tauy zhәne biiktigi 1000 2000 m bolatyn koterinki zhazyktarda zhatkan Gobi Alashan Bejshan zhәne Tarim ojysyndagy Takla Makan sholderi kiredi Biik Ortalyk Aziya kuramyna ortasha biiktigi 4000 5000 m ge zhetetin Pamir Kunlun Gindukush Қarakorym Tibet Gandisyshan taularynan turatyn biik tau zhүjeleri zhatady Ken bajlyktarynan Saryarkada mys molibden volfram komir Kunlun taularynda nefrit Tibet Kunlun Nanshan Hangaj taularynda shashyrandy altyn temir keni munaj kalajy molibden volfram Hentej taularynda biryuza topaz Zhongar zhazygynda Tarim Cajdam Turfan ojystarynda munajdyn tas komir as tuzy men glauber tuzynyn mol korlary bar Orta Aziya Қysta zhogary zhazda tomen kysymnyn ykpalynda boluyna muhittardan ote kashyk ornalasuyna tau zhotalarymen korshalyp okshaulanuyna bajlanysty klimaty tym kontinenttik zhәne kurgak Ajmaktyn basym boliginde zhyldyk aua temperaturasynyn ajyrmasy 500S ka dejin zhetedi Қantardyn ortasha temperaturasy 10 250S shildede soltүstik pen ortalyk bolikte 20 250S Tibet tauly kyratynda 100S Ajmaktyn 3 4 boliginde zhyldyk zhauyn shashyn molsh 100 200 mm tau zhotalarynda 300 500 mm ontүstik shygysynda mussonnyn ykpalymen 1000 mm den artyk zhauyn shashyn tүsedi Zhyldyk bulanushylyk korsetkishi 2000 mm shamasynda Tau zhүjelerinin kopshiliginde muz basu taralgan Muz basudyn asa iri ortalyktary Қarakorym Siachen muzdygy uzyndygy 72 km Tyan Shan Ontүstik Inilshek muzdygy uzyndygy 57 km Mongol Altajy Potanin muzdygy uzyndygy 20 km taulary Iri ozenderi Huanhe Yanczy Mekong Saluin Brahmaputra Ind Ertis Selenga Amur muhit alabyna zhatsa Tarim Ile Edzin Gol ozenderi tujyk kolderge kuyady kumga sinip ketedi Ortalyk Aziyanyn soltүstigi Mongoliya men Zhongar zhazygynda men ontүstiginde Tibette kolder kop ornalaskan Iri tuzdy kolderi Kukunor aumagy 4200 km Ubsu Nur aumagy 3350 km Balkash 17 7 myn km tushy kolderi Hubsugul aumagy 2620 km Har Us Nur aumagy 1486 km Zajsan 1 79 myn km Bakyrashkol aumagy1380 km Dalajnor aumagy 1100 km Ortalyk Aziyaga negizinen sholejt zhәne sholdi landshaft tәn Soltүstik shygysynda ylgal molsherinin artuyna karaj dala zhәne ormandy dala beldemi taragan Sholdin sur topyragy sortan topyrak takyr kezdesedi tujyk tuzdy kolder ajnalasynda kurgakshylyk әserinen kalyptaskan ken alkapty sorlar taragan Mongoliyanyn soltүstigindegi tau betkejlerinde taudyn konyr orman topyragy Gobi shurattary oazis men zher asty su kozderi shygatyn tau aldy bokterlerinde taudyn shalgyndy kara topyragy turakty agyny bar ozen angarlarynda shalgyndy topyrak tүrleri kalyptaskan Өsimdik zhәne zhanuarlar dүniesiAjmaktyn soltүstiginde dalalyk osimdikter seleu zhusan shi tau zhotalarynyn soltүstik betkejlerinde tauly tajgalyk Mongoliya taularynda balkaragaj Kunlun men Tyan Shan taularynda shyrsha arsha orman kezdesedi biik boliginde subalpi zhәne alpi shalgyny osedi Өzen angarlarynda evfrat kokteregi zhide shyrganak tobylgy kamys t b osimdikter kalyn togaj kurajdy Zhanuarlar dүniesinen tuyakty zhanuarlar kemirushiler men kustar ote kop Tuyakty iri zhanuarlardan Tibette kodas Zhongar zhazygynda eki orkeshti tүje Gobide Przhevalskij zhylkysy zhabajy tүrinde saktalyp kalgan Zhyrtkyshtardan gimalaj ayuy barys sileusin kaskyr t b tirshilik etedi Orta Aziya aumagyn koptegen halyktar mekendejdi Ajmaktyn batysynda tүrki halyktary kazaktar kyrgyzdar ujgyrlar t b soltүstiginde mongol halyktary halkalar ojrattar buryattar Tibet Nanshan Kukunor manynda tibettikter shogyrlangan ajmaktyn barlyk boliginde derlik kytaj halky basym Orta Aziya ugymyn geografiya tarihyna XIX gasyrdyn ayagynda nemis galymy A Gumbold engizdi TarihyOrtalyk Aziya Kenester odagynyn ydyrauynan kejin Resej dәuirindegi Ortalyk Aziya Ortalyk Aziya Kenes Odagynyn ydyrauy nәtizhesinde buryngy Orta Aziya respublikalary men Қazakstan aumagynda pajda bolgan geosayasi kenistik resmi tүrde 1993 zhyly 4 kantarda Қazakstan Қyrgyzstan Өzbekstan Tәzhikstan zhәne Tүrikmenstan Respublikalary prezidentterinin Tashkent kalasynda otken sayasi ekonomikalyk yntymaktastykty nygajtu mәseleleri zhonindegi bas kosuynda bekitildi Ortalyk Aziya bolyp ataluy zher aumagynyn Euraziya kurlygynyn ortasynda ornalasuyna zhәne bul elderdin tarihy dini men tili salt dәstүrleri men әdet gurpy mәdenieti men sharuashylygyndagy zhakyndyktar uksastyktardyn kop boluyna bajlanysty Birikken Ұlttar Ұjymynyn bolip al da bilej ber sayasatyna sәjkes әlemdi bileu kartasy Ortalyk Aziya elderi Odagy N Nazarbaev Ortalyk Aziya elderi Odagyn kurudy usyndy Ortalyk Aziya ajmagynyn aumagy 4 mln km2 den asady halkynyn zhalpy sany 74 mln adamdy kurajdy Ajmak elderinin syrtky sauda zhәne ekonomikalyk katynastarynda ezhelgi Ұly zhibek zholynyn kajta zhangyruy oz korinisin berude әri Resej Қytaj zhәne TMD nyn baska da elderimen dәstүrli bajlanystaryn zhalgastyruda Ortalyk Aziya aumagynda Қytaj AҚSh Үndistan Batyc Europa zhәne musylman elderinin osy ajmaktagy geostrategiya mүddeleri tүjisken Ortalyk Aziyanyn sayasi әleumettik omirindegi ozine tәn erekshe kasiet ol islam әleminin bir boligi sanalady zhәne hristian buddizm induizm t b orkenietterdin togysuymen de erekshelenedi Ajmak shygys pen batys elderin zhalgastyratyn biriktirushi kopir kyzmetin atkarady Қazakstan Respublikasynyn Prezidenti N Nazarbaev 2005 zhylgy Қazakstan halkyna zholdauynda Ortalyk Aziya elderi Odagyn kurudy usyndy Memleketterdin birlesken is kimyldarynyn negizgi strategiya bagyty sayasi ekonomikalyk gylymi әskeri әleumettik gumanitarlyk t b salalardagy үjlesimdilikterdi nygajtu damytu bolyp tabylady Derekkozder Қazakstan Ұlttyk enciklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 zhyl ISBN 5 89800 123 9 VII tom Puchkov P I i dr Strany i narody M 1979 Samburova E N Medvedova A A Kitaj M 1989 Bolshoj geograficheskij atlas mira M 2004 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet